د بقیع ویجاړتیا
- دا مقاله د بقیع د ویجاړتیا د پیښې په اړه ده. د ویجاړیدو کلیزې په اړه د معلوماتو لپاره، یوم الهدم مدخل وګورئ.
د بَقیع وِیجَاړتِیا، هغه پیښې ته اشاره کوي چې په ۱۳۴۴ ق. کال کې د مدینې له محاصرې وروسته د بقیع هدیرې او د هغې ګنبدونه د مدینې د مفتیانو د فتوا پر بنسټ، او د شیخ عبدالله البلیهد د سعودی قاضي القضات لخوا ویجاړې شوې؛ په شمول د شیعو د څلورو امامانو د مزارونو: امام حسن، امام سجاد، امام باقر او امام صادق(ع). وهابیانو دوه ځله، لومړی په ۱۲۲۰ ق کال او په آخر کې په ۱۳۴۴ ق کال کې، د مدینې پنځه لس تنه مفتیانو د فتوا پر بنسټ، چې په اجماع او اتفاق یې په قبرونو د ودانۍ جوړول منعه کړل او ویې ویل چې د دې له مینځه وړل اړین دي، د دې پر بنسټ دوی د بقیع ځایونه او قبرونه ویجاړول پیل کړل. د بقیع د ویجاړولو په خلاف، په ایران، عراق، پاکستان، پخواني شوروي او نورو ځایونو کی ډیرو خلکو او عالمانو غبرګونونه وښودل. د ایران حکومت، د مسلمانو سپیڅلو ځایونو د ویجاړیدو په ځواب کې، د یوه ورځ لپاره عمومې ماتم اعلان کړ او د سعودي نوی تاسیس شوی دولت په رسمیت پیژندلو، درې کاله وځنډول شو.
د ویجاړتیا وروسته، د بقیع هدیره هواره ځمکه شوه، مګر د شیعو د څلورو امامانو قبرونو د ډبرو سره نښه شوی وو. د شیعه عالمانو او همدارنګه د ایران حکومت هڅې وکړې چې د بقیع امامانو په قبرونو باندې د وداني جوړه شي او همدارنګه د قبرونو شاوخوا د دیوال جوړولو هڅې یې وکړې خو هیڅکله بریالي نه و، سره له دې چې د سعودي حکومت لومړني رضایت هم درلود.
د بقیع ویجاړیدو پر وړاندی د اعتراض کولو سربیره، شیعي عالمانو د وهابیت د اصولو او د مقدس ځایونو د ویجاړیدو په اړه کتابونه لیکلي دی. چې په کې؛ کشف الإرتیاب کتاب، د سید محسن امین لیکنه او دعوة الهدی د محمد جواد بلاغی لخوا لیکل شوی. ویل کیږي چې وهابيت لومړۍ ډله وه چې د مذهبي ځایونو ویجاړولو لپاره په مذهبي نظرونو تکیه کوي.
