خلیل الله (لقب)
خَلیل الله (د خدای دوست[۱]) په معنا، د حضرت ابراهیم لقب دی.[۲] د خلیل الله مقام د ابراهیم(ع) لپاره مدحه ګڼل شوې ده[۳] چې د نبوت او رسالت تر مقامه لوړ دی.[۴] له امام صادق(ع)څخه په یو روایت کې راغلي چې خدای تعالی حضرت ابراهیم په اوله کې د عبد (بنده) بیا نبي بیا رسول او بیا د دوستۍ (خلیل) په توګه غوره کړه.[۵]
د نساء سورې په ۱۲۵ ایت کې راغلي دي:«و اتَّخَذَ اللَّهُ إِبْراهیمَ خَلیلاً؛ او خدای ابراهیم خپل دوست غوره کړه»[۶] د «اتَّخَذَ»تعبیر د غوره کولو او انتخابولو په معنا اخستل شوی دی.[۷] د دغه ایت په پېل کې سپارښتنه شوې چې د ابراهیم له دینه پېروي وکړئ.[۸] بیا د دې لپاره چې نور د ابراهیم پېروۍ ته وهڅوي وایي چې خدای هغه د خپل دوست په توګه غوره کړی دی.[۹] اهل سنت عالم او مفسر زمخشري د دوستۍ تعبیر مجازي ګڼلی چې په هغه صفت د ابراهیم د غوره کولو او ځانګړې کولو نښه ده چې د دوو دوستانو تر مینځ موجود وي.[۱۰]
په روایتونو کې هم د حضرت ابراهیم لپاره د خلیل الله له تعبیره استفاده شوې ده.[۱۱]ابراهیم(ع) هم ځان خلیل الله ګڼلی دی.[۱۲] مسلمانانو په نیواکي فلسطین کې الخلیل ښار ته چې حضرت ابراهیم(ع) هلته استوګن و[۱۳] د نساء د ۱۲۵ ایت په وجه الخلیل نامه ورکړې ده.[۱۴] دا لقب که څه هم له حضرت ابراهیم سره ځانګړی ګڼل شوی خو په ځینو روایتونو او دعاګانو کې د اسلام د پېغمبر[۱۵] امام علي(ع)[۱۶] او امام حسین(ع)[۱۷] په توصیف کې کارول شوی دی.
په فارسي ادبیاتو کې هم ابراهیم(ع) ته خلیل ویل شوي دي. ملا احمد نراقي په طاقدیس مثنوۍ کې داسې ویلې دي:
| برگزید او را خداوند جلیل | خواند او را از برای خود خلیل | |
| خلعت خُلَّت رسید او را ز رب | آمد او را هم خلیل الله لقب[۱۸] |
یو بل شاعر بیا داسې وایي:
| بنای خانه کعبه خلیل الله نهاد اما | علی در کعبه ظاهر گشت و صاحبخانه پیدا شد[۱۹] |
روایتونو د حضرت ابراهیم د دغه ځانګړنې لپاره مختلف لاملونه ذکر کړې دي چې سبب شو خدای تعالی دغه مقام هغه ته ورکړي.[۲۰] په علل الشرایع کتاب کې یوه برخه د « هغه لاملونه چې په سبب یې خدای ابراهیم خپل دوست وګرځاوه» په نامه موجوده ده.[۲۱] په دې برخه کې ډېر روایتونه راغلې دي.[۲۲] د روایتونو له مخې د ابراهیم د خلیل الله مقام د ډېرو زیاتو سجدو، اړمنو ته د خوړو ورکولو، د شپې د لمونځونو، د بې وزلو نه ردولو، مېلمه پالنې[۲۳] او له خدایه پرته له بل چا د سوال نه کولو په وجه ذکر شوی دی.[۲۴] ځینو مفسرانو د بوتانو پرېښودل او د خدای پرستش هم د دې یو سبب ذکر کړی دی.[۲۵]
د خلیل معنا
د خلیل ټکي دوه معناګانې محتملې دي
خلیل د دوست په معنا؛ د خلیل ټکی له الخُلّة څخه اخستل شوی چې معنا یې ده دوست.[۲۶] شیعه تفسیر، مجمع البیان چې په شپږمې ق پېړۍ کې لیکل شوی د خلیل الله همدا معنا ذکر کړې ده.[۲۷] شیعه مفسر مکارم شیرازي هم د حضرت ابراهیم لپاره همدا معنا صحیح ګنلې ده. هغه باوري دی چې کله خدای پاک وایي چې ابراهیم یې د خپل خلیل په توګه غوره کړی، مطلب یې هماغه دوستي ده او بله معنا ورته مناسبه نه ده.[۲۸] نورو مفسرانو هم دا معنا صحیح ګڼلې ده.[۲۹]
خلیل د فقر په معنا؛ خلیل له الخَلّة څخه اخستل شوی چې معنا یې ده فقر.[۳۰] ځینې باوري دي چې د حضرت ابراهیم خلیل والی د خدای په نزد د هغه د فقیر او محتاج والي په معنا دی.[۳۱] علامه طباطبایي د هغه روایت په اساس چې خلیل والی یې له خدایه پرته له بل چا څخه د درخواست نه کولو په وجه ګڼلی، باوري دی چې خلیل د فقر په معنا دی. د هغه له نظره صحیح معنا دا ده چې خلیل الله هغه کس وګڼو چې خپلې اړتیاوې یوازې خدای ته ووایي او یوازې له هغه د حاجتونو رفع کول وغواړي.[۳۲]
فوټ نوټ
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۴، ص۱۴۵.
