د محمد تقي شیرازي د جهاد فتوا
د جهاد فتوا یا د محمد تقي شیرازي د دفاع فتوا په ۱۹۲۰ کال کې برتانوي اشغالګرو په لاس د عراق د اشغال پر وړاندې د مبارزې لپاره خپره شوې مشهوره فتوا وه. محمد تقي شیرازي (۱۲۵۶-۱۳۳۸ هجري) چې د میرزای دوم په نوم پیژندل کیږي، په عراق کې اوسیدونکی یو مشهور شیعه عالم و. په دې فتوا کې، هغه د برتانویانو پر وړاندې مبارزه هغه وخت جائز وبلله کله چې اشغالګر د خلکو غوښتنې ونه مني. علماوو د هغه فتوا ومنله، او ځینو یې د جهاد حکم هم صادر کړ.
د دې فتوا د صادرولو پس منظر د لومړۍ نړیوالې جګړې په جریان کې د انګلستان لخوا د عراق اشغالول او په عراق باندې د انګلستان د واک اعلان او د دې سیمې د خپلواکۍ سره د اشغالګرو مخالفت و. ویل کیږي چې د دې حکم هدف د ټولو عراقي قبیلو انګلستان سره د مقابلې لپاره هڅول وو. له دې فتوا وروسته، د انګلستان پر وړاندې جهاد عمومي شو او د ۱۹۲۰ کال کې د عراق د انقلاب لامل شو.
ویل شوي چې د میرزای دوم د جهاد فتوا د عراق په خپلواکۍ کې اغیزمن رول ولوباوه. د دې فتوا سربیره، آیت الله شیرازي په سیمه کې د برتانوي ګټو پر خلاف یوه بله فتوا هم صادره کړه او مختلفو اسلامي سیمو ته یې د لیکونو په لیږلو سره د برتانیا پر وړاندې د مقاومت پر اړتیا ټینګار وکړ.
موقیعت او اهمیت
د محمد تقي شیرازي لخوا د جهاد فتوا په عراق کې د برتانوي استعمار سره د مقابلې لپاره یوه مشهوره[۱] او تاریخي[۲] فتوا وه. دې فتوا د برتانوي اشغالګرو په وړاندې ترټولو مهم ولسي پاڅون ته لاره هواره کړه،[۳] یعنې د عراق انقلاب چې په ۱۹۲۰ کې د ثَورةُالعشرین (دوه ویشتم انقلاب) په نوم پیژندل کیږي[۴] او د دې هیواد په تاریخ کې یو لوی بدلون دی.[۵] ویل کیږي چې دا فتوا یوه حیرانونکې او پارونکې پریکړه وه چې د عراق او ګاونډیو هیوادونو د خلکو برخلیک یې اغیزمن رول درلود او استعمارګران یې په ویره او اندیښنې کې راوستل؛[۶] همدارنګ دې د یو لوی غورځنګ بنسټ هم کیښود او د عراقي انقلاب مرکزي هسته یې جوړه کړه[۷] او د دې هیواد په خپلواکۍ یې لوی اغیز درلود.[۸]
«مطالبة الحقوق واجبة علی العراقیین و یجب علیهم فی ضمن مطالباتهم رعایة السلم و الامن و یجوز لهم التوسل بالقوة الدفاعیة اذا امتنع انگلیز عن قبول مطالبهم»[۹]
د عراقي د خلکو لپاره واجب ده چې خپل حقونه وغواړي، او د خپلو غوښتنو د ترلاسه کولو لپاره د اقدام کولو پرمهال د سولې او امنیت خیال وساتي. که چیرې برتانویان د خلکو غوښتنې ونه مني، نو د خلکو لپاره جایزه ده چې د دفاع لپاره له زور او ځواک څخه کار واخلي.[۱۰]
دا فتوا، د جهاد د فتوا سربیره،[۱۱] د دفاعي فتوا په نوم هم یادیږي.[۱۲] ډیر علماوو د آیت الله شیرازي فتوا ومنله، او ځینو یې د انګلستان پر ضد نورې فتواګانې صادرې کړې.[۱۳] محمد تقي شیرازي د دې فتوا له صادرولو څلور میاشتې وروسته وفات شو؛ خو د عراقي خلکو تحریک او انقلاب ته کوم زیان ونه رسید.[۱۴]