د بقیع هدیرې مقام او ارزښت
بقیع، جنة البقیع یا بقیع الغَرقَد(د بقیع نوم د اسلام له ظهور څخه مخکي[۱]) په مدیني کې د مسلمانانو لپاره ترټولو مهمه هدیره ده[۲] او د اسلامي روایتونو پربنسټ حضرت محمد(ص) بقیع ته ځانګړې پاملرنه درلوده.[۳] بقیع، د څلورو معصومو امامانو او د ډیرو صحابیانو او تابعینو د دفن ځای دی.[۴] په ۱۲۲۰ق کې د ویجاړیدو د مخه او په نهایت کې د وهابیت لخوا ۱۳۴۴ ه. ق. د مخه د امامانو او نورو مزارو باندې ګنبدونه موجود وو.[۵]
د راپورونو له مخې د شیعه امامانو زیارتونه، بیت الاحزان او یو شمیر نور زیارتځای په ۱۲۹۷ ق کال د بقیع هدیرې کې ولاړ وو.[۶] دا ودانۍ په ۱۲۳۴ ق کال کې د لومړي ویجاړیدو وروسته او د وهابیت په لاس د مدینې له نیولو وروسته، د عثماني امپراتورۍ دویم پاچا محمود په فرمان جوړه شوې وه، [۷]
لکه څنګه چې مراد میرزا، د عباس میرزا زوي (۱۱۶۸- ۱۲۱۲ش) او د حسام السلطنه په نامه مشهور، په خپل کتاب کې لیکلي چی لږترلږه تر ۱۲۹۷ ق پورې یې د امام حسن(ع)، امام سجاد(ع)، امام باقر(ع) او د امام صادق(ع) په قبر د بقیع په هدیره کې د محراب سربیره، یو شین د لرګي ضریح هم شتون درلود او د فاطمی(س) ته منسوب یو بیت الاحزان د څلور شیعه امامانو قبرونو، شاته و.[۸]
د ایاز خان قشقایي یون لیک پر بنسټ، چې د قشقایي قبیلې صندوق دار و، او په ۱۳۴۱ ق کال کې، د بقیع له بشپړ ویجاړیدو څخه دوه کاله دمخه لیکل شوی، د څلور شیعه امامانو مزار، په یو ګنبد کې و، مګر د هر یو قبر څرگند و.[۹] ایاز خان قشقایي د ابراهيم بقعې، د رسول الله(ص) زوی، او عبدالله بن جعفر طیار، په بقیع کې یادونی وکړه او بقیع ته څېرمه په یوه کوڅه کې هم صفیي ته منسوب شوي ګنبد، چی د رسول الله(ص) ترور وه، عاتکه بنت عبد المطلب، ام البنین د حضرت عباس مور او یو شمیر نور بنی هاشم ګنبدونه لیدلي دي.[۱۰]
له بشپړ ویجاړیدو وروسته
لکه څنګه چې مظفر اعلم، په جده کې د ایران د حکومت استازي، په ۱۳۳۰ ش. د لیندۍ میاشت په ۲۱ د حج دایمي کمیسیون ته په یوه لیک کې لیکلي و، بقیع د وهابیت لخوا له ویجاړیدو وروسته په ۱۳۴۴ ق. کال،[۱۱] یوه داسې هدیره ده چې په کې د امامانو د قبرونو ټولې ودانۍ ویجاړې شوي او د دینی مشرانو قبرونه نه پیژندل کیږي.[۱۲] هغه په هم دې لیک کې، د سعودي په حکومت ټینګار کړی چې د څلورو شیعه امامانو د قبرونو شاوخوا د اوسپنې کړکیو سره د دیوال جوړولو سره موافقت وکړي.[۱۳] په دغه حال کې، رسول جعفریان په دې باور دی چې د شیخ عبدالرحیم د حائری د فصول لیکوال (۱۲۹۴- ۱۳۶۷ق.) چې د تهران له عالمانو څخه دی، د سعودي پاچا ملک عبد العزیز سره ملاقات، د دې حقیقت لامل شوی چې د څلورو شیعه امامانو قبرونه بیخي نه دي هوار شوی، لکه د نورو برخو په څیر، او لږترلږه د امامانو(ع) د قبرونو ځای دقیق مشخص وي.[۱۴]
