امام جعفر صادق علیه السلام

د بقیع هدیره

په امام جعفر صادق(ع) مشهور جعفر بن محمد (۸۳-۱۴۸ق) له خپل پلار امام باقر(ع) څخه وروسته د دولس امامي شیعیانو شپږم امام دی. هغه ۳۴ کاله (۱۱۴ تر ۱۴۸ق) د شیعیانو امامت په غاړه درلود چې د پینځو اخري اموي خلیفه ګانو یعنې له هشام بن عبدالملک وروسته او دوو لومړیو عباسي خلیفه ګانو سفاح او منصور دوانیقي سره هم مهاله و. امام صادق(ع) د اموي حکومت د کمزورۍ په وجه د نورو امامانو په پرتله ډېر علمي فعالیت لرلی دی. د هغه د شاګردانو او راویانو شمېر څلور زره بلل شوی دی. د اهل بیتو(ع) زیاتره روایتونه له امام صادق(ع) څخه دي او له دې امله شیعه امامیه مذهب ته جعفري مذهب هم ویل کیږي.

امام صادق(ع) د اهل سنتو په فقهي امامانو کې هم لوړ مقام لري. ابو حنیفه او مالک بن انس له هغه روایتونه کړې او ابو حنیفه هغه په مسلمانو کې تر ټولو عالِم کس ګڼلی دی.

امام صادق(ع) د اموي حکومت له کمزورۍ او د شیعیانو له غوښتنې سره سره د هغه په خلاف پاڅون ونه کړ. هغه د خلافت د سنبالښت لپاره د ابو مسلم خراساني او ابو سلمه غوښتنې رد کړې. امام صادق(ع) د خپل تره زید بن علی په پاڅون کې هم برخه وانه خسته او شیعیان یې هم له پاڅونه منعې کول؛ له دې سره سره یې د خپلې زمانې له واکمنانو سره ښه اړیکي نه لرل. هغه د اموي او عباسي حکومتونو د سیاسي فشار په وجه د تقیې له رودې استفاده کوله او خپلو ملګرو ته یې هم د دې سپارښتنه کوله.

امام صادق(ع) له شیعیانو سره د لا ډېرو اړیکو په خاطر، د هغوي شرعي پوښتنو ته د ځواب، د هغوي د شرعي وجوهاتو اخستلو او د هغوي په ستونزو غور کولو لپاره د وکالت سازمان یا تنظیم جوړ کړ. د دغه سازمان فعالیت د راتلونکو امامانو په زمانه کې پراختیا وموندله او په غیبت صغرا کې اوج ته ورسید. د هغه په زمانه کې د غالیانو فعالیت پراخ شو. دوي د غُلُوّ له تفکر سره مبارزه کوله او غالیان یې کافر او مشرک معرفي کړل.

په ځینو سرچینو کې راغلي دي چې امام صادق(ع) د حکومت د وربللو په وجه عراق ته سفر کړی او کربلا نجف او کوفې ته تللی دی. هغه د امام علي(ع) قبر چې تر دې مخکې پټ و، خپلو ملګرو ته وښود. ځینې شیعه عالمان باوري دي چې امام صادق(ع) د منصور دوانیقي په امر او د زهر ورکولو په وجه شهید شوی دی. د شیعه د روایي سرچینو په حواله، هغه امام کاظم(ع) له ځانه وروسته امام خپلو اصحابو ته وروپېژنده؛ خو د هغه د سر د حفاظت لپاره یې پینځه کسان منجمله منصور عباسي خپل وصي معرفي کړ. د امام صادق(ع) له شهادته وروسته په شیعیانو کې مختلفو فرقې جوړې شوې چې اسماعیلیه، فَطَحیه او ناووسیه پکې شاملې دي.

د امام صادق(ع) په باره کې د شپږو سوو کتابونو نوم اخستل شوی چې د محمد بن وهبان دبیلی (۴ قمري پېړۍ) اخبار الصادق مع ابی‌حنیفه و اخبار الصادق مع المنصور یې تر ټولو پخوانی دی. د امام صادق په اړه ځینې نور کتابونه دا دي: د امام صادق جعفر بن محمد(ع) ژوند لیک د سید جعفر شهیدی، الامام الصادق(ع) و المذاهب الاربعة لیک د اسد حیدر، پیشوای صادق لیک د سیدعلی خامنه‌ای او موسوعة الامام الصادق، لیک د باقر شریف قَرَشی.

نوم، نسب او لقبونه

اصلی مقاله: د امام صادق(ع) د کنیتونو او لقبونو لړلیک

جعفر بن محمد بن علی بن حسین بن علی بن ابی‌طالب، د دولس امامي شیعیانو شپږم امام دی اسماعیلیه مذهب هغه خپل پینځم امام ګڼي. پلار یې ا مام محمد باقر(ع) او مور یې د محمد بن ابي بکر د زوي قاسم بن محمد بن ابي بکر لور ام فروه وه. په کشف الغمه کتاب کې د اهل سنتو له عالم عبدالعزیز بن اَخضر جَنابِذی نقل شوي چې دې ته په پام سره چې د امام صادق(ع) د مور نسب هم له پلار او هم له مور ابوبکر ته رسېده، امام صادق ویلې دي: «لَقَدْ وَلَدَنِی أَبُوبَکْرٍ مَرَّتَیْن‏»؛ زه دوه ځلې له ابوبکر پېدا شوی یم. خو علامه مجلسی له احقاق‌الحق شوشتری نقل کړې چې دا روایت جعلي دی.

د امام صادق مشهور کنیت ابا عبدالله (د خپل دوهم زوي عبدالله اَفطح په وجه) دی. د هغه لپاره ابو اسماعیل (د زوي اسماعیل په وجه) او ابو موسی ( د زوي امام موسی کاظم(ع) په وجه) کنیتونه هم یاد شوې دي.

تر ټولو مشهور لقب یې «صادق» دی. د روایتونو له مخې د اسلام پېغمبر(ص) هغه ته دغه لقب ورکړی چې له جعفر کذاب سره یې فرق وشي. خو ځینو ویلي چې امام صادق د خپلې زمانې په پاڅونو کې له ګډونه د ډډه کولو په وجه دغه لقب موندلی دی؛ ځکه چې په هغه زمانه کې به یې هغه چاته چې خلک به یې پر ځان راونډول او د حکومت په خلاف به یې لمسول کذّاب (دروغجن) ویل کېدل. د امامانو په هماغه زمانه کې دغه لقب د امام صادق(ع) لپاره کارول کېده.