د اَلمُفَصَّل فی تاریخِ النَّجفِ الْاَشرف کتاب لیکوال حسن عیسی الحکیم، په دې باور دی چې محمد تقي شیرازي په خپله فتوا کې د جهاد حقیقت او د هغه اړین اصول او شرایط روښانه کړي دي.[۱۵] د دې فتوا سربیره، هغه په اسلامي هیوادونو کې مسلمانانو ته ګڼ شمیر لیکونه واستول، چې له هغوی یې وغوښتل چې د بریتانویانو په وړاندې مقاومت وکړي او له اسلامي خاورو څخه د هغوی د ایستلو اړتیا باندې یې ټینګار وکړ.[۱۶]
شخصیت پيژندنه
میرزا محمد تقي شیرازي (۱۲۵۶-۱۳۸۸ ق)، چې د میرزای دوم په نوم پیژندل کیږي، یو لوی او مشهور شیعه عالم و چې په عراق کې یې ژوند کاوه او د برتانوي استعمار پر وړاندې د پاڅون مشر و.[۱۷] میرزای دوم د خپل وخت شیعه مرجع دین و.[۱۸]
هغه د اسلامي نړۍ په سیاسي پیښو کې ټاکونکي دریځونه درلودل، لکه په ۱۹۱۱ زیږدیز کال کې د ایټالیا لخوا په لیبیا برید او په ۱۹۱۲ زیږدیز کال کې په ایران د روسیې برید؛[۱۹] او هغه په عراق کې د برتانویانو پر وړاندې مختلفې نورې فتواګانې هم صادرې کړې.[۲۰] میرزا محمد تقي د ۱۳۳۸ هجري قمري کال د ذی الحجې د میاشتې په ۱۳مه د برتانویانو پر وړاندې د عراقیانو د پاڅون پر مهال وفات شو او په کربلا کې خاورو ته وسپارل شو.[۲۱]
د فتوا د صادرولو پس منظر
د لومړۍ نړیوالې جګړې په پیلیدو سره، انګلستان د جرمني نفوذ د مخنیوي لپاره د لوی پوځي ځواک سره، په عراق برید وکړ، چې هغه وخت د عثماني واکمنۍ لاندې و، او د فاو ښار، او بیا بصره او د هغې شاوخوا سیمې یې ونیولې.[۲۲] د انګلستان پوځي مداخلې په اسلامي ځمکو باندې د کافرانو د کنټرول او د شتمنیو او تیلو د ساحو د لوټلو په اړه د عراق خلک اندیښمن کړل. دوي مذهبي مشرانو ته اپیل وکړ او د جهاد اعلان یې وکړ.[۲۳] عثماني حکومت هم له شیعه عالمانو څخه مرسته وغوښته.[۲۴]
ځینو عراقي عالمانو، لکه میرزا محمد تقي شیرازي،[۲۵] سید مصطفی کاشاني، سید محمد کاظم یزدي، او شیخ الشریعه اصفهاني، د برتانوي اشغالګرو ځواکونو پر وړاندې د جهاد اعلان وکړ او د بصرې شاوخوا قبیلو ته یې لیکونه واستول چې د برتانوي ځواکونو پر وړاندې دفاع وکړي. دا د دې لامل شو چې عراقيان په ګڼ شمیر سره جبهې ته لاړشي.[۲۶] د عالمانو په مشرۍ کې ولسي جبهه وتوانیده چې د اتلس میاشتو لپاره د برتانوي پوځ مخه ونیسي؛[۲۷] خو د متحدینو وروستۍ بریا او د جرمني ماتې او د عثماني حکومت سقوط د دې لامل شو چې عراق د برتانویانو لاس ته ولویږي.[۲۸]