- ↑ مغنیه، تفسیر الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۲، ص۴۴۸.
- ↑ ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن، ۱۴۰۸ق، ج۶، ص۱۲۹.
- ↑ مغنیه، تفسیر الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۲، ص۴۴۸.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۱۷۵.
- ↑ سوره نساء، آیه ۱۲۵.
- ↑ کاشانی، زبدة التفاسیر، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۱۶۰.
- ↑ حسینی شیرازی، تبیین القرآن، ۱۴۲۳ق، ص۱۰۹.
- ↑ ابنکثیر دمشقی، تفسیر القرآن العظیم، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۳۷۴.
- ↑ زمخشری، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۵۶۹.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۴۷۳.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۲۰۵.
- ↑ لاهوتی، «الخلیل»، ص۹۱.
- ↑ لاهوتی، «الخلیل»، ص۹۲.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۵۷۳.
- ↑ ابنقولویه، کامل الزیارات، ۱۳۵۶ش، النص، ص۴۴.
- ↑ شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۱۱۳.
- ↑ نراقی، مثنوی طاقدیس، بخش ۱۳۵، «سبوح قدوس رب الملائکة والروح» گفتن جبرئیل و بیهوش شدن ابراهیم خلیل، سایت گنجور.
- ↑ صغیر اصفهانی، دیوان اشعار، قصاید، شمارهٔ ۱۷ «در تهنیت عید مولود مسعود امیرالمؤمنین علی علیهالسلام»
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۴، ص۱۴۶.
- ↑ شیخ صدوق، علل الشرائع، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۳۴.
- ↑ شیخ صدوق، علل الشرائع، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۳۴-۳۷.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۳ش، ج۲، ص۳۹۵.
- ↑ طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۴۱۷ق، ج۵، ص۹۶.
- ↑ مدرسی، من هدی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۲۰۱.
- ↑ شیخ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، ج۳، ص۳۴۰.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ۱۳۷۲ش، ج۳، ص۱۷۸.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۴، ص۱۴۵.
- ↑ طالقانی، پرتوی از قرآن، ۱۳۶۲ش، ج۶، ص۱۹۵؛ طیب، أطیب البیان فی تفسیر القرآن، ۱۳۷۸ش، ج۴، ص۲۲۱.
- ↑ شیخ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، ج۳، ص۳۴۰.
- ↑ نجفی خمینی، تفسیر آسان، ۱۳۹۸ق، ج۶، ص۲۵۳.
- ↑ طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۴۱۷ق، ج۵، ص۹۶.
سرچينې
- ابنقولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، محقق و مصحح عبدالحسین امینی، نجف، دارالمرتضویة، چاپ اول، ۱۳۵۶ش.
- ابنکثیر دمشقی، اسماعیل بن عمرو، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق محمدحسین شمسالدین، بیروت، دارالکتب العلمیة، محمدعلی بیضون، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن، تحقیق محمدجعفر یاحقی، محمدمهدی ناصح، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۰۸ق.
- حسینی شیرازی، سید محمد، تبیین القرآن، بیروت، دار العلوم، چاپ دوم، ۱۴۲۳ق.
- زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ سوم، ۱۴۰۷ق.
- شیخ صدوق، علل الشرائع، قم، کتاب فروشی داوری، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، محقق و مصحح: علیاکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، مقدمه: شیخ آقابزرگ تهرانی، تحقیق: احمد قصیرعاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بیروت، بیتا.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، محقق و مصحح حسن الموسوی خرسان، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- صغیر اصفهانی، محمدحسین، دیوان اشعار، قصاید، شمارهٔ ۱۷ «در تهنیت عید مولود مسعود امیرالمؤمنین علی علیهالسلام، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۳ اسفند ۱۴۰۲ش.
- طالقانی، سید محمود، پرتوی از قرآن، تهران، شرکت سهامی انتشار، چاپ چهارم، ۱۳۶۲ش.
- طباطبائی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه: محمدجواد بلاغی، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- طیب، سید عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات اسلام، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.
- قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، چاپ یازدهم، ۱۳۸۳ش.
- کاشانی، ملا فتحالله، زبدة التفاسیر، قم، بنیاد معارف اسلامی، چاپ اول، ۱۴۲۳ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق و مصحح علیاکبر غفاری، محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- لاهوتی، بهزاد، «الخلیل»، دانشنامه جهان اسلام، ج۱۶، تهران، بنیاد دائره المعارف اسلامی، ۱۳۹۰ش.
- مدرسی، سید محمدتقی، من هدی القرآن، تهران، دارمحبی الحسین، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- مغنیه، محمدجواد، تفسیر الکاشف، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- نجفی خمینی، محمدجواد، تفسیر آسان، تهران، انتشارات اسلامیة، چاپ اول، ۱۳۹۸ق.
- نراقی، ملا احمد، مثنوی طاقدیس، بخش ۱۳۵، «سبوح قدوس رب الملائکة والروح» گفتن جبرئیل و بیهوش شدن ابراهیم خلیل، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۳ اسفند ۱۴۰۲ش.