دستور المدینه
دُستورُ المَدینة یا صحیفة النبي یا د مدینې تړون، د مسلمانانو او یهودیانو تر مینځ د اړیکو او تعلقاتو په باره کې دی چې مدینې ته د پېغمبر(ص) د ورتګ په لومړي کال وتړل شو. د مدینې د پیمان له مخې، پېغمبر(ص) د جنګ او سولې د اعلانولو مرجع او په مدینه کې د اختلافاتو د حل و فصل یوازینۍ مرجع ده. د دښمنانو په وړاندې د مسلمانانو په یوکولو کې د دغه تړون په رول ټینګار شوی دی.
د مدینې د تړون متن، په لومړي ځل د سیره ابن هشام په کتاب کې د ابن اسحاق په روایت نقل شوی دی. د مدینې د تړون د جوړېدو کره وخت نه دی معلوم؛ سره له دې، زیاتره تاریخي سرچینو د دغه تړون د جوړېدو وخت مدینې ته د پېغمبر له هجرته وروسته په لومړي کال کې پینځمه یا اتمه میاشته ګڼلې ده. ځینو څېړاندو له بدر غزا وروسته یعنې د هجرت په دوهم کال د دستورالمدینه د تدوین خبره کړې ده.
اهمیت او مقام
دستور المدینه[۱] چې په نورو نومونو منجمله صحیفة النبی،[۲] صحیفة المدینه،[۳] د مدینې تړون،[۴] یا د مدینې اساسي قانون[۵] هم پېژندل کیږي، د پېغمبر(ص) له ډېرو مهمو اقداماتو ګڼل شوی[۶] چې له یوې خوا یې له غیر مسلمو سره د مسلمانانو اړیکي منظمولې او له بلې خوا یې د مسلمانانو تر مینځ د اړیکو لپاره بنیادي اصول جوړ کړې دي؛[۷] له دې امله د مدینې تړون لیک، د اسلام په نوخېزه دولت کې د بهرنیو او کورنیو اړیکو د اصولو د بیان لپاره یو دستورالعمل ګڼل کیږي.[۸] دا تړون له اسلامي تعلیماتو په استفادې سره د اختلافاتو د حل د یوې ډېرې پرمختللې طریقې په توګه ګڼل شوی چې په ټولنه کې د تل پاتې سولې سبب شوی دی.[۹]
ځینو څېړاندو او اوسمهاله مورخانو، دستورالمدینه د پېغمبر(ص) له خوا صادر شوی یو ډېر مهم سند ګڼلی[۱۰] او باوري دي چې دا په مدینه کې د اسلامي تاریخ په پیل کې د ټولنې د اړیکو د پېژندلو لپاره یوه سرچینه کېدلی شي.[۱۱] د مدینې د تړون له مخې، پېغمبر د جنګ یا سولې مرجع، او همداراز په مدینه کې د اختلافاتو د هواري یوازینی مرجع ده.[۱۲] دا تړون د مسلمانانو پر یو کولو سربېره، له قریشو او د اسلام له نورو دښمنانو سره د یهودیانو د ملګرتیا خنډ شو.[۱۳]
مینځ پانګه
د دستور المدینې ځینې موارد چې ځینې یې له یو بل سره د مسلمانانو د اړیکو او بله برخه یې د یهودیانو او مسلمانانو د اړیکو په اړه ده[۱۴]، دا دي:
- دا، له پېغمبر محمد(ص) څخه یوه لیکنه او پیمان نامه ده، چې د مومنانو او د قریشو د قبیلې د مسلمانانو او د یثرب [د خلکو] او هغو کسانو چې د مسلمانانو پېرو شي او ورسره یو ځای شي او له دوي سره یو ځای د خدای په لاره کې جنګ وکړي، په اړه [اجرا کیږي].[۱۵]
- هغوی د نورو خلکو په وړاندې یو امت دی.[۱۶]