د بقیع او نورو سپیڅلو اسلامي ځایونو له ویجاړیدو وروسته، د ایران د حکومت[۱۵] او افغانستان لخوا هڅې،[۱۶] او همدارنګه په نجف کې د شیعه عالمانو لخوا،[۱۷] قم، هندوستان[۱۸] او پاکستان[۱۹] د بقیع قبرونو پر باندې د ګنبد جوړولو لپاره هڅې وشوې مګر له دوي څخه هیڅ یو هم ونه منل شوې، او ان تر دې چې د څلورو شیعه امامانو د قبرونو شاوخوا دیوال جوړول، او همدارنګه د سعودي د نوي تاسیس شوي حکومت لومړنۍ رضایت سربیره، د دې لپاره د ساتونکي رامینځته کول، دا هیڅکله پایلې ته نه دي رسیدلي.[۲۰] په دغه حال کې، د بقیع هدیرې دیوال د پاچا فهد بن عبد العزیز د واکمنۍ پرمهال جوړ شوی، او بیا د ۱۴۱۸ او ۱۴۱۹ ق. ترمینځ، داخلي لارې د زائرانو د پياده تلو لپاره په کاڼو سره فرش شوې.[۲۱]
د مختلف راپورونو له مخې، نن سبا ځینی کسان د سعودي حکومت لخوا د «امر به معروف او نهی عن المنکر» په نامه، اصلي دروازې ته نږدې ګمارل شوي او زائرانو ته د قبرونو له نږدې کیدو او د هغوی د تبرک کولو مخه نیسي.[۲۲] اوس مهال په بقیع کې د شیعه امامانو مزارونه او همدارنګه د اسلام د مشرانو قبرونه، د ډبرو له ټوټو پرته بله نښه نلري.[۲۳] نن سبا، وضعیت د بشپړ تخریب وروسته د لومړیو کلونو په پرتله لږ مناسب دی.[۲۴]
د ویجاړیدو لامل پیښې
په ۱۲۲۰ ق کال کې، وهابیانو له یو نیم کال محاصرې(کلابندۍ) وروسته په مدینه کې د قحطۍ له رامینځته کیدو په پایله کې د مدینې ښار په لاس کې واخیست.[۲۵] د موجودو سرچینو پر بنسټ، سعود بن عبد العزیز، د مدینې له تسلیمیدو وروسته، هغه ټول مالونه چې د پیغمبر(ص) د زیارت په خزانو کې وو، ضبط کړل او د بقیع د هدیرې په شمول یې د مدینې د ټولو ودانو او گنبدونو د ویجاړولو امر وکړ.[۲۶] په دې اساس، د څلورو شیعه امامانو مزارونه، او همدارنګه یو ګنبت حضرت فاطمې(س) ته منسوب شوی، کوم چې بیت الاحزان نومیده، په ۱۲۲۰ ق. کې د وهابيانو په لومړي برید کې ویجاړ شو، او یا ورته ډېر زیان ورسید.[۲۷]
د دې پیښې وروسته، عثماني حکومت یو لښکر واستاوه چې مدینه له وهابيانو څخه یې بیرته واخلي، او په ۱۲۲۷ ق. د ذیالحجة په میاشت کې، دوي د مدینې حکومت بیرته واخیست. په دې اساس، په ۱۲۳۴ ق. کې، دویم محمود، دیرشم عثماني سلطان، د مدینی د مزارونو د بیارغونې امر وکړ.[۲۸]
وهابیانو یوځل بیا په ۱۳۴۴ ق کې په مدینې برید وکړ.[۲۹] پدې برید کې، د پیغمبر زیارت او مذهبي ځایونو ته هم زیان رسیدلی.[۳۰] اوه میاشتې وروسته، په ۱۳۴۴ ق. د روژې په میاشت کې، شیخ عبدالله بن بُلَیهد(۱۲۸۴- ۱۳۵۹ ق) چې له ۱۳۴۳ څخه تر ۱۳۴۵ ق کال پورې د مکې د ښار قاضي القضات و،[۳۱] هغه مدینه ته ننوت او د مدینې له مفتیانو څخه، د قبرونو د ویجاړولو فرمان یې ترلاسه کړ.[۳۲] په ۱۳۴۴ ق. کال کې د شوال د میاشتې په اتمه نیټه، د بقيع هدیرې ټول تاریخي آثار، په شمول د بقیع ګنبدونه د سعودی قاضي القضات شیخ عبدالله بلیهد د مدینې د مفتیانو د فتوا پر بنسټ ویجاړ شول.[۳۳] د مدینې ۱۵ تنه مفتیانو[۳۴] په ذکر شوي فتوا کې، د قبرونو جوړول د اجماع له مخې منعه بللي شوي او د هغې د ویجاړیدو امر یې کړی.[۳۵] په دغه حال کی د وهابیانو د باورونو مقابله کې، د قبرونو جوړول، د اهل سنت او شیعه عقیدې له مخې، د اسلامي عقیدې سره مخالفت نه لري او د مذهب د مشرانو مؤمنانو د قبرونو زیارت کول مستحب ګنل کیږي.[۳۶] د موجودو اسنادو پر بنسټ، له ویجاړیدو وروسته، د سعودي عربستان پاچا ملک عبد العزیز، د شوال د میاشتې په دولسمه په یوه لیک کې عبدالله بن بلهید ته په خطاب کې، په دې برخه کې د هغه د کړنو ستاینه وکړه.[۳۷]
غبرګونونه او پایلې
د عالمانو عکس العمل او د کتابونه لیکل
په مکه او مدینه کې او د نورو مقدس ځایونو ویجاړول، او په ځانګړي توګه د بقیع ویجاړول، د سید ابوالحسن اصفهاني او شیخ عبدالکریم حائری د نجف او قم علمې حوزی له مشرانو څخه، د عکس العمل لامل شوو، چی د مدرسې د درسونو او بازارونو د بندیدو لامل شو.[۳۸] شیخ محمد خالصې او سید حسن مدرس د بقيع د ویجاړیدو په اړه هم عکس العمل وښوده او د مقدس ځایونو د قبرونو د ویجاړونکو سره یې د قاطع غبرګونو غوښتنه وکړه.[۳۹] سید حسین طباطبایي قمي، چې د آیت الله قمي په نامه هم پیژندل کیږي، یو له شیعه مراجعو څخه و چې د بقیع قبرونو له ویجاړیدو وروسته، تر کلونو پورې د امامانو د قبرونو د بیارغونې په لټه کې و او د ایران د بهرنیو چارو وزارت د سعودي حکومت سره د هغه غوښتنو د پوره کولو لپاره خبرې اتری وکړې.[۴۰]
محمد حسین کاشف الغطاء، عبدالله بن بلیهد ته چی د وهابیانو قاضی القضات و، په یوه لیک کې، په داسې حال کې چې د شیعو په توحید باندې د باور مراتب څرګندوي، له هغه د علمي مناظرې(بحث) غوښتنه وکړه او د هغه ځواب نه ورکول یې د هغه د استدلال د ضعف په توګه بللي دي.[۴۱]
سید محسن امین د اسلامي سپیڅلو ځایونو له ویجاړیدو وروسته حجاز ته سفر وکړ او د وهابیت، د هغې تاریخ او د هغوي د کړنو د بیانولو لپاره یې د کشف الارتیاب کتاب لیکلی.[۴۲] په کتاب کې د وهابيان د باورونو او اعتقاداتو څرګندونه هم شامله ده چې د هغوي باورونه ردوي او د وهابيانو د نقد او څیړنې د تاریخ تر عنوان لاندې په فارسۍ ژباړل شوی دی.[۴۳] محمد جواد بلاغي د "رد الفتوی بهدم قبور الائمة فی البقیع" په رساله کې د وهابيانو فکری بنسټونو د مقدس ځایونو د ویجاړیدو په نقد کې ولیکه[۴۴] او په بل کتاب کې چې د "دعوة الهدی الی الورع فی الأفعال و الفتوی" تر عنوان لاندې لیکل شوی دی، د مبارکو ګنبدونو د ویجاړیدو فتوا، پر خلاف غبرګونونه وښودل.[۴۵] ډیرو شاعرانو د شعر په ژبه د قبرونو له ویجاړیدو څخه خپله ناخوښي هم څرګنده کړې.[۴۶]
