د افک آیتونه
- دا مقاله د افک آیتونه په اړه ده. د افک د کیسې په اړه د زده کړې لپاره، د افک پیښه وګورئ.
د افک آیاتو(د نور سورې له ۱۱ تر ۲۶پورې) د یو ډلې خلکو د فحشا توري ورکول د یو مسلمانه ښځي ته د اسلام په لومړیو کې ګوته کوي. په دې آیتونو کې، الله د خلکو د تهمت کولو او د افواه کولو لپاره ملامت کړی دي.
په سرچینو کې، دوه اصلي راپورونه د تور ورکول شوي کس په اړه دي. د اهل سنت سرچینو او همدارنګه د شیعه ګانو ځیني سرچینو په وینا، د افک آیتونه د منافقینو له سپکاوي وروسته د عایشې په اړه نازل شوي، خو د دوهم راپور له مخې چې د قمي په تفسیر کې راخیستل شوي دي، ماریه قبطیې ته د عایشې سپکاوی د دې آیتونو د نزول لامله شوي ده.
دواړه راپورونه په ځینی ستونزو سره مخامخ دي، او د دې دلیل لپاره، ځینې کسانو لکه محمد حسین طباطبایي، سید محمد حسین فضل الله، مکارم شیرازي او جعفر سبحاني له دوی څخه هیڅ یو نه مني.
د سید علي خامنه ای په وینا، د اتهام ور څوک د ټاکلو لپاره بحث کول، یو انحرافي او کژه بحث دی، او د افک په آیتونو کې مرکزي مسئله یو خورا مهم ټولنیز اخلاقي مسئله دی او باید انفرادي مسلې ته راکم نشي.
آیتونه
د افک آیتونه (د نور سورې له ۱۱ تر ۲۶ پورې)
| متن | ژباړه |
|---|---|
| إِنَّ الَّذِینَ جَاءُوا بِالْإِفْک عُصْبَةٌ مِّنکمْ ۚ لَا تَحْسَبُوهُ شَرًّا لَّکم ۖ بَلْ هُوَ خَیرٌ لَّکمْ ۚ لِکلِّ امْرِئٍ مِّنْهُم مَّا اکتَسَبَ مِنَ الْإِثْمِ ۚ وَالَّذِی تَوَلَّىٰ كِبْرَهُ مِنْهُمْ لَهُ عَذَابٌ عَظِیمٌ ﴿۱۱﴾ لَّوْلَا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بِأَنفُسِهِمْ خَیرًا وَقَالُوا هَٰذَا إِفْک مُّبِینٌ ﴿۱۲﴾ لَّوْلَا جَاءُوا عَلَیهِ بِأَرْبَعَةِ شُهَدَاءَ ۚ فَإِذْ لَمْ یأْتُوا بِالشُّهَدَاءِ فَأُولَٰئِک عِندَ اللَّهِ هُمُ الْکاذِبُونَ ﴿۱۳﴾ وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیکمْ وَرَحْمَتُهُ فِی الدُّنْیا وَالْآخِرَةِ لَمَسَّکمْ فِی مَا أَفَضْتُمْ فِیهِ عَذَابٌ عَظِیمٌ ﴿۱۴﴾ إِذْ تَلَقَّوْنَهُ بِأَلْسِنَتِکمْ وَتَقُولُونَ بِأَفْوَاهِکم مَّا لَیسَ لَکم بِهِ عِلْمٌ وَتَحْسَبُونَهُ هَینًا وَهُوَ عِندَ اللَّهِ عَظِیمٌ ﴿۱۵﴾ وَلَوْلَا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ قُلْتُم مَّا یکونُ لَنَا أَن نَّتَکلَّمَ بِهَٰذَا سُبْحَانَک هَٰذَا بُهْتَانٌ عَظِیمٌ ﴿۱۶﴾ یعِظُکمُ اللَّهُ أَن تَعُودُوا لِمِثْلِهِ أَبَدًا إِن کنتُم مُّؤْمِنِینَ ﴿۱۷﴾ وَیبَینُ اللَّهُ لَکمُ الْآیاتِ ۚ وَاللَّهُ عَلِیمٌ حَکیمٌ ﴿۱۸﴾ إِنَّ الَّذِینَ یحِبُّونَ أَن تَشِیعَ الْفَاحِشَةُ فِی الَّذِینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ فِی الدُّنْیا وَالْآخِرَةِ ۚ وَاللَّهُ یعْلَمُ وَأَنتُمْ لَا تَعْلَمُونَ ﴿۱۹﴾ وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیکمْ وَرَحْمَتُهُ وَأَنَّ اللَّهَ رَءُوفٌ رَّحِیمٌ ﴿۲۰﴾ یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّیطَانِ ۚ وَمَن یتَّبِعْ خُطُوَاتِ الشَّیطَانِ فَإِنَّهُ یأْمُرُ بِالْفَحْشَاءِ وَالْمُنکرِ ۚ وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیکمْ وَرَحْمَتُهُ مَا زَکیٰ مِنکم مِّنْ أَحَدٍ أَبَدًا وَلَٰکنَّ اللَّهَ یزَکی مَن یشَاءُ ۗ وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ ﴿۲۱﴾ وَلَا یأْتَلِ أُولُو الْفَضْلِ مِنکمْ وَالسَّعَةِ أَن یؤْتُوا أُولِی الْقُرْبَیٰ وَالْمَسَاکینَ وَالْمُهَاجِرِینَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ ۖ وَلْیعْفُوا وَلْیصْفَحُوا ۗ أَلَا تُحِبُّونَ أَن یغْفِرَ اللَّهُ لَکمْ ۗ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَّحِیمٌ ﴿۲۲﴾ إِنَّ الَّذِینَ یرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ الْغَافِلَاتِ الْمُؤْمِنَاتِ لُعِنُوا فِی الدُّنْیا وَالْآخِرَةِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ ﴿۲۳﴾ یوْمَ تَشْهَدُ عَلَیهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ وَأَیدِیهِمْ وَأَرْجُلُهُم بِمَا کانُوا یعْمَلُونَ ﴿۲۴﴾ یوْمَئِذٍ یوَفِّیهِمُ اللَّهُ دِینَهُمُ الْحَقَّ وَیعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ الْمُبِینُ ﴿۲۵﴾ الْخَبِیثَاتُ لِلْخَبِیثِینَ وَالْخَبِیثُونَ لِلْخَبِیثَاتِ ۖ وَالطَّیبَاتُ لِلطَّیبِینَ وَالطَّیبُونَ لِلطَّیبَاتِ ۚ أُولَٰئِک مُبَرَّءُونَ مِمَّا یقُولُونَ ۖ لَهُم مَّغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ کرِیمٌ ﴿۲۶﴾ | په رښتیاکې، هغه څوک چې تورنه[د افک کیسې] په[منځه] راوړي، د ستاسو یوه ډله وه. هغه[تورنه] د ځان لپاره بد نه مني، مګر د ستاسو لپاره په دې کې یو مصلحت وو. د دوی د هر سړي لپاره [څوک چې پدې کار کې برخه درلوده] ورته ګناه ده چې هغه یې کړې ده، او د دوی څخه څوک چې د دوی په غاړه کې یې ډیر څه اخیستي دي به سخت عذاب ولري.(۱۱) ولې، کله چې تاسو هغه[تورونه] واوریدل، ایمان داره نارینه او ښځینه ښه فکر نه کوي او نه یې ویلي: «دا څرګنده تورونه دی؟.(۱۲) ولې د هغه[تور اچول په سم شتون کې] څلور شاهدان نه راوړل؟ نو ځکه چې[اړین] شاهدانو نه دي راوړي، دوی د الله سره دروغجن دي.(۱۳)او که چیرې د الله فضل او رحمت په نړۍ او آخرت کې تاسو باندې نه وای، نو یقینا تاسو[د هغه په سزا کې] به ستاسو لپاره لوی عذاب ترلاسه کړئ هغه څه چې تاسو مداخله کړې دی.(۱۴) کله چې تاسو[هغه تورنه] د یو بل ژبې څخه اخیستی او په خپل ژبو سره هغه څه چې نه پوهیږئ، تاسو وویل او فکر یې وکړ چې دا اسانه او ساده وه که څه هم دا [مسئله] د خدای نږدې ته ډیر لوړ وو. [۱۵] ولې تاسو ونه ویل کله چې دا واوریدل: «د دې لپاره چې موږ پدې [موضوع] کې خبری کوو، مستحق نه یو، خدایه ته سپیڅلي یاست، دا یو لوی تورنه دی.(۱۶) الله تاسو ته سپارښتنه کوي چې تاسو باید هیڅکله ورته شی تکرار نکړئ، که مومن یاست.(۱۷) او خدای به تاسو ته خپله آیتونه ووایې، او هغه عالم او حکیم دی.