په مناقب کې د ابن شهر آشوب مازندراني په وینا، صادق لقب هغه وخت منصور عباسي امام صادق ته ورکړ چې د امام علي(ع) د قبر د ښکاره کېدو په اړه د هغه حضرت وړاندوینه پر ځای شوه او همداراز ویل شوي چې هغه صادق لقب موندی ځکه چې پکې هیڅ کجي، لغزش او ناراستي نه دی لیدل شوې. د دایرة المعارف بزرګ اسلامي په نقل، ځینې اهل سنتو عالمانو لکه مالک بن انس، احمد بن حنبل او جاحظ هم هغه په دې لقب یاد کړی دی.

د زیاتو معلوماتو لپاره دا هم وګورئ. صادق (لقب)

ژوند لیک

امام صادق(ع) د هجرت په ۸۳ کال د ربیع الاول په ۱۷ په مدینه کې وزېږېد او په ۱۴۸ ق کال کې په ۶۵ کلنۍ کې هم هلته شهید شو. ځینو د هغه زوکړه په ۸۰ ق کال کې ګڼلې ده. همداراز ابن ‌قتیبة دینوري یې وفات په ۱۴۶ ق کې لیکلی دی. چې دا په ضبط کې خطا ګنل شوې ده. د امام صادق د شهادت په ورځې او میاشتې کې اختلاف موجود دی. د متقدمو شیعه عالمانو مشهور نظر دا دی چې هغه د شوال په میاشته کې شهید شوی دی؛ خو په متقدمو سرچینو کې د شهادت ورځ نه ده راغلې.

طبرسی په کتاب تاج الموالید او شیخ عباس قمی په وقایع الایام، او شوشتری در کتاب رسالة فی تواریخ النبی و الآل کې د هغه د شهادت ورځ د شوال ۲۵ ګڼلې ده. د مشهور نظر په وړاندې طبرسي په اعلام الوری کې او علامه مجلسي په بحار الانوار کې د مصباح کفعمي د کتاب په نقل د امام صادق(ع) شهادت د زبرګې په ۱۵ راپور کړی دی؛ خو د بحار الانوار کتاب څېړاندو دغه خبره په مصباح کتاب کې نه ده موندلې.

مېرمنې او بچیان

شیخ مفید د امام صادق(ع) لس بچیان او څو مېرمنې ذکر کړې دي. په ځینو سرچینو کې د امام کاظم(ع) په نقل د امام صادق لپاره د حکیمه یا حلیمه په نوم یوې بلې لور ته هم اشاره شوې ده.

مېرمن	نسب	بچیان	تفصیل
حمیده	د صاعد یا صالح لور	امام کاظم(ع)، اسحاق او محمد	امام کاظم(ع) د امامیه شیعیانو اوم امام دی.
فاطمه	د حسین بن علی بن حسین(ع) لور	اسماعیل، عبدالله افطح او ام فروة	عبدالله دخپل پلار له وفاته وروسته د امامت ادعا وکړه او پېروان یې فطحیه ونومول شول.. اسماعیل د امام صادق(ع) په زمانه کې وفات شو خو ځینو یې مرګ ونه مانه او اسماعیلیه فرقه یې جوړه کړه.
نورې مېرمنې	-	عباس، علی، اسماء او فاطمه	د شیخ مفید په وینا کې په دوي کې هر یو بچی له یوې وینخې (ام ولد)وو.

د امامت دوران

د امام صادق(ع) ژوند د بني امیه له لسو اخري خلیفه ګانو منجمله عمر بن عبدالعزیز او هشام بن عبدالملک او د دوو لومړیو عباسي خلیفه ګانو ، سَفّاح او منصور دوانیقی سره هم مهاله و هغه شام ته د امام باقر په سفر کې چې د هشام بن عبدالملک په امر وشو، له پلار سره یو ځای و. د امام صادق(ع) په امامت کې د امویانو وروستي پینځه خلیفه ګان له هشام بن عبدالملک وروسته،[یاداشت۱] او دوو عباسي خلیفه ګانو سفاح او منصور حکومت وکړ. په دغه پړاو کې د بني امیه و حکومت مخ په ځوړتیا و او اخر نسکور شو او له هغه وروسته بني عباس واکمن شول. د حکومتونو کمزورۍ او د څارنې نیشتواي د علمي فعالیتونو لپاره امام صادق ته ښه فرصت برابر کړ البته دغه ازادي یوازې په د دوهمې قمري پېړۍ په دریمې لسیزې کې وه او له هغې مخکې د بني امیه په زمانه کې او وروسته بیا د نفس زکیه او د هغه د ورور ابراهیم د پاڅون په وجه په امام صادق او پېروانو یې ډېر سیاسي فشارونه موجود وو.

د امامت نصوص

د شیعه له نظره امام د خدای له خوا ټاکل کیږي او د امام د پېژندلو له لارو څخه نَصّ (د پېغمبر(ص) یا له ځانه وروسته د بل امام په امامت د یو امام تصریح) دی. کلیني په الکافي کتاب کې د امام صادق(ع) د امامت د اثبات لپاره ځینې روایتونه نقل کړې دی.

د وکالت سازمان (سسټم)

اصلي مقاله: د وکالت سازمان

په ځینو سببونو لکه په مختلفو اسلامي سیمو کې د شیعیانو پراختیا، د سیاسي دباوونو په وجه له شیعیانو سره د اړیکو سختوالی، او امام صادق ته د شیعیانو نه لاسرسی، هغه حضرت په مختلفو اسلامي سیمو کې د ځینو استازو یوه ټولګه جوړه کړه چې ورته د وکالت سازمان یا سسټم ویل کیږي. دغه سازمان ځینې دندې لرلې لکه د خمس، زکات، نذر او د شیعیانو د نذرونو په شان شرعي وجوهاتو اخستل او امام ته یې حواله کول، د شیعیانو د ستونزو هواری، د امامانو او شیعیانو تر مینځ د اړیکو ټینګول او د هغوي د شرعي پوښتنو ځوابونه. د وکالت سازمان د ورپسې امامانو په وخت کې پراخ شو او په غیبت صغرا کې د امام زمان په څلورو نایبانو سره اوج ته ورسید او د امام زمان د غیبت کبرا په پېل او او د څلور وکیل علي بن محمد سمري په وفات سره پای ته ورسید.