محمد جواد بلاغي د "الردَ علی الوهابیة" کتاب کې د اسلام له پیغمبر(ص)، امام علی(ع)، امام صادق(ع) او نورو ... حدیثونو به سند سره او همدارنګ د اسلام له پیل راهیسې د مسلمانانو تر منځ د ګډ دود پر بنسټ، هغه د دې موضوع په اړه د وهابيت عقیدې رد کړې او هغه حدیثونه چې وهابیان یې په پام کې نیسي، د هغې یې د دوي موخې سره د تړاو نه شتون ثابت کړ؛ ځکه چې، د بلاغي په وینا په استناد شوي حدیثونو، د ودانیو جوړول لکه په قبرونو لپاسه د دیوالونو د جوړولو منع راغلې ده، نه په هغې باندې وداني جوړل چې قبرونه یې په مینځ راشي.[۴۷]
ویل کیږي چې وهابيت لومړۍ ډله وه چې د مذهبي مشرانو مزارونه یې له منځه یوړل او په مذهبي نظرونو یې تکیه ووهله. خو په ځینو مواردو کې له وهابیانو پرته نورو خلکو د بقیع په خزانه کې د خلیفه ګانو د غندنې د کتابونو په موجودیت باندې تکیه وکړه او په دې لټه کې شول چې د دغه هدیرې د قبرونو د ورانولو هڅه وکړي، خو بریالي نه شول.[۴۸]
یو شمیر شیعه فقیهانو د بقيع د مزارونو بیارغول او د جوړولو اړتیا باندې فتوا خپره کړې ده؛[۴۹] په شمول ، محمد فاضل لنکراني، ناصر مکارم شیرازي، او لطف الله صافي ګلپاني، په بقیع کې د امامانو مزارونه د بیارغونې هڅې کفایی واجب یا واجب ګنلی دي، او سید علي سیستاني هغه یو جایز مسئله گنلې ده.[۵۰]
ولسی او دولتي کړنې
د بقیع له ویجاړتیا وروسته، هغه مسلمانان چی د پخواني شوروي اتحاد په بیلابیلو برخو کې یې ژوند کاوه او همدارنګه د ترکیې، افغانستان، چین او منګولیا مسلمانان، د پیغامونو په لیږلو سره، په مکه او مدینه کې د مقدسو ځایونو د ساتنې او حفاظت غوښتنه وکړه.[۵۱]
په ۱۳۰۴ لمریز کې، د ایران حکومت؛ د شنبې ورځ د صفرې د میاشتې شپاړسمه ۱۳۴۴ق (د ۱۳۰۴لمریز کال د وږي څوارلسمه) یوه اعلامیه خپره کړه او د عام ماتم اعلان وکړ[۵۲] او پدې توګه په تهران کې خلکو د ماتم مراسم ترسره کړل.[۵۳] ځینې سرچینو د تهران د دولت د دروازو شاوخوا د لکونو خلکو د غونډیدو اعلان کړی دی، کوم چې د مدینې د مقدس ځایونو د وهابيت په لاس د سپکاوي د نیوکې لپاره رامینځته شوی و.[۵۴]
په بل اقدام کې د ایران حکومت د ۱۳۴۴ د کب میاشت په ۱۱ حجاز ته سفر منع کړ، او د حجیانو د امنیت په اړه اندیښنو باندې یې تکیه وکړه.[۵۵] په یوه بله رسمي وینا کې چې د ایران د حکومت لخوا ۱۳۰۵ لمریز د چنګاښ په میاشت کې خپوره شوه، په بقیع کې د مذهبی مشرانو د مزارونو سپکاوی د موءمنانو د وېرې او ځورول لامل بولي او یادونه یې وکړه چې د سعودي حکومت د مسلمانانو باورونو ته د سپکاوی مخنیوي نه کوي، هغه د آل سعود بلنه رد کړه چې د حجاز عمومي مجلس کې برخه واخلي[۵۶] او پدې توګه یې د سعودي حکومت پیژندنه ونه مڼله.[۵۷] په دې توګه، له دې وروسته چې د سعودي حکومت په ۱۳۰۷ لمریز کې اسلامي هیوادونو ته یو لیک واستاوه، د ایران د حکومت په ګډون د حاجیانو د خوندي کولو او د امنیت مسؤلیت په غاړه واخیست،[۵۸] ۱۳۰۸ لمریز کال د خرداد په میاشت کې، د ایران او سعودي حکومتونو ترمینځ اړیکې[۵۹] پیل شوې او د پایلې په توګه، په حجیانو باندې رسمي بندیز له څلورو کلونو وروسته پورته شو.[۶۰] .