(۱۸) هغه څوک چې غواړي د هغه چا په منځ کې بد کړنه خپره شي څوک چې ایمان لري، د دوی لپاره به پدې نړۍ او په آخرت کې دردناک عذاب وي، او خدای دی چې پوهیږي او تاسو یې نه پوهیږئ.(۱۹) او که د خدای فضل او رحمت په تاسو باندې نه و، او دا چې خدای رئوف او مهربان دی[نو تاسو به د سختې سزا تمه وکړئ](۲۰) ای هغه څوک چې ایمان راوړلئ، د شیطان ګامونه تعقیب مه کړئ، او هرڅوک چې د شیطان ګامونو باندې، ګام پریژدی[پوه شي] چی هغه په بد کړنه او ناخوالي یوسی، او که چیرې د الله فضل او د هغه رحمت په تاسو باندې نه وي، نو هیڅوک به ستاسو څخه پاک نه شو، مګر[دا]الله دی چې چا غواړی هغه سپیحلي کوي، او اوریدونکی او پوه دی.(۲۱) او پانګوال او ستاسو شتمنی خلک باید د [مال] ورکولو خپلوانو، خویشانو او د خدای لارې مهاجرانو ته ډډه ونه کړي، او دوی باید بخښنه او عفو وکړي. آیا تاسو نه غواړئ خدای تاسوته وبخښي؟ او خدای بخښونکی او مهربان دی. (۲۲)بې له شکه، هغه څوک چې پاک لمن، بې خبرو(له هرځای) او با ایمانه میرمنو ته د زنا نسبت ور کوي هغوی پدې نړۍ او په آخرت لعنت شوی دي او د دوی لپاره به سخته سزا به وي(۲۳) په هغه ورځ چې د دوی ژبه، لاسونه او پښې د هغوی په وړاندې د هغه څه لپاره شاهدي ورکوي چې دوی یې کوي.(۲۴) په هغه ورځ به خدای دوی دغسې جزا ورکړي چې دوی یې مستحق دي او دوی به پوه شي چې خدای ورته څرګند حقیقت دی. (۲۵) د بد نارینه وو لپاره بد ښځې ده، او د بدو ښځو لپاره بد سړي. او د پاک نارینه و لپارل پاکې میرمنې دي، او د پاک میرمنو لپاره پاکه نارینه دي. دوی به د هغه څه څخه لیرې دي چې دوی یې په اړه وايي، او د دوی لپاره به بخښنه او ښه ورځ وي. (۲۶) |
د آیتونو منځپانګه
د نور سورې له یوولسم څخه تر شپږ ویشسم آیتونو پورې، د یو مسلمان په وړاندې د فحشا کیسه ویل شوې، او خدای د دې سپکاوي لپاره، سپکاوی کونکیو ملامتوي.[۱] د محمد حسین طباطبایی په وینا؛ د المیزان لیکوال؛ د قرآن له آیتونو څخه لاس ته راځي، څوک چې د هغه پر باندې سپکاوی او تور اچونه شوی، د پیغمبر له کورنۍ او مشهوره غړي وو او سپکاوی کونکیان د خلکو یو ډلې وو.[۲] پدې آیتونو کې، خدای سپکاوی کونکیانو په لوی عذاب سره ګواښوي او مومنانو ملامتوي چې ولې دوی د دلیل او غور پرته اوازونه منلي دي.[۳]
ځینې پوهانو د افک پیښه د نبوي حکومت پروړاندې د منافقانو ترټولو بنسټیز داخلي توطئه په توګه بیانوی او ویلي یې دي چې خدای د افک آیتونه په لیږلو سره د پیغمبر د رسالت څخه دفاع کړې.[۴]
د نزول شأن
اصلي مقاله: د افک پیښه د افک آیتونو لپاره، دوه شاءن نزول ذکر شوي:
- عایشې ته د مدینې منافقینو تورونه: د دې راپور په وینا؛ د افک پیښه د بنی مصطلق غزوې د مسلمانانو له بیرته راستنیدو وروسته (د هجرت پنځم([۵] اویا شپږم کال[۶]) پیښ شوه.[۷] په څوارلسمه قمري پیړۍ کې د شیعه مفسر محمد جواد مغنیه په وینا؛ ډیری مفسرینو او تاریخ لیکونکو دغه راپور د افک آیتونو د نزول لاملي په توګه منلی دی.[۸]