له غالیانو سره مقابله

اصلي مقاله: غالیان

د امام باقر(ع) او امام صادق(ع) په زمانه کې د غُلاتو فعالیت زیات شو هغوي د امامانو لپاره د ربوبیت د مقام قایل وو یا یې امامان پېغمبران ګڼل. امام صادق(ع) د غُلُوّ تفکر په کلکه رد کړ او خلک به یې له غالیانو سره له ناستې پاستې منعې کول. او هغوي به یې فاسق، کافر او مشرک ګڼل. د غالیانو په اړه د هغه حضرت په یو حدیث کې شیعیانو ته سپارښتنه شوې:« له هغوي سره ناسته پاسته مه کوئ، ډوډۍ ورسره مه خورئ،مه څښئ،او روغبړ مه کوئ» د ځوانانو په اړه یې شیعیانو ته داسې خبرداری ورکاوه.«خیال کوئ چې غلات (غالیان) مو ځوانان فاسد نه کړي. هغوي د خدای ډېر بد دښمنان دي؛ خدای وړوکی کوي او د بندګانو لپاره د ربوالي قایلیږي.

علمي فعالیت

د امام صادق(ع) د امامت په دوران کې، د اموي حکومت د کمزورۍ په وجه د خپلې عقېدې د څرګندولو لپاره زیاته ازادي لاسته راغله او په مختلفو موضوګانو کې ډېر علمي بحثونه وشول. دغه دیني او علمي ازادي چې په دولسو امامانو کې د ډېرو کمو لپاره وه، سبب شوه چې د امام شاګردان په ازاده په علمي بحثونو کې شرکت وکړي. علمي فضا پرانستل شوه او له امام صادقه په مختلفو زمینو لکه فقې، کلام... کې ډېر روایتونه نقل شول. د اهل سنت عالم ابن حجر هیتمي په وینا خلکو له هغه زیات علمونه نقلول او د هغه اوازه هر ځای ته رسیدلې وه. ابوبحر جاحظ هم لیکلي دي چې د هغه علم او فقې نړۍ ډکه کړې وه. حسن بن علي وشّاء هم ویلي چې په کوفې جومات کې یې نهه سوه کسان لیدلي چې له امام صادق(ع) یې حدیثونه نقلول. سید محمد حسین تهراني باوري دی چې د پېغمبر(ص) له رحلت او هغوي ترخو پېښو وروسته چې د اسلام د حقیقت د تحریف او د اهل بیتو له مکتبه د هغې د کږولو لپاره وشوې مسلمانې ټولنې دوو ټکانونو او غورځنګونو ته اړتیا لرله. یو عملي ټکان چې امت بېداره شي چې دا ټکان د امام حسین(ع) او د هغه د غورځنګ په وسیله وشو. او بل د قرآن او دین د معارفو د ژوندي کولو لپاره علمي ټکان چې د امام صادق(ع) په وسیله ترسره شو.

جعفري مذهب

اصلي مقاله: جعفري مذهب

په شیعه امامانو کې تر ټولو زیات روایتونه له امام صادق(ع) نقل شوي دي. هغه همداراز تر ټولو زیات راویان لرلې دي. اِربِلی له هغه د روایت کوونکو شمېر څلور زره تنه ګڼلی دی. د ابان بن تغلب په وینا، شیعیانو به چې کله د پېغمبر(ص) په خبره کې اختلاف پېدا کاوه د حضرت علي(ع) له خبرې سره به یې تمسک کاوه او کله به یې چې د علي په خبره کې اختلاف پېدا کاوه د امام صادق(ع) خبرې ته به یې رجوع کوله. له امام صادقه د ډېرو زیاتو فقهي او کلامي روایتونو د نقلېدو په وجه د امامي شیعه مذهب ته جعفري مذهب هم ویل کیږي. نن سبا امام صادق د جعفري مذهب د مشر په نوم مشهور دی.

په ۱۳۷۸ کال کې په مصر کې د الازهر پوهنتون مشر شیخ شلتوت، له آیت الله بروجردي سره له مکاتباتو وروسته جعفري مذهب په رسمیت وپېژنده او پرې عمل یې له شرعي لحاظه جایز وباله.

علمي مناظرې او خبرې اترې

په شیعي متونو کې د نورو مذهبونو د متکلمانو او د خدای د وجود له منکرانو سره د امام صادق(ع) مناظرې او خبرې اترې راغلې دي. په ځینو مناظرو کې د امام صادق(ع) شاګردانو د هغه په شتون کې په هغو زمینو کې چې تخصص یې درلود، له نورو سره مناظرې کړې دي. په دغو غونډو کې امام صادق(ع) په مناظرو څارنه کوله او کله کله به په خپله هم بحث کې داخلېده. د مثال په توګه د اهل شام له یو عالم سره په خبرو کې چې په خپله یې د امام صادق(ع) له شاګردانو سره د مناظرې غوښتنه کړې وه، امام له هشام بن سالم وغوښتل چې د علم کلام په برخه کې له هغه سره خبرې وکړې. همداراز له یو کس سره چې له امام سره یې مناظره غوښتله وغوښتل چې په هر ډګر کې چې غواړي اول یې له شاګردانو سره خبرې وکړي او که هغوي یې پړ کړل نو بیا به ورسره مناظره وکړي. هغه کس د قرآن په برخه کې له حُمران بن اَعیَن، د عربي ادبیاتو په برخه کې له ابان بن تغلب، په فقه کې له زُراره او په کلام کې له مؤمن الطاق او هِشام بن سالم سره مناظره وکړه او مغلوب شو.