اړوندې لیکنې
فوټ نوټ
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۲ش، ص۳۲۲.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۲ش، ص۳۲۲.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۲ش، ص۳۲۸.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۲ش، ص۳۲۲.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۲ش، ص۳۳۰.
- ↑ حسام السلطنه، دلیل الانام، ۱۳۷۴ش، ص۱۵۲.
- ↑ جعفریان، پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ۱۳۸۹ش، ج۳، ص۱۹۶.
- ↑ حسام السلطنه، دلیل الانام، ۱۳۷۴ش، ص۱۵۲.
- ↑ ایازخان قشقایی، سفرنامۀ حاج ایازخان قشقایی، ۱۳۸۹ش، ص۴۵۵.
- ↑ ایازخان قشقایی، سفرنامۀ حاج ایازخان قشقایی، ۱۳۸۹ش، ص۴۵۵.
- ↑ قاضی عسکر، تخریب و بازسازی بقیع، ۱۳۸۶ش، ص۴۱.
- ↑ قاضی عسکر، تخریب و بازسازی بقیع، ۱۳۸۶ش، ص۹۵-۹۶.
- ↑ قاضی عسکر، تخریب و بازسازی بقیع، ۱۳۸۶ش، ص۹۵-۹۶.
- ↑ جعفریان، «چه شد که پس از تسلط وهابیان، صورت قبور ائمه بقیع سالم ماند؟»، سایت خبرآنلاین.
- ↑ وګورئ: قاضی عسکر، تخریب و بازسازی بقیع، ۱۳۸۶ش، ص۹۵-۱۵۸.
- ↑ قاضی عسکر، تخریب و بازسازی بقیع، ۱۳۸۶ش، ص۱۵۳-۱۵۴.
- ↑ وګورئ: قاضی عسکر، تخریب و بازسازی بقیع، ۱۳۸۶ش، ص۶۳، ۶۵، ۱۳۳.
- ↑ قاضی عسکر، تخریب و بازسازی بقیع، ۱۳۸۶ش، ص۱۶۷-۱۶۸.
- ↑ قاضی عسکر، تخریب و بازسازی بقیع، ۱۳۸۶ش، ص۱۵۶-۱۵۸.
- ↑ قاضی عسکر، تخریب و بازسازی بقیع، ۱۳۸۶ش، ص۱۵۹؛ هم وګورئ: قاضی عسکر، تخریب و بازسازی بقیع، ۱۳۸۶ش، ص۹۵-۱۵۸.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۲ش، ص۳۳۲.
- ↑ جعفریان، با کاروان صفا، ۱۳۸۳ش، ص۱۳۵-۱۳۷.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۲ش، ص۳۳۳.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۲ش، ص۳۳۲.
- ↑ جبرتی، عجائب الآثار، دار الجیل، ج۳، ص۹۱.
- ↑ غالب، من اخبار الحجاز و النجد، ۱۳۹۵ق، ص۱۰۴؛ماجری، البقیع قصة التدمیر، ۱۴۱۱ق، ص۸۴؛ جبرتی، عجائب الآثار، دار الجیل، ج۳، ص۹۱.
- ↑ جبرتی، عجائب الآثار، دار الجیل، ج۳، ص۹۱.
- ↑ جعفریان، پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ۱۳۸۹ش، ج۳، ص۱۹۶.
- ↑ ماجری، البقیع قصة التدمیر، ۱۴۱۱ق، ص۱۱۳-۱۳۹؛ امینی، بقیع الغرقد، ۱۳۸۶ش، ص۴۹.
- ↑ ماجری، البقیع قصة التدمیر، ۱۴۱۱ق، ص۱۱۳-۱۳۹؛ امینی، بقیع الغرقد، ۱۳۸۶ش، ص۴۹.
- ↑ زرکلی، الأعلام، ۲۰۰۲م، ج۴، ص۹۱.
- ↑ البلاغی، الردَ علی الوهابیة، ۱۴۱۹ق، ص۳۹-۴۱؛ ماجری، البقیع قصة التدمیر، ۱۴۱۱ق، ص۱۱۳-۱۳۹؛ امینی، بقیع الغرقد، ۱۳۸۶ش، ص۴۹.