- ماریه قبطیې ته د عایشه تورونه: د یوې روایت له مخې چې علي بن ابراهیم قمي له امام باقر(ع) ځخه نقل کړه او چې عایشه ماریه قبطیې ته سپکاوی وکړ؛ چې د جَریح قبطي په نوم له یوه سړي سره غیرقانوني اړیکه نیولې ده.[۹] ویل شویده چې د شیعي عالمانو څخه یوازی د وروستی دورې عالمانو د افک آیت د ماریه پیښې ته اړه ورکړی ده.[۱۰] له دوی څخه کولای شي چې سید ابوالقاسم خویي[۱۱]، سید جعفر مرتضی عاملي[۱۲] او سید مرتضی عسکري نوم یی راوړ.[۱۳] د یادوني وړ ده چې د شیعه او سنی په بیلابیل سرچینو د ماریه پیښه نقل شوه لکه؛ اَمالي سیدِ مرتضی[۱۴]، الهدایة الکبری[۱۵]، صحیح مسلم[۱۶] او المُستَدرَکُ عَلیَ الصَّحیحَین؛[۱۷] مګر له دوی څخه هیڅ یو د افک د آیتونو شاءن نزول نه دی ذکر کړی.[۱۸]
په دواړو شأن نزولونو باندی نیوکې
د آیت لپاره ذکر شوي د دوه شاءن نزول، نیوکې څرګند شوي. د مثال په توګه؛ د عایشې په قضیه کې، ویلي دي چې پیغمبر(ص) خپلې میرمنې په جګړو کې له ځانه سره نه دي نیولي.[۱۹] د اهل سنت د راپور سره سم، رسول الله(ص) عایشه باندې ته شک وکړ. مګر دا ډول مطلب د پیغمبر(ص) د عصمت مقام سره سمون نلري.[۲۰] سید جعفر مرتضی، دا کیسه جعلي بولي او د دې جوړونکو موخه د عایشه لپاره فضیلت رامینځته کول بولي ده.[۲۱]
د ماریه کیسې په اړه هم نیمګړتیاوې کړه چې د افک آیتونه څخه لاس ته راځي چې د یوې ډلې سپکاوی دي؛ پداسې حال کې چې پدې روایت کې یوازې عایشه د سپکاوی کونکی په توګه معرفي شوې.[۲۲] همدارنګه، په دې روایت کې، پیغمبر د جریح د وژنې امر کوي، دوی وویل چې ممکن نه دی پیغمبر د دې مسئلې د سمه توګه معاینه کولو پرته د تورن شوی سړی د وژنې امر وکړي. د دې ترڅنګ د داسې ګناه لپاره سزا، د یو کس وژنه نه ده.[۲۳]
د دې نیمګړتیاو له مخې، ځینې مفسرانو لکه؛ محمد حسین طباطبایی،[۲۴] سید محمدحسین فضلالله،[۲۵] مکارم شیرازي[۲۶] او جعفر سبحاني[۲۷] دوه شاءن نزول رد کړی دی. ځینو ویلي دا احتمال شتون لري چې د دریم کس په اړه آیت نازل شوی وي.[۲۸]
سید علي خامنه ای، پدې باور دی چې د افک په آیتونو کې مرکزي مسئله یو خورا مهم ټولنیز اخلاقي مسئله دی، د اتهام وړ شخص د ټاکني کولو لپاره بحث، یو انحرافي بحث ګنلی ده او ویلي یې دي چې دا باید شخصي مسئلې ته تقلیل نشي.[۲۹]
فوټ نوټ
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۵، ص۸۹.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۵، ص۸۹.
- ↑ مکارم شیرازی، الامثل، ۱۴۲۱ق، ج۱۱، ص۴۶.
- ↑ حسینیان مقدم، «بررسی تاریخیـتفسیری حادثه افک»، ص۱۶۰.
- ↑ ابنسعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۴۸-۵۰؛ مسعودی، التنبیه و الاشراف، مؤسسة نشر المنابع الثقافة الاسلامیة، ص۲۱۵.
- ↑ ابناثیر، اسد الغابة، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۹.
- ↑ ابنهشام، سیرةالنبویة، دارالمعرفة، ج۲، ص۲۹۷-۳۰۲؛ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۴۲۶-۴۳۵.