احمد بن علي طبرسي په الاحتجاج کتاب کې د امام صادق د مناظرو ټولګه راغونډه کړې چې ځینې یې دا دي:

• د خدای د وجود له یو منکر سره د خدای د وجود په اړه مناظره.
• د خدای د وجود په اړه له ابو شاکر دیصاني سره مناظره.
• د خدای د وجود په اړه له ابن ابی العوجاء سره مناظره.
• د حدوث عالَم په اړه له ابن ابی العوجاء سره مناظره.
• د مختلفو دیني مسایلو په اړه د خدای د وجود له یو منکر سره اوږده مناظره
• د فقهي احکامو د استنباط د طریقې په تېره بیا قیاس په اړه له ابو حنیفه سره مناظره.
• د واکمن د انتخاب د طریقې او د ځینو فقهي احکامو په اړه له ځینو معتزله عالمانو سره مناظره.

سیاسي سیرت

د امام صادق(ع) ژوند له بني امیه له د لسو اخري خلیفه ګانو منجلمه عمر بن عبدالعزیز او هشام بن عبدالملک او دوه لومړیو عباسي خلیفه ګانو سفاح او منصور دوانیقي سره هم مهاله و. شام ته د امام باقر په سفر کې چې د هشام بن عبدالملک په غوښتنه وشو له خپل پلار سره یو ځای. د امام صادق د امامت په دوران کې پینځه اخري اموي خلیفه ګانو له هشام بن عبدالملک وروسته، او دوو عباسي خلیفه ګانو سفاح او منصور حکومت کاوه.

د وسله وال پاڅون یو پړاو

سره له دې چې د امام صادق(ع) امامت د امویانو له کمزورۍ او نسکورېدو سره مخامخ و خو هغه حضرت له سیاسي او پوځي نښتې ډډه وکړه او حتی د خلافت کولو بلنه یې هم ونه منله. شهرستان په الملل والنحل کې راپور ورکړی چې ابو مسلم خراساني د ابراهیم امام له مرګه وروسته په یو لیک کې امام صادق(ع) د خلافت لپاره تر ټولو غوره کس وباله او هغه ته یې بلنه ورکړه چې خلافت ومني خو امام صادق په ځواب کې ولیکل: «نه ته زما له ملګرو یې او نه زمانه زما زمانه ده» هغه د خلافت لپاره د ابو سلمه د بلنې خواب هم د هغه د لیک په سوزولو سره ورکړ. هغه حضرت همداراز په هغو پاڅونونو کې چې د حکومت په خلاف وشول منجمله د تره زید بن علي په پاڅون کې برخه وا نخسته. د یو حدیث مطابق امام صادق(ع) د رښتینو ملګرو نشتون له پاڅونه د ډډه کولو علت ګڼلی دی. په ځینو روایتونو کې هغه حضرت اولس او کله هم پینځه کسان د قیام لپاره کافي ګڼلي دي او د پاڅون لپاره د ځینو ملګرو د ټینګار په ځواب کې یې هغوي ته فرمایل مونږ تر تاسو او نورو ښه پوهیږو چې کله او کومه فریضه لرو. [یادداشت۲]

• له عبدالله بن حسن مثنی سره اختلاف

د بني امیه و د حکومت په وروستیو کلونو کې د بني هاشمو ځینې کسان منجمله حسن مثنی او زامن یې او سفاح او منصور په ابواء کې راغونډ شول چې د حکومت په خلاف د پاڅون لپاره په خپلو کې د یو کس بیعت وکړي. په دې غونډې کې عبدالله خپل زوی محمد، مهدي وباله او له حاضرانو یې وغوښتل چې د هغه بیعت وکړي.

امام صادق(ع) چې کله له دې کیسې خبر شو وې ویل: ستا زوی مهدي نه دی او اوس هم د مهدي د ظهور وخت نه دی. عبدالله د هغه په خبرو غصه شو او هغه یې په حسد تورن کړ. امام صادق(ع) قسم وخوړ چې د حسد له مخې خبره نه کوي او وې ویل چې د هغه زامن به ووژل شي او خلافت به سفاح او منصور ته ورسیږي.رسول جعفریان د امام حسن(ع) او امام حسین(ع) په بچیانو کې د اختلاف اصلي جرړه او ريښه همدا کیسه ګڼلې ده.

له واکمنانو سره اړیکي

د حکومتونو په خلاف له وسله وال پاڅونه د امام صادق(ع) له ډډه کولو سره سره، هغه د خپلې زمانې له واکمنانو سره ښه اړیکي نه درلودل. کله چې له خپل پلار امام باقر(ع) سره حج ته تللی و، د حج په دستورو کې یې اهل بیت(ع) د خدای غوریز معرفي کړل او له اهل بیتو(ع) سره یې د خلیفه هشام بن عبدالملک دښمنۍ ته اشاره وکړه. هغه د منصور دوانیقي په ځواب کې چې ترې یې غوښتې وو د نورو خلکو په شان دې هغه ته ورشي ولیکل: مونږ څه نه لرو چې په سبب یې له تا ووېرېږو او ته هم له آخرته څه نه لرې چې مونږ یې له امله تاته هیله من شو اونه ته په کوم نعمت کې یې چې مونږ یې درته مبارکي وایو او نه باور لرې چې په مصیبت کې یې چې په وجه یې درته تسلیت ووایو، نو ولې تاته درشم.؟

د امام صادق(ع) د کور دروازې ته اور اچول

له الکافي کتابه د یو روایت مطابق حسن بن زید د مکې او مدینې والي و، د منصور عباسي په امر یې د امام صادق(ع) کور ته اور ورته کړ. د دغه روایت مطابق په دې اور اچونه کې د امام د کور ور او درشل وسوزېدل او امام(ع) په داسې حال کې چې له اوره تېرېده، له کوره ووته او وې ویل:

زه د اَعراق الثَّرَی (د حضرت اسماعیل لقب؛ د داسې په معنا چې بچیان او نسل یې د رګونو او جرړو په شان په ځمکه کې خپور وي) بچی یم. زه د ابراهیم خلیل الله بچی یم.

البته د تاریخ طبري په وینا منصور په ۱۵۰ ق کال کې یعنې د امام صادق له شهادته دوه کاله وروسته حسن بن زید د مدینې واکمن کړ.