- ↑ ماجری، البقیع قصة التدمیر، ۱۴۱۱ق، ص۱۱۳-۱۳۹؛ امینی، بقیع الغرقد، ۱۳۸۶ش، ص۴۹؛ نجمی، تاریخ حرم ائمه، ۱۳۸۶ش، ص۵۱.
- ↑ البلاغی، الردّ علی الوهابیة، ۱۴۱۹ق، ص۴۵.
- ↑ البلاغی، الردّ علی الوهابیة، ۱۴۱۹ق، ص۴۰.
- ↑ مدنی، التاریخ الأمین، ۱۴۱۸ق، ص۴۳۱-۴۵۰؛ امینی، بقیع الغرقد، ۱۳۸۶ش، ص۱۲.
- ↑ العساف، «عبدالله بن سلیمان البلیهد.. القاضی والمستشار فی زمن التأسیس».
- ↑ امینی، بقیع الغرقد، ۱۳۸۶ش، ص۵۳؛ قاضی عسکر، تخریب و بازسازی بقیع، ۱۳۸۶ش، ص۴۹.
- ↑ قاضی عسکر، تخریب و بازسازی بقیع، ۱۳۸۶ش، ص۵۴.
- ↑ قاضی عسکر، تخریب و بازسازی بقیع، ۱۳۸۶ش، ص۱۴۸ و ۱۵۱.
- ↑ مختاری، «سه سند از علامه شیخ محمدحسین کاشف الغطاء»، ص۲۱۷.
- ↑ محمد علی، معجم المؤلفات الإسلامیة فی الردّ علی الفرقة الوهابیة، ۱۴۳۰ق، ص۳۷۵-۳۷۶.
- ↑ محمد علی، معجم المؤلفات الإسلامیة فی الردّ علی الفرقة الوهابیة، ۱۴۳۰ق، ص۳۷۵-۳۷۶.
- ↑ الرفاعی، معجم ما کتب فی الحج، ۱۴۲۷ق، ص۱۷۱.
- ↑ محمد علی، معجم المؤلفات الإسلامیة فی الردّ علی الفرقة الوهابیة، ۱۴۳۰ق، ص۴۸۰.
- ↑ مدنی، التاریخ الامین، ۱۴۱۸ق، ص۳۶۶-۳۶۸؛ امینی، بقیع الغرقد، ۱۳۸۶ش، ص۳۳۵-۳۴۱.
- ↑ البلاغی، الردّ علی الوهابیة، ۱۴۱۹ق، ص۶۹-۷۲.
- ↑ جعفریان، صفویه در عرصه دین...، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۷۸۳و۸۴۲.
- ↑ امینی، بقیع الغرقد، ۱۳۸۶ش، ص۵۵.
- ↑ قاضی عسکر، تخریب و بازسازی بقیع، ۱۳۸۶ش، ص۱۶۰.
- ↑ قاضی عسکر، تخریب و بازسازی بقیع، ۱۳۸۶ش، ص۵۵-۵۶؛ امینی، بقیع الغرقد، ۱۳۸۶ش، ص۵۲-۵۳.
- ↑ مکی، مدرس قهرمان آزادی، ۱۳۵۹ش، ج۲، ص۶۸۲؛ قاضی عسکر، تخریب و بازسازی بقیع، ۱۳۸۶ش، ص۴۹-۵۰.
- ↑ قاضی عسکر، تخریب و بازسازی بقیع، ۱۳۸۶ش، ص۵۰.
- ↑ قاضی عسکر، تخریب و بازسازی بقیع، ۱۳۸۶ش، ص۵۰-۵۱.
- ↑ قاضی عسکر، تخریب و بازسازی بقیع، ۱۳۸۶ش، ص۷۲.
- ↑ قاضی عسکر، تخریب و بازسازی بقیع، ۱۳۸۶ش، ص۷۳-۷۵.
- ↑ محقق، اسناد روابط ایران و عربستان سعودی، ۱۳۷۹ش، ص۶۱.