- د قریشو مهاجر به له اسلامه د مخکې په شان خونبها ورکوي او د مومنانو تر مینځ د نیکۍ او انصاف په ساتلو سره، خپل اسیر ازادوي. بنیعوف، بنیحارث، بنیساعده، بنیجشم، بنینجار، بنیعمر بن عوف، بنینبیت، او بنیاوس، قبلیې د مخکې په شان خونبها ورکوي او هره ډله د مومنانو په طریقه، په نیکۍ او انصاف سره، خپل اسیر ازادوي.[۱۶]
- د اسلام منونکي باید کوم مسلمان د خون بها یا درنې فدیې په ورکولو کې یوازې پرې نه ږدي.[۱۶]
- ټول پرهیزګار مومنان باید د هر مسلمان په وړاندې چې ظلم وکړي، یا د ظلم له لارې له هغوي څه وغواړي او یا د مومنانو تر مینځ د دښمنۍ او تباهۍ اراده ولري، په ګډه جنګ ته پاڅي، که څه هم هغوي په دوي کې د یو کس زوی وي.[۱۶]
- د خدای پناه د ټولو لپاره یو شان ده او د مسلمانانو ډېر لاندې کس، کافرانو ته پناه ورکوی شي خو هیڅ کس باید قریشو او د هغوي ملګرو ته پناه ورنه کړي مومنان د یو بل په وړاندې د یو بل مرستندویه دي.[۱۷]
- هرکله چې د دلیل له مخې ثابته شي چې چا یو مومن بې ګناه وژلی دی، باید هغه قصاص کړی شي، مګر دا چې د وینې خاوند، د خونبها په اخستلو راضي شي؛ او ټول مومنان باید د قاتل مخالف وي او باید د هغه په خلاف پاڅیږي.[۱۸]
- تر هغه وخته چې مومنان له دښمن سره په جنګ کې دي، یهود هم باید د جنګ د لګښتونو په ورکولو کې له مومنانو سره ملګري وي.[۱۸]
- د بني عوفو یهودیان او خپلوان یې، له مسلمانو سره ملګری امت دی؛ د یهودو دین د دوي او د مسلمانانو دین د مسلمانانو دی؛ مګر هغه کس چې په پیمان ماتولو سره ظلم وکړي او د ګناه لاره خپله کړي چې دغه شان کس صرف ځان او کورنۍ یې تباه کوي.[۱۸] د بنی نجار، بني حارث، بني ساعده، بني جُشَم، بني الأوس، بني ثعلبه، او بني شطیبه یهود له بني عوف قبیلې سره یو شان دي. څرګنده ده چې صداقت او پر پیمان ټینګتیا له پیمان ماتولو سره یو شان نه ده. په دوي کې هیڅ یو هم بې د محمد(ص) له اجازې بهر نه شي تللی.[۱۹]
- له دښمنانو سره په جنګ کې د یهودو لګښت په خپله دهغوي په غاړه دی او د مسلمانانو لګښت په خپله د هغوي په غاړه؛ او په دواړو ډلو لازمه ده چې د هغه چا په وړاندې چې په دغه تړون کې له ګډونکوونکو سره جنګ ته پاڅي، د یو بل په مرسته جنګ وکړي. همداراز باید راستي، نیکخواهي او نیکي، بې له هیڅ پیمان شکنۍ د هغوي تر مینځ استواره او ټینګه وي.[۱۷]
- څرګنده ده چې دا لیکنه، ظالم یا تړون ماتوونکی له سزا نه بچ کوي. همداراز روښانه ده چې هر څوک چې له مدینې بهر لاړ شي او هرڅوک چې په مدینه کې پاتې شي په امان کې به وي؛ مګر هغه کس چې ظلم وکړي او پیمان مات کړي. خدای او پېغمبر محمد(ص) پر پیمان د تینګ پاتېدونکو او پرهیزګارو پناهځایونه دي.[۲۰]
سند او سرچینې
د دستورالمدنیه پوره متن په لومړي ځل ابن هشام[۲۱] د ابن اسحاق (وفات ۱۵۱ق) په روایت د سند په حذفولو سره نقل کړی او بیا د سهیلی،[۲۲] ابن سیدالناس[۲۳] او ابن کثیر[۲۴] په شان کسانو هغه نقل کړی دی.