د تقیې د رودې استعمال

د قمري پېړۍ له دوهمې لسیزې پرته چې د بني امیه و د خلافت له نسکورېدو سره هم مهاله وه اموي او عباسي خلیفه ګانو همېشه د امام صادق او د هغه د ملګرو فعالیتونه څارل. د امام صادق(ع) د ژوند په وروستیو کې سیاسي فشارونه تر حده زیات شول. د ځینو روایتونو له مخې منصور دوانیقي هغه کسان چې د امام صادق له شیعیانو سره یې اړیکي لرلې پېژندل او څټونه یې وهل. له دې امله امام صادق او ملګرو یې د تقیې له طریقې استفاده کوله.

د یو روایت له مخې چې له امام صادق په الکافي کې نقل شوی دی، هغه حضرت په هغه ورځ چې د خلکو لپاره یوم الشک و او حضرت هغه ورځ د روژې لومړۍ میاشته ګڼله د هغه وخت د خلیفه سفاح په غوښتنه د تقیې له مخې ډوډۍ وخوړه او د هغه کس په ځواب کې یې چې په هغه یې اعتراض کړی و چې «ایا هغه ورځ چې مُسَلَّماً د رمضان له ورځو ده، خپله روژه ماتوې او ډوډۍ خورې؟!» وویل:« هو، په خدای قسم که زه د روژې میاشتې یوه ورځ روژه وخورم زما په نزد تر دې خوښه خبره ده چې سر مې پرې کړی شي!» امام صادق سفیان ثوري ته چې د هغه حضرت لیدو ته راغلی و سپارښتنه وکړه چې له دې امله چې مونږ دواړه د حکومت تر څارنې لاندې یو، بېرته لاړ شي. په یو بل حدیث کې امام صادق(ع) له ابان بن تغلب غوښتي دي چې د خلکو د فقهي غوښتنو په ځواب کې، د دې لپاره چې کومه ستونزه پېدا نه شي، د اهل سنتو عالمانو نظر هغوی ته نقلوه. همداراز له امام صادق(ع) څخه داسې روایتونه نقل شوي چې په تقیې تاکید کوي. په ځینو کې یې تقیه له لمانځه سره په برابر مقام کې ګڼل شوې ده. د ایت الله خامنه ای له نظره،د امام صادق د ژوند مهم ګرافونه دا دي:

• د وخت د واکمنانو د نېغ په نېغه او جوتې نفي لپاره د امامت د مسالې بیان او تبلیغ او د امام او د ولایت د حق د لرونکي په توګه خلکو ته د ځان معرفي کول.
• د شیعه فقې په رودې د دین د احکامو بیان او تبلیغ او د نورو امامانو څخه په لا زیات ښه او جوت ډول د شیعه لیدتوګې په طریقه د قرآن تفسیر.
• د آل علي(ع) د امامت د تبیلغ لپاره د پراخ تبلیغاتي چینل په پټه جوړول او مشري یې کول او د امامت د مسالې سم بیانول؛ دغه چینل په ډېرو لرو سیمو په تېره بیا د عراق او خراسان په سیمو کې د امامت د مسالې په اړه ښه او ګټه ور فعالیتونه لرل.

اخلاقي ځانګړنې، کرامتونه او فضایل

په روایتي سرچینو کې د امام صادق(ع) په اخلاقي ځانګړنو کې د زهد، انفاق، پریمانه علم، ډېر عبادت او د قرآن د تلاوت خبره ذکر شوې ده. محمد بن طلحه، امام صادق(ع) د اهل بیتو ترټولو لوی کس، د ډېر علم لرونکی، د عبادت، زهد او د قران د تلاوت کوونکی ګڼل دی. د اهل سنتو فقهي امام مالک بن انس وایي: په هغه موده چې امام صادق(ع) ته ورتله، همېشه یې هغه له دریو په یو حالت کې لیده یا د لمانځه په حالت، یا روژې او یا هم ذکر ویلو.

په بحار الانوار کتاب کې راغلي چې امام صادق(ع) د یو فقیر د غوښتنې په ځواب کې هغه ته څلور سوه درهمه ورکړل او چې هغه یې مننه او شکرګزاري وکړه نو خپله ګوتمه یې چې د لس زرو درهمو وه هم هغه ته ورکړه. د امام صادق(ع) د پټ انفاق روایتونه هم شته دي. د کافي کتاب په لیکنه هغه به د شپې زیاته اندازه ډوډۍ، غوښې او پېسې په بوجۍ کې اچولې او په ناشناس ډول به یې د ښار د نیستمنو کور ته وړلې او په هغوی به یې وېشلې. ابو جعفر خثعمي نقل کړې چې امام صادق(ع) هغه ته د پېسو یو کڅوړه ورکړه او ترې یې وغوښتل چې د بني هاشمو یو کس ته یې ورکړه او ورته مه وایه چې چا راکړې دي. د خثعمي په وینا کله چې هغه سړي پېسې واخستې، استوونکي ته یې دعا وکړه او له امام صادق(ع) یې ګیله وکړه چې دومره مال لري خو هغه ته څه نه ورکوي. ابوعبدالله بلخي هم نقل کړې چې یوه ورځ امام صادق(ع) یوې ورَستې د خرما ونې ته وویل چې ای ونې چې د خپل رب مطیعه یې، له هغه څه چې خدای په تا کې ټاکلې مونږ ماړه کړه. په دغه حال کې له هغه ونې رنګارنګې کجورې په مونږ وورېدې.

عراق ته سفر

په سهله جومات کې د امام صادق(ع) مقام

امام صادق(ع) د سفاح د حکومت او د منصور دوانیقي د حکومت په زمانه کې د حکومت د وربللو په وه عراق ته ځينې سفرونه لرلې دي، هغه په دغه سفرونو کې کوفې، نجف او حیره ته هم تللی دی. محمد بن معروف هلالي نقل کړې چې حیره ته د امام صادق(ع) په سفر کې خلکو د هغه تود هرکلی وکړ؛ په دې ډول چې تر څو ورځو د خلکو د ګڼې ګوڼې په وجه مې له امام سره ملاقات ونه کړی شو.