په ۱۹۲۰ کال کې، په اروپا کې د سان ریمو تړون له مخې، عراق د برتانوي واک لاندې راغی، که څه هم اشغالګرو ژمنه کړې وه چې د عراق خپلواکي به محفوظه وساتي.[۲۹] محمد تقي شیرازي، چې له سید محمد کاظم یزدي وروسته د شیعیانو عام مرجعیت ته رسیدلی و،[یادونه ۱] د برتانوي واک سخت مخالفت وکړ. هغه د عراق د اسلامي ټولنې د سازمان په ملاتړ کې یوه څرګنده فتوا صادره کړه، چې د برتانوي واک پر وړاندې د مبارزې او د عراق د خپلواکۍ لپاره د هڅو لپاره جوړه شوې وه، او د غیر مسلمانانو په مسلمانانو باندې تسلط یې جایز ونه ګڼه.[۳۰] د کربلا اوولسو عالمانو دا سند لاسلیک کړ او په ښارونو کې یې خپور کړ، او له خلکو یې خپلواکي ته وغوښتل.[۳۱]
دا موضوع د کربلا په شمول، په مختلفو ښارونو کې د خلکو د لاریونونو لامل شو.[۳۲] د لاریونونو د خپریدو د مخنیوي لپاره، برتانویانو د میرزا زوی، محمد رضا شیرازي، د یو شمیر نورو مخالفینو سره یوځای ونیول او هند ته یې تبعید کړل.[۳۳] د قبیلوي مشرانو او عرب مشرانو، چې د سید ابوالقاسم کاشاني لخوا بلل شوي وو، یوه غونډه وکړه او پریکړه یې وکړه چې د برتانویانو پر وړاندې وسله واله مبارزه پیل کړي.[۳۴] آیت الله شیرازي د عراق خلکو ته په یوه بیانیه کې د عراق د خپلواکۍ او د اسلامي دولت د جوړولو، غوښتنه وکړه.[۳۵] د برتانویانو او ځینو عراقي قبیلو ترمنځ د لومړني پوځي شخړې وروسته، سید ابوالقاسم کاشاني له آیت الله شیرازي څخه وغوښتل چې عمومي جهاد اعلان کړي. په دې وخت کې، محمد تقي شیرازي د برتانویانو پر وړاندې د جهاد فتوا صادره کړه.[۳۶]
- دا هم وګورئ: په ۱۹۲۰ کال د عراق انقلاب
موخې او پایلې
د جهاد د فتوا د صادرولو موخه د ټولو عراقي قبایلو د انګلیسانو په وړاندې مقابلې ته هڅول ګڼل شوي دي.[۳۷] د محمد تقي شیرازي د جهاد له فرمان وروسته، د انګلیسانو پر وړاندې جهاد عمومي شو[۳۸] او قومي او قبیلوي مشرانو د انګلیسانو سره د اړیکو پرې کولو او د انقلاب د پیل اعلان وکړ. په پای کې، د جون په ۳۰، ۱۹۲۰/چنګاښ ۱۲۹۹، انقلاب د منځني فرات په سیمه کې پیل شو او ټول عراق کې خپور شو.[۳۹] د میرازي دوم لخوا د جهاد حکم او د عراق د خپلواکۍ غوښتنه د دې لامل شو چې شیعه او سني سره یوځای شي او د اشغالګرو په وړاندې راپورته شي؛[۴۰] که څه هم ځینې په دې باور دي چې ډیرو سني قبیلو په دې پاڅون کې برخه وانه خیسته.[۴۱] ویل شوي چې د جهاد د فتوا اغیزې نه یوازې په عراق بلکې په ځینې ګاونډیو سیمو باندې هم اغیزه وکړه.[۴۲]
په پای کې، انقلاب د محدودو بشري او مالي سرچینو، د بهرنیو حکومتونو د ملاتړ د نشتوالي، او د بریتانیا د لوی پوځي ځواک او درنو پوځي تجهیزاتو له امله د ۱۷۰ ورځې[۴۳] وروسته ودرول شو؛[۴۴] خو بیا هم ځینې عراقي قبیلو د برتانویانو په وړاندې وسله والې مبارزې ته دوام ورکړ، او برتانویانو ته یې درانه زیانونه واړول. په پای کې، هغوي دې ته اړ شول چې د عراقي خلکو غوښته ومني او د عراق خپلواکي ومني.[۴۵]
فوټ نوټ
- ↑ امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۳ش، ج۹، ص۱۹۲.