ابوعبید او ابن زَنْجُویه هم د مدینې د پیمان پوره متن د هغه له سند سره یو ځای د ابن شهاب زُهري (وفات ۱۲۴ق) په نقل، نقل کړی دی.[۲۵]
د دستورالمدینه د متن جعلي والی رد شوی دی؛ ځکه چې د سبک او طرز له نظره د پېغمبر(ص) نورو پېغامونو او لیکونو ته ډېر ورته ګڼل شوی دی.[۲۶]
د لیکنې تاریخ
د دستورالمدینه د لیکنې د نېټې په اړه مختلف نظرونه موجود دي؛ په ډېرو سرچینو کې مدینې ته د پېغمبر د ورتګ پېل د هغه د لیکلو وخت ګڼل شوی دی، دیاربکري په تاریخ الخمیس کتاب کې د مدینې له یهودیانو سره د پېغمبر د عهدنامې د لیکلو نېټه د هجرت پینځمه میاشته ګڼلې ده.[۲۷] ابن هشام دستورالمدینه د مهاجرو او انصارو تر مینځ د ورورۍ د تړون له ټینګیدو مخکې ذکر کړې ده؛[۲۸] پر دې اساس له دې امله چې د ورورۍ عقد د هجرت په پینځمه[۲۹] یا اتمه میاشته شوی[۳۰] له دې د مدینې تړون د لیکلو تقریبي تاریخ لاسته راوړلی شو.
د ډېرو تاریخي سرچینو منجمله تاریخ طبري، المغازی او انساب الاشراف، په وینا پېغمبر اکرم مدینې ته د ورتګ په پېل کې له یهودو سره د سولې یو تړون ولیکه او ورسره یې معاهده وکړه.[۳۱] بلاذري دغه کار د جهاد په اړه د الهي فرمان له نازلېدو مخکې او د پېغمبر له خوا د هر ډول جنګ له اقدامه مخکې ګڼلی دی.[۳۲]
سره له دې ځینو اوسمهاله څېړاندو دستورالمدینه له بدر غزا وروسته ګڼلی چې پېغمبر او ملګرو یې په دغه جنګ کې د کامیابۍ په وجه په مدینه کې اوچت دریځ درلود؛ دغو څېړاندو په دغه شان یو وخت کې د دستورالمدنیه لیکل په مدینه کې د مسلمانانو په خلاف د یهودیانو له زیاتېدونکو هڅو سره د مقابلې په هدف ګڼلی دی.[۳۳]
فوټ نوټ
- ↑ صالح، «دراسات: الصحیفة أو دستور المدینه»؛ «نصوص سیاسیة: الصحیفة أو دستور المدینة».
- ↑ شاکر، «صحیفة النبی؛ نماد قانونگرایی در حکومت نبوی».
- ↑ نداء عام: یوجهه مکتب الدعایة للحج (عن صحیفة المدینة الغراء)»؛ الدغمی، «الأحکام الفقهیة المتعلقة بالدولة والمواطنة من خلال صحیفة المدینة المنورة».
- ↑ پاینده، «پیمان مدینه»؛ بختیاری، «پیماننامه مدینه، نمونهای تاریخی در زمینه حل اختلاف».
- ↑ شاکر، «صحیفة النبی؛ نماد قانونگرایی در حکومت نبوی»؛ واسعی، «پیشرفت مدنی در جامعه عهد نبوی».
- ↑ احمدی میانجی، مکاتیب الرسول، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۵۲.
- ↑ بختیاری، «پیماننامه مدینه، نمونهای تاریخی در زمینه حل اختلاف»، ص۵۵.
- ↑ عاملی، الصحیح من سیرة النبی، ج۵، ص۱۲۷، ۱۳۶.
- ↑ بختیاری، «پیماننامه مدینه، نمونهای تاریخی در زمینه حل اختلاف»، ص۵۵-۵۶.
- ↑ الحسنی، سیرة المصطفی، ۱۹۷۵م، ص۲۸۰.
- ↑ علی، دولة الرسول(ص) فی المدینة، ۲۰۰۱م، ص۱۰۹؛ ملاح، حکومة الرسول(ص)، ۱۴۲۳ق، ص۵۷.
- ↑ ابن حمید، موسوعة نضرة النعیم، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۲۷۲.
- ↑ احمدی میانجی، مکاتیب الرسول، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۵۳.
- ↑ احمدی میانجی، مکاتیب الرسول، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۹؛ همچنین نگاه کنید به: حمیدالله، نامهها و پیمانهای سیاسی حضرت محمد، ۱۳۷۷ش، ص۱۰۶-۱۱۱.