په کوفې جومات کې چې د امام صادق(ع) محراب چې د جومات په ختیځې برخې کې، د مسلم بن عقیله قبر ته نزدې واقع دی او په مسجد سهله کې د هغه محراب په عراق کې د هغه حضرت له یادګارونو څخه دي. امام صادق(ع) په کربلا کې امام حسین(ع) د قبر زیارت کړی دی. په کربلا ښار کې د حسینیه سیند په غاړه کې یوه ودانۍ ده چې پکې امام صادق(ع) ته منسوب یو محراب جوړ دی.

په کربلا کې د امام صادق(ع) د مقام د محراب یو انځور

• د حضرت علي(ع) د قبر ښودل

په ځینو روایتونو کې د امام علي(ع) له قبر څخه د امام صادق(ع) د زیارت خبره شوې ده. هغه د امام علي(ع) قبر چې تر هغې مخکې پټ و خپلو ملګرو ته وښوده. د کلیني په وینا هغه یوه ورځ یزید بن عمرو بن طلحه د حیره او نجف په مینځ کې یو ځای ته بوتله او د خپل نیکه حضرت علي(ع) قبر یې هغه ته وښوده. شیخ طوسي هم نقل کړې چې امام صادق(ع) راغی، لمونځ یې وکړ او بیا یې یونس بن ظَبیان ته د قبر ځای وښوده.

شاګردان او راویان

اصلي مقاله: د امام صادق(ع) د اصحابو لړلیک

شیخ طوسي په ځپل رجال کې د امام صادق د کابو ۳۲۰۰ راویانو نوم اخلي، شیخ مفید په الارشاد کتاب کې د هغه حضرت شاګردان څلور زره ښیي. ویل شوي چې ابن عقده د امام صادق(ع) د روایانو په اړه یو کتاب لیکلی چې پکې د ۴۰۰۰ راویانو نوم راغلی دی.

د اربعمائه اصولو ( د شیعه څلورسوه اصول) اکثره لیکوالان د امام صادق(ع) شاګردان وو. همداراز د نورو امامانو په پرتله، هغه د اجماع له اصحابو څخه تر ټولو زیات شاګردان لرل چې د امامانو تر ټولو زیات باوري راویان دي. د امام صادق(ع) ځینې مشهور شاګردان چې د اجماع د اصحابو برخه دي دا دي:

1. زُرارَة بن اَعین
2. محمد بن مسلم
3. بُرَید بن معاویه
4. جَمیل بن دَرّاج
5. عبدالله بن مُسکان
6. عبدالله بن بُکَیر
7. حَمّاد بن عثمان
8. حماد بن عیسی
9. اَبان بن عثمان
10. ابو بصیر اسدی
11. هشام بن سالم
12. هشام بن حَکَم

له یو روایته چې کَشّی د امام صادق(ع) د شاګردانو د مناظرې په اړه نقل کړی، داسې لاسته راځي چې د هغه ځینو شاګردانو په خاصو ډګرونو کې تخصص درلود. د دغه روایت مطابق حُمران بن اَعیَن په قرآني علومو، اَبان بن تغلب په عربو ادبیاتو، زُراره په فقه او مؤمن الطّاق او هِشام بن سالم په کلام کې تخصص لرلی دی. د امام ځینې نور شاګردان چې په کلام کې یې تخصص درلود دا دي: حُمران بن اَعیَن، قیس ماصِر و هشام بن حَکَم.

اهل سنت

د اهل سنتو ځینې عالمان او فقهي امامان د امام صادق(ع) شاګردان وو. شیخ طوسي په خپل رجال کتاب کې ابو حنیفه د امام د شاګردانو او اصحابو په ټول کې ګڼلی دی. ابن ابی الحدید معتزلي هغه د امام صادق(ع) له شاګردانو ګڼلی دی. شیخ صدوق له مالک بن انس نقل کړې چې هغه یوه موده امام صادق ته ورتله او ترې یې حدیث اورېده. مالک بن انس په مُوَطَّأ کتاب کې له امام صادق(ع) حدیث نقل کړې دي.

ابن حجر هیتمي لیکلي چې د اهل سنت لویو عالمانو لکه ابوحنیفه، یحیی بن سعید، ابن‌جریح، مالک بن انس، سفیان بن عیینه، سفیان ثوری، شعبة بن الحجاج او ایوب سختیانی له امام صادق(ع) روایت کړی دی. په «الائمة الاربعه» کتاب کې هم په مدینه کې د مالک بن انس شتون او د امام صادق(ع) په شان کسانو له درسه استفاده د هغه د علمي ودې له عواملو ګڼل شوې ده.

مشهور حدیثونه

له امام صادقه(ع) ځینې مشهور حدیثونه دا دي:

• د جنود عقل و جهل حدیث، دا حدیث له امام صادق(ع) یو راپور دی د سماعه بن مهران په روایت د عقل د خلقت او هغو لښکریانو په باره کې چې خدای تعالی د عقل د مقام او له هغه د اطاعت او په وړاندې یې د تسلیمیدو په وجه هغه ته ورکړي دي او همداراز ځینې لښکریان چې جهل ته یې د عقل د مقابل ټکي په وجه ورکړې دي.
• د حج حدیث: امام صادق(ع) له خپل پلار څخه د پېغمبر د حج کیفیت او څرنګوالی روایت کړی دی. دا حدث په شیعه او اهل سنتو سرچینو کې نقل شوی دی.
• د توحید مُفَضَّل حدیث: هغه حدیث چې امام صادق(ع) په څلورو غونډو کې د نړۍ د خلقت د انسان د پنځون او حیرانتیاوو او د هغو د حکمت په هکله مفضل بن عمر ته املا کړی دی.
• عِنوان بَصري حدیث: په دې حدیث کې امام صادق(ع) د عبودیت له تعریفه وروسته، د نفس د ریاضت، حلم، او علم په باره کې ځینې کړنلارې او اصول د عِنوان بصری په نامه یو کس ته ویلې دي.
• د عُمَر بن حَنظَله مقبوله: ځینو شیعه فقیهانو، له دې حدیثه د روایاتو د ټکر د حل لپاره ځینې معیارونه لاسته راوړې دي. د ولایت فقیه نظریې پلویان هم د دغه ولایت د اثبات لپاره په دې حدیث استناد کوي.
• د فردي ژوند او ټولنیز معاشرت صلاح یوه ډکه پېمانه ده چې په دریو کې دوه برخې یې چالاکي او یوه برخه یې سترګې پټول دي.
• د بادار په شان د نورو عیبو ته مه ګورئ، بلکې د متواضع بنده په شان خپل عېبونه لټوئ.
• پام چې له یو بل سره حسد ونه کړئ ځکه چې کفر او بې دیني له حسده راپورته کیږي.
• خپل وروڼه په دوو صفتونو سره وازمایئ، که دغه دوه صفتونه یې لرل، خپله دوستي ورسره جاري وساتئ او که نه نو لرې شئ ترې، لرې شئ ترې، لرې شئ ترې: ۱- په لومړي وخت لمونځ کوي که نه.۲- له وروڼو سره نیکي که په سخته او تنګسیا کې وي او که په راحته او پراختیا کې.