- ↑ عقیقی بخشایشی، فقهای نامدار شیعه، ۱۳۷۲ش، ص۲۳۶؛ جمعی از محققین پژوهشکده باقرالعلوم(ع)، گلشن ابرار، ۱۳۹۳ش، ص۶۴۸-۶۴۹.
- ↑ حکیم، «وضعیت گروههای سیاسی عراق»، ص۳۴۲.
- ↑ غروی، مع علماء النجف الأشرف، ۱۴۲۰ق، ج۲، ص۸؛ ممند صالح و علی پرغو، «بررسی حیات سیاسی محمد تقی شیرازی (میرزای شیرازی) و نقش ایشان در انقلاب شیعیان عراق»؛ الوردی، تاریخ عراق، ۱۳۹۱ش، ج۳، ص۶۵۲.
- ↑ غروی، مع علماء النجف الأشرف، ۱۴۲۰ق، ج۲، ص۴۰؛ دادفر، «تحول و دگردیسی در نمای جامعه شناختی شیعیان عراق در قرن بیستم (علل - پیامدها)»، ص۱۶۲-۱۶۶.
- ↑ عقیقی بخشایشی، فقهای نامدار شیعه، ۱۳۷۲ش، ص۳۳۰.
- ↑ عقیقی بخشایشی، فقهای نامدار شیعه، ۱۳۷۲ش، ص۲۳۶-۲۳۷.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات أعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۱۳، ص۲۶۲؛ غروی، مع علماء النجف الأشرف، ۱۴۲۰ق، ج۲، ص۸.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات أعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۱۳، ص۲۶۳؛ زرکلی، الأعلام، ۱۹۸۹م، ج۶، ص۶۴؛ حکیم، المفصل فی تاریخ النجف الأشرف، ۱۴۲۷ق، ج۷، ص۲۲۱.
- ↑ صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۶۷.
- ↑ صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۶۷.
- ↑ جمعی از محققین پژوهشکده باقرالعلوم(ع)، گلشن ابرار، ۱۳۹۳ش، ص۶۵۰؛ «میرزا محمدتقی شیرازی»، پایگاه اطلاع رسانی حوزه؛ «کولاک میرزای شیرازی در کربلا»، ایسنا.
- ↑ صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۶۷.
- ↑ عقیقی بخشایشی، فقهای نامدار شیعه، ۱۳۷۲ش، ص۲۳۷.
- ↑ حکیم، المفصل فی تاریخ النجف الأشرف، ۱۴۲۷ق، ج۷، ص۲۲۱.
- ↑ «کولاک میرزای شیرازی در کربلا»، ایسنا.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات أعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۱۳، ص۲۶۱؛ زرکلی، الأعلام، ۱۹۸۹م، ج۶، ص۶۳؛ حکیم، المفصل فی تاریخ النجف الأشرف، ۱۴۲۷ق، ج۷، ص۲۲۰.
- ↑ امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۳ش، ج۹، ص۱۹۲؛ حکیم، المفصل فی تاریخ النجف الأشرف، ۱۴۲۷ق، ج۷، ص۲۲۰.
- ↑ حکیم، المفصل فی تاریخ النجف الأشرف، ۱۴۲۷ق، ج۷، ص۲۲۰.
- ↑ زرکلی، الأعلام، ۱۹۸۹م، ج۶، ص۶۴.
- ↑ امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۳ش، ج۹، ص۱۹۲؛ آقابزرگ تهرانی، طبقات أعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۱۳، ص۲۶۳؛ حکیم، المفصل فی تاریخ النجف الأشرف، ۱۴۲۷ق، ج۷، ص۲۲۲.
- ↑ صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۱۹؛ الوردی، تاریخ عراق، ۱۳۹۱ش، ج۳، ص۶۵۰.
- ↑ صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۱۹.
- ↑ صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۱۹.
- ↑ الوردی، تاریخ عراق، ۱۳۹۱ش، ج۳، ص۶۵۰.
- ↑ صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰میلادی عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۲۲.
- ↑ صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰م. عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۲۷.