- ↑ «بررسی تاریخی روابط ایران و عربستان در موضوع حج»، ص۱۸.
- ↑ قاضی عسکر، تخریب و بازسازی بقیع، ۱۳۸۶ش، ص۷۷.
- ↑ «بررسی تاریخی روابط ایران و عربستان در موضوع حج»، ص۱۷.
سرچينې
- امینی، محمد امین، بقیع الغرقد، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
- ایازخان قشقایی، سفرنامۀ حاج ایازخان قشقایی به مکه، مدینه و عتبات عالیات در روزگار احمد شاه قاجار، به کوشش رسول جعفریان، تهران، نشر علم، ۱۳۸۹ش.
- «بررسی تاریخی روابط ایران و عربستان در موضوع حج»، در مجله میقات حج، ش۹۲، تابستان ۱۳۹۴ش.
- البلاغی، محمد جواد، الردّ علی الوهابیة، تحقیق سید محمد علی الحکیم، بیروت، مؤسسة اهل البیت لإحیاء التراث، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۸م.
- جبرتی، عبدالرحمان، عجائب الآثار، بیروت، دار الجیل.
- جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، قم، مشعر، ۱۳۸۲ش.
- جعفریان، رسول، با کاروان صفا، تهران، مشعر، ۱۳۸۳ش.
- جعفریان، رسول، پنجاه سفرنامه حج قاجاری، تهران، نشر علم، ۱۳۸۹ش.
- جعفریان، رسول، «چه شد که پس از تسلط وهابیان، صورت قبور ائمه بقیع سالم ماند؟»، در سایت خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۲۹ آبان ۱۳۸۹ش، تاریخ بازدید: ۵ مرداد ۱۳۹۷.
- جعفریان، رسول، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، ج۲، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، ۱۳۷۹ش.
- حسام السلطنه، دلیل الانام: فی سبیل زیارة بیت الله الحرام، تصحیح رسول جعفریان، تهران، نشر مشعر، ۱۳۷۴ش.
- الرفاعی، عبدالجبار، معجم ما کتب فی الحج، تهران، مشعر، ۱۴۲۷ق.
- زرکلی، خیر الدین، الأعلام، بیروت، دار العلم للملایین، ۲۰۰۲م.
- العساف، منصور، «عبدالله بن سلیمان البلیهد.. القاضی والمستشار فی زمن التأسیس»، در سایت الریاض، تاریخ درج مطلب: ۳ ذی القعده ۱۴۳۵ق، تاریخ بازدید: ۶ مرداد ۱۳۹۷ش.
- قاضی عسکر، علی، تخریب و بازسازی بقیع به روایت اسناد تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
- مختاری، رضا، «سه سند از علامه شیخ محمدحسین کاشف الغطاء»، در مجله کتاب شیعه، ش۳، بهار و تابستان ۱۳۹۰ش.
- محقق، علی، اسناد روابط ایران و عربستان سعودی (۱۳۰۴-۱۳۵۷ش)، تهران، مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، تهران، ۱۳۷۹ش.
- محمد علی، عبد الله، معجم مؤلفات الإسلامیة فی الردّ علی الفرقة الوهابیة، بیجا، [مرکز الزهراء الإسلامی]، ۱۴۳۰ق/۲۰۰۹م.
- مدنی، عبدالعزیز، التاریخ الامین لمدینة سید المرسلین، قم، مطبعة الأمین، ۱۴۱۸ق.
- نجمی، محمدصادق، تاریخ حرم ائمه بقیع و آثار دیگر در مدینه منوره، نشر مشعر، تهران، ۱۳۸۶ش.
- غالب، محمد ادیب، من اخبار الحجاز و النجد فی تاریخ الجبرتی، ریاض، دارالیمامه، ۱۳۹۵ق.
- ماجری، یوسف، البقیع قصة التدمیر، بیروت، مؤسسة بقیع لاحیاء التراث، ۱۴۱۱ق.
- مکی، حسین، مدرس؛ قهرمان آزادی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۵۹ش.