د اهل سنتو نظر

امام صادق(ع) د اهل سنتو مشرانو په نزد لوړ مقام لري. د اهل سنتو یو امام ابو حنیفه امام صادق(ع) په مسلمانانو کې تر ټولو فقیه او هوښیار کس ګڼلی دی. د ابن شهر آشوب په نقل، مالک بن انس ویلي دي: د علم ، فضل، عبادت او پرهیزګارۍ، له نظره هیڅ سترګې او غوږ تر جعفر بن محمد لوړ کس نه دی لیدلی او نه یې دی اورېدلی. د شهرستاني له نظره په الملل و النحل کتاب کې امام صادق(ع)« د داسې علم لرونکی دی په دیني چارو کې ډېر او پریمانه دی، په حکمت کې د پوره پوهې او علم لرونکی، په دنیا کې د لوړې مرتبې زهد لرونکی، او له شهوتونو د پوره او بشپړې ډډه کونې او پرهیزګارۍ څښتن دی چې یوه موده په مدینه کې استوګن شو او خپل شیعیان او ځانته منسوب کسان یې له خپل علمه برخمن کړل او په خپلو خاصو موالیانو او ځانګړو کسانو یې د خپلو پټو علمونو او پوهې رازونه وسپړل. او هغه هغه څوک دی چې د معرفت په بې پایه سمندر کې ډوب و او د اوبو سیند ته یې تمه نه لرله، او د حقیقت لوړې درجې ته رسیدلې وه او د دنیاوي درجو له غورځېدو او ټیټیدو یې هیڅ وېره او ترهه نه لرله.[یادداشت۳]

د اهل سنتو د عالم ابن ابی الحدید په وینا د هغوي فقهي امامان لکه ابو حنیفه، احمد بن حنبل او شافعي په واسطې یا بې واسطې د امام صادق شاګردان وو او له دې امله د اهل سنتو فقه د شیعه په فقې کې جرړه لري. سره له دې ټولو، د اهل سنتو په فقه کې د امام صادق(ع) د زمانې فقیهانو لکه اوزاعي او سفیان ثوري ته له ډېرې توجه سره سره، د امام صادق نظرونو ته توجه نه ده شوې. ځینو شیعه عالمانو لکه سید مرتضی له دې امله په اهل سنتو عالمانو نیوکه کړې ده.

شهادت

په بقیع هدیرې کې د امام صادق(ع) مزار

شیخ صدوق جوته کړې چې امام صادق(ع) د منصور دوانیقي په امر او د مسمومیت په وجه شهید شوی دی. ابن شهر آشوب هم په مناقبو او او دریم محمد بن جریر طبري په دلائل الامامه کې هم دا نظر مطرح کړی دی. د هغه د شهادت لپاره په دې روایت والله ما منا الا مقتول شهید استناد شوی دی. د دې په مقابل کې بیا شیخ مفید باوري دی چې د هغه حضرت په شهادت پرېکنده دلیل نه شته. څېړاندي سید جعفر مرتضی عاملي د شیخ مفید خبره په تقیې حمل کړې ده. د هغه قبر په بقیع هدیره کې د خپل پلار امام باقر، او امام سجاد او امام حسن د قبرونو په څنګ کې دی.

د امام صادق وصیت

د حدیثونو له مخې امام صادق(ع) په ځلونو امام کاظم(ع) له ځانه وروسته د امام په توګه خپل خاصو اصحابو ته ورپېژندلی و. خو د عباسیانو د سختیو او د امام موسی کاظم(ع) د سر د حفاظت لپاره یې پینځه کسان منجمله عباسي خلیفه خپل وصي معرفي کړ. [یادداشت۴] له دې امله د امام صادق(ع) ځینو تکړه اصحابو لکه مومن طاق او هشام بن سالم هم د امام صادق(ع) د جانشین په اړه شک درلود. هغوي اول عبدالله افطح ته ورغلل او له هغه یې ځینې پوښتنې وکړې؛ خو د عبدالله ځوابونو هغوي قایل نه کړل. بیا موسی بن جعفر(ع) ته ورغلل او د هغه په ځوابونو سره قانع شول او د هغه امامت یې ومانه .

په شیعیانو کې درز او اختلاف

د امام صادق(ع) له شهادته وروسته په شیعه کې مختلفه فرقې جوړې شوې او هرې ډلې د هغه حضرت یو زوی امام ومانه. اکثره شیعیانو د امام موسی کاظم(ع) امامت د اوم امام په توګه ومانه ځینو شیعیانو د امام صادق(ع) د مشر زوي اسماعیل د مرګ انکار وکړ او هغه یې د امامت وړ باله. په دوي کې ځینې کسان چې د اسماعیل له ژوندي پاتې کېدو نهیلي شول، د اسماعیل زوی محمد یې امام وګاڼه؛ دغه ډله په اسماعیلیه مشهوره شوه. ځینو نورو عبدالله افطح چې د امام صادق(ع) دوهم زوی و امام وګاڼه او په فطحیه مشهور شول؛ خو د هغه له مرګه وروسته چې د امام صادق(ع) له شهادته کابو اویا ورځې پس وشو، د موسی بن جعفر(ع) په امامتۍ قایل شول. ځینو نورو هم د ناووس په نامه یو کس په پېروۍ سره د امام صادق په امامت کې توقف وکړ او ناووسیه فرقه یې جوړه کړه. ځینې د امام صادق(ع) د بل زوي محمد دیباج په امامتۍ قایل شول.