- ↑ صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۳۵-۳۶.
- ↑ صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۵۵.
- ↑ صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۵۶؛ «مروری بر مبارزات میرزای شیرازی دوم علیه انگلیسیها، فتواهایی که کمر استعمار را درعراق شکست»، موسسه فرهنگی هنری خراسان.
- ↑ صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۵۶.
- ↑ الوردی، تاریخ عراق، ۱۳۹۱ش، ج۳، ص۶۵۲؛ صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۶۱.
- ↑ صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۶۱.
- ↑ صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۶۱.
- ↑ صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۶۳.
- ↑ صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰میلادی عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۶۵-۶۷.
- ↑ صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۶۷.
- ↑ صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۶۷.
- ↑ صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۶۸-۹۹.
- ↑ الوردی، تاریخ عراق، ۱۳۹۱ش، ج۳، ص۶۵۲.
- ↑ ویلی، نهضت اسلامی شیعیان عراق، ۱۳۷۳ش، ص۳۵.
- ↑ الرهیمی، تاریخ جنبش اسلامی در عراق، ۱۳۹۰ش، ص۲۱۵.
- ↑ الوردی، تاریخ عراق، ۱۳۹۱ش، ج۳، ص۶۵۳.
- ↑ صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۹۹-۱۰۱.
- ↑ صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۱۱۴-۱۱۶.
سرچينې
- امین، محسن، أعیان الشیعة، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ق.
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات أعلام الشیعة، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۳۰ق.
- جمعی از محققین پژوهشکده باقرالعلوم(ع)، گلشن ابرار، زندگی اسوههای علم و عمل، قم، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۹۳ش.
- حکیم، حسن، «وضعیت گروههای سیاسی عراق»، نشریه علوم سیاسی دانشگاه باقرالعلوم(ع)، شماره ۱۸، تابستان ۱۳۸۱ش.
- حکیم، حسنعیسی، المفصل فی تاریخ النجف الأشرف، قم، المکتبة الحیدریة، ۱۴۲۷ق.
- دادفر، سجاد، «تحول و دگردیسی در نمای جامعه شناختی شیعیان عراق در قرن بیستم (علل - پیامدها)»، شیعهشناسی، شماره ۳۲، زمستان ۱۳۸۹ش.
- الرهیمی، عبدالحلیم، تاریخ جنبش اسلامی در عراق، ترجمه جعفر دلشاد، قم، بوستان کتاب، ۱۳۹۰ش.
- زرکلی، خیر الدین، الأعلام(قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین)، بیروت، دار العلم للملایین، چاپ هشتم، ۱۹۸۹م.
- صادقی تهرانی، محمد، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، قم، شکرانه، ۱۳۹۰ش.
- عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم، فقهای نامدار شیعه، قم، کتابخانه عمومی حضرت آیه الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۷۲ش.
- غروی، محمد، مع علماء النجف الأشرف، بیروت، دار الثقلین، ۱۴۲۰ق.
- «کولاک میرزای شیرازی در کربلا»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۹ تیر ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۵ مهر ۱۴۰۳ش.
- «مروری بر مبارزات میرزای شیرازی دوم علیه انگلیسیها، فتواهایی که کمر استعمار را درعراق شکست»، موسسه فرهنگی هنری خراسان، تاریخ بازدید: ۵ مهر ۱۴۰۳ش.
- «میرزا محمدتقی شیرازی»، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۱۸ مهر ۱۳۸۷ش، تاریخ بازدید: ۵ مهر ۱۴۰۳ش.
- ممند صالح، پژاره و محمدعلی پرغو، بررسی حیات سیاسی محمد تقی شیرازی (میرزای شیرازی) و نقش ایشان در انقلاب شیعیان عراق، ششمین کنفرانس بین المللی مطالعات حقوقی و قضایی، ۱۳۹۹ش.
- الوردی، علی، تاریخ عراق، قم، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۹۱ش.
- ویلی، جویس ان، نهضت اسلامی شیعیان عراق، ترجمه مهوش غلامی، تهران، موسسه اطلاعات، ۱۳۷۳ش.