- ↑ حمیدالله، نامهها و پیمانهای سیاسی حضرت محمد، ۱۳۷۷ش، ص۱۰۶-۱۰۷.
- ↑ ۱۶٫۰ ۱۶٫۱ ۱۶٫۲ ۱۶٫۳ حمیدالله، نامهها و پیمانهای سیاسی حضرت محمد، ۱۳۷۷ش، ص۱۰۷.
- ↑ ۱۷٫۰ ۱۷٫۱ حمیدالله، نامهها و پیمانهای سیاسی حضرت محمد، ۱۳۷۷ش، ص۱۰۹.
- ↑ ۱۸٫۰ ۱۸٫۱ ۱۸٫۲ حمیدالله، نامهها و پیمانهای سیاسی حضرت محمد، ۱۳۷۷ش، ص۱۰۸.
- ↑ حمیدالله، نامهها و پیمانهای سیاسی حضرت محمد، ۱۳۷۷ش، ص۱۰۸-۱۰۹.
- ↑ حمیدالله، نامهها و پیمانهای سیاسی حضرت محمد، ۱۳۷۷ش، ص۱۱۰.
- ↑ بیات، «وثاقت پیمان نامه مدینه»، ص۸۸-۸۹؛ همدا وګورئ: ابن هشام، السیرة النبویة، بیروت، ج۲، ص۱۴۷-۱۵۰.
- ↑ سهیلی، الروض الانف، ۱۳۸۷-۱۳۹۰ق، ج۴، ص۲۴۰-۲۴۳.
- ↑ ابن سیدالناس، عیونالاثر، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۳۱۸-۳۲۰.
- ↑ ابن کثیر، السیرة النبویة، ۱۳۸۳-۱۳۸۶ق، ج۲، ص۳۲۰-۳۲۳.
- ↑ ابوعبید، کتاب الاموال، ۱۴۰۸ق، ص۲۶۰-۲۶۴؛ ابن زنجویه، کتاب الاموال، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۴۶۶-۴۷۰.
- ↑ عمری، السیرة النبویة الصحیحة، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۲۷۵؛ معروف الحسنی، سیرة المصطفی، ۱۹۷۵م، ص۲۸۰.
- ↑ دیاربکری، تاریخ الخمیس، ۱۲۸۳ق، ج۱، ص۳۵۳.
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویة، بیروت، ج۲، ص۱۵۰.
- ↑ ابن قتیبه دینوری، المعارف، ۱۹۶۰م، ص۱۵۲.
- ↑ مقریزی، امتاع الاسماع، قاهره، ج۱، ص۴۹.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۹۶۶م، ج۱، ص۱۷۶؛ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۹۹۶-۲۰۰۰م، ج۱، ص۳۳۴؛ بلاذری، فتوح البلدان، ۱۴۱۳ق، ص۱۷؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۲، ص۴۷۹..
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۹۹۶-۲۰۰۰م، ج۱، ص۳۳۴.
- ↑ دوری، النظم الاسلامیة، ۲۰۰۸م، ص۲۱-۲۲؛ علی، «تنظیمات الرسول الاداریة فی المدینة»، ص۵۳، ۶۲.
سرچينې
- ابن حمید، صالح بن عبدالله، و عبدالرحمن بن محمد بن ملوح، موسوعت نضرة النعیم فی مکارم اخلاق الرسول الکریم، جده، دار الوسیلة، ۱۴۲۶ق/۲۰۰۶م.
- ابن زنجویه، حمید بن مخلد، کتاب الاموال، تحقیق شاکر ذیب فیاض، ریاض، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
- ابن سیدالناس، محمد بن محمد، عیون الاثر فی فنون المغازی و الشمائل و السیر، تحقیق محمد عید خطراوی و محیی الدین مستو، مدینه، ۱۴۱۳ق/۱۹۹۲م.
- ابن قتیبه دینوری، عبدالله بن مسلم، المعارف، تحقیق ثروت عُکاشه، قاهره، ۱۹۶۰م.
- ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، السیرة النبویة، تحقیق مصطفی عبدالواحد، قاهره، ۱۳۸۳-۱۳۸۶ق/۱۹۶۴-۱۹۶۶م، چاپ افست بیروت، بیتا.
- ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویة لابن هشام، تحقیق مصطفی سقا و ابراهیم ابیاری و عبدالحفیظ شلبی، ج۲، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بیتا.
- ابوعبید، قاسم بن سلام، کتاب الاموال، تحقیق محمد خلیل هراس، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
- احمدی میانجی، علی، مکاتیب الرسول(ص): مصححة و منقحة و مزیدة، ج۳، تهران، دار الحدیث، ۱۴۱۹ق.
- بختیاری، شهلا، و زهرا نظرزاده، «پیماننامه مدینه: نمونهای تاریخی در زمینه حل اختلاف»، در مجله تاریخ اسلام، ش۴۹، سال سیزدهم، بهار ۱۳۹۱ش.
- بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق محمود فردوس عظم، دمشق، ۱۹۹۶-۲۰۰۰م.
- بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، تحقیق دخویه، لیدن، ۱۸۶۶م، افست فرانکفورت، ۱۴۱۳ق/۱۹۹۳م.
- بیات، علی، و قدریه تاجبخش، «وثاقت پیماننامه مدینه»، در مجله پژوهش دینی، ش۱۵، پاییز ۱۳۸۶ش.
- پاینده، ابوالقاسم، «پیمان مدینه»، در مجله معارف اسلامی، ش۲۹، شهریور ۱۳۵۷ش.
- الحسنی، هاشم معروف، سیرة المصطفی، قم، ۱۹۷۵م.
- حمیدالله، محمد، مجموعة الوثائق السیاسیة للعهد النبوی و الخلافة الراشدة، بیروت ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
- الدغمی، محمد راکان، «الأحکام الفقهیة المتعلقة بالدولة و المواطنة من خلال صحیفة المدینة المنورة»، در مجله دراسات، ش۳۰، سال ۲۰۰۳م.
- دوری، عبدالعزیز، النظم الإسلامیة، بیروت، ۲۰۰۸م.
- دیاربکری، حسین بن محمد، تاریخ الخمیس فی احوال انفس نفیس، قاهره، ۱۲۸۳ق/۱۸۶۶م، افست بیروت، بیتا.
- سهیلی، عبدالرحمان بن عبدالله، الروض الانف فی شرح السیرة النبویة لابن هشام، تحقیق عبدالرحمان وکیل، قاهره، ۱۳۸۷-۱۳۹۰ق/۱۹۶۷-۱۹۷۰م.
- شاکر، محمدکاظم و محمدحسین لطفی، «صحیفة النبی(ص)؛ نماد قانونگرایی در حکومت نبوی»، در مجله کتاب قیم، ش۱، بهار ۱۳۹۰ش.
- صالح، علی، «دراسات: الصحیفة أو دستور المدینة: التأسیس للعلاقة مع الأخر»، در مجله منهاج، ش۵۳، بهار ۱۴۳۰ش.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، ۱۹۶۷م/۱۳۸۷ق.
- عاملی، جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم(ص)، قم، ۱۳۸۵ش.
- علی، صالح احمد، «تنظیمات الرسول الاداریة فی المدینة»، در مجله المجمع العلمی العراقی، ج۱۷، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۹م.
- علی، صالح احمد، دولة الرسول(ص) فی المدینة: دراسة فی تکونها و تنظیمها، بیروت، ۲۰۰۱م.
- عمری، اکرم، السیرة النبویة الصحیحة، دوحه، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م.
- مقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، ج۱، تحقیق محمود محمد شاکر، قاهره، لجنة التألیف و الترجمة و النشر، بیتا.
- ملاح، هاشم یحیی، حکومة الرسول(ص)، بغداد، ۱۴۲۳ق/۲۰۰۲م.
- «نداء عام: یوجهه مکتب الدعایة للحج (عن صحیفة المدینة الغراء)»، در مجله البصائر، ش۱۴۴، ۲۴ شوال ۱۳۵۷ق.
- «نصوص سیاسیة: الصحیفة أو دستور المدینة»، در مجله قضایا اسلامیة معاصرة، ش۲، ۱۴۱۸ق.
- واسعی، سید علیرضا، «پیشرفت مدنی در جامعه عهد نبوی»، در مجله پژوهشنامه تاریخ اسلام، ش۱۲، زمستان ۱۳۹۲ش.
- واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق مارسدن جونز، لندن، ۱۹۶۶.