په ایران کې د شهادت په ورځ رسمي رخصتي

په ایران کې د شوال ۲۵ د امام صادق(ع) د شهادت په مناسبت عمومي رخصتي ده. دا رخصتي د آیت الله کاشاني په وړاندیز او د محمد مصدق په امر شوې ده. په قم کې د ایران د تقلید ځینې مراجع په دغه ورځ د عزادارۍ په مجلسونو کې برخه اخلي او پلي د حضرت معصومه(ع) حرم ته ځي.

د امام صادق(ع) تألیفات

په ځینو حدیثي کتابونو کې د امام صادق(ع) څخه پاتې ځینې رسالو یا لیکونو ته اشاره شوې چې د هغوي د ځينو په صحیحوالي کې یې شک شوی دی، خو ځینې نور د الکافي په شان کتابونو کې راغلي او اعتبار لري. په دې کې ځینې رسالې دا دي:

• خپلو اصحابو ته د امام صادق(ع) رساله. په دې رساله کې په مختلفو برخو کې شیعیانو ته د امام صادق سپارښتنې شاملې دي او په الکافي کتاب کې راغلې ده.
• رساله شرایع الدین د اَعمَش په روایت. دا رساله دین د اصولو او فروعو په هکله ده. هغه شیخ صدوق نقل کړې ده.
• د تفسیر په برخه کې د یو لیک یوه ټوټه
• په اهل قیاس په اعتراض کې هغوي ته د یو لیک ټوټه
• الرسالة الاَهوازیه. دغه لیک د اهواز والي نجاشي ته لیکل شوی دی. کتن یې د شهید ثاني په لیکلي کتاب کشف الریبه کې راغلی دی.
• توحید المُفَضَّل یا د فکِّر کتاب.دا رساله د خدای پېژندنې په اړه د امام صادق(ع) په خبرو مشتمله د مُفَضَّل بن عمر لپاره ده چې د «فَکِّر یا مُفَضَّل» د عبارت د بیا بیا تکرار په وجه په «فکر کتاب» مشهوره شوې ده. د الذریعې لیکوال مفضل د د فکّر کتاب لیکوال معرفي کړی دی.
• رساله اَهلیلَجه. په دې رساله کې امام صادق(ع) له یو هندي ډاکټر سره د خدای د وجود د اثبات په اړه خبرې کړې دي. د سید محسن امین په وینا، سید ابن طاووس دا کتاب معتبر ګڼلی دی. همداراز هغه د ابن ندیم د لړلیک کتاب د لیکوال ابن ندیم څخه نقل کړې چې د امام صادق(ع) له خوا د دغه کتاب لیکل کېدل له محالاتو دي.
• د امام صادق(ع) په تفسیر مشهور متن
• تفسیر النُعمانی.

ځینې کتابونه هم شته چې د امام صادق(ع) شاګردانو هغه حضرت له خبرو تالیف کړې دي. ځینې یې چاپ شوې دي لکه :

• «الجعفریات» یا «الاَشعَثیات» لیک د محمد بن محمد بن اشعث
• نثر الدُرَر: د دې کتاب متن ابن‌شُعبه حَرّانی په تحف العقول کې راوړی دی.
• الحِکَم الجعفریه
• د لنډو ویناو یا کلمات قصار یوه ټولګه د سلمان بن ایوب په روایت چې متن یې د جویني په فرائِدُ السَمَطَین کتاب کې راغلی دی.

کتاب پیژندنه

د امام صادق په باره کې ډېر کتابونه لیکل شوې دي په «کتاب‌شناسی امام جعفر صادق(ع)»،کتاب کې د کابو ۸۰۰ چاپ شویو کتابونو نومونه اخستل شوي دي. «اخبار الصادق مع ابی‌حنیفه» او «اخبار الصادق مع المنصور» د محمد بن وهبان دبیلی ( پېړۍ ۴ق) او «اخبار جعفر بن محمد» لیک د عبدالعزیز یحیی جلودی (پېړۍ ۴ق)په دې برخه کې تر ټولو پخواني کتابونه دي. د امام صادق(ع) په اړه ځینې کتابونه دا دي:

• الامام الصادق(ع) و المذاهب الاربعة، لیک د اسد حیدر. د کتاب د امام صادق(ع) و مذاهب چهارگانه، په نوم په فارسۍ ژبه ژباړل شوی دی.
• کتابنامه امام صادق(ع) د رضا استادی
• الإمام الصادق، لیک د محمدحسین مظفر. د کتاب سید ابراهیم سیدعلوي د صفحاتی از زندگانی امام جعفر صادق(ع)، په نامه په فارسې راړولی دی..
• الإمام جعفر الصادق، تألیف عبدالحلیم الجُندی
• زندگانی امام صادق جعفر بن محمد(ع)، لیک د سید جعفر شهیدی
• پرتوی از زندگانی امام صادق(ع)، لیک د نورالله علی‌دوست خراسانی
• پیشوای صادق، د سیدعلی خامنه‌ای
• موسوعة الإمام الصادق، تألیف باقر شریف قَرَشی
• موسوعة الامام جعفر الصادق لیک د سید محمدکاظم قزوینی. تر اوسه د دغه کتاب پینځه ټوکه چاپ شوې ټاکل شوې دا ټولګه ۶۰ ټوکه وي.
• موسوعة الامام جعفر الصادق،لیک د هِشام آل قُطَیط
• مغز متفکر جهان شیعه، لیک د ذبیح‌الله منصوری.د کتاب لیکوال هغه د اسټراسبرګ د اسلامي څېړنو مرکز ته نسبت ورکړی او ځان یې ژباړن معرفي کړی دی؛ خو ځینې دا خبره غلطه ګڼي او وایي چې دغه شان کتاب خارجي شتون نه لري.

بهرنۍ اړیکه

• د امام جعفر صادق(ع) مدخل په اسلامي ستر انسائیکلوپیډیا کې (مدخل جَعْفَرِ صادِقْ(ع)، مدخل جَعْفَرِ صادِقْ(ع)، اِمام در دایرة المعارف بزرگ اسلامی)