- ↑ مغنیه، تفسیرالکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۵، ص۴۰۳.
- ↑ قمی، تفسیرالقمی، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۹۹.
- ↑ خشن، ابحاث حول السیدة عایشة، ۱۴۳۸ق، ص۲۵۸.
- ↑ خویی، صراطالنجاة، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۴۶۳.
- ↑ عاملی، حدیثالافک، ۱۴۳۹ق، ص۳۸۱-۳۸۲.
- ↑ عسکری، احادیث امالمؤمنین عایشه، ۱۴۲۵ق، ج۲، ص۱۸۶-۱۸۷.
- ↑ سید مرتضی، اَمالیالمرتضی، ۱۹۹۸م، ج۱، ص۷۷.
- ↑ خصیبی، الهدایة الکبری، ۱۴۱۹ق، ص۲۹۷-۲۹۸.
- ↑ مسلم، صحیح مسلم، دار احیاء التراث العربی، ج۴، ص۲۱۳۹.
- ↑ حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ۱۴۱۱ق ج۴، ص۴۱.
- ↑ خشن، ابحاث حول السیدة عایشه، ۱۴۳۸ق، ص۲۵۴.
- ↑ طایی، سیرة السیدة العایشه، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۲۰۵-۲۰۶.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۵، ص۱۰۱؛ مکارم شیرازی، الامثل، ۱۴۲۱ق، ج۱۱، ص۴۰.
- ↑ عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم، ۱۴۲۶ق، ج۱۲، ص۷۷-۷۸، ۸۱، ۹۷.
- ↑ مکارم شیرازی، الامثل، ۱۴۲۱ق، ج۱۱، ص۴۱.
- ↑ فضلالله، من وحی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۱۶، ص۲۵۶.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۵، ص۸۹.
- ↑ فضلالله، تفسیر من وحی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۱۶، ص۲۵۲-۲۵۷.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۴، ص۳۹۱-۳۹۳.
- ↑ سبحانی، منشور جاوید، ۱۳۹۰ش، ج۹، ص۱۱۸.
- ↑ جعفرنیا، «بررسی و نقد گزارشهای حادثه افک»، ص۴۷.
- ↑ خامنهای، «خطبههای نماز جمعه تهران در ۲۸ مهر ۱۳۶۸ش».
سرچينې
- قرآن کریم.
- ابناثیر، علی بن محمد، اسد الغابة فی معرفة الصحابه، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۹ق.
- ابنسعد، محمد، الطبقات الکبری، طائف، مکتبةالصدیق، ۱۴۱۴ق.
- ابنهشام، عبدالملک، السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الابیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفه، بیتا.
- جعفرنیا، فاطمه، «بررسی و نقد گزارشهای حادثه افک»، در مجله پژوهشنامه تاریخ، شماره ۴۷، تابستان ۱۳۹۶ش.
- حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۱ق.
- حسینیان مقدم، حسین، «بررسی تاریخیـتفسیری حادثه افک»، مجله تاریخ اسلام در آینه پژوهش، شماره ۷، پاییز ۱۳۸۴ش.
- خامنهای، سید علی، «خطبههای نماز جمعه تهران در ۲۸ مهر ۱۳۶۸ش»، در وبگاه دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیتالله العظمی خامنهای، تاریخ بازدید: ۲۲ تیر ۱۴۰۲ش.
- خشن، حسین احمد، ابحاث حول السیدة عایشة رؤیة شیعیة معاصرة، بیروت، دار روافد، ۱۴۳۸ق.
- خصیبی، حسین بن همدان، الهدایة الکبری، بیروت، البلاغ، ۱۴۱۹ق.
- خویی، سید ابوالقاسم، صراطالنجاة، با حاشیه میرزا جواد تبریزی، قم، دفتر نشر برگزیده، ۱۴۱۶ق.
- سبحانی، جعفر، منشور جاوید، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۳۹۰ش.
- سید مرتضی، علی بن حسین، امالیالمرتضی، قاهره، دار الفکر العربی، ۱۹۹۸م.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بیتا.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۷ق.
- طایی، نجاح، سیرة السیدة العایشه، قم، دار الهدی لاحیاء التراث، ۱۴۲۷ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، جوامعالجامع، قم، دفتر نشر اسلامی، ۱۴۱۸ق.
- عاملی، سید جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم، قم، دارالحدیث، ۱۴۲۶ق.
- عاملی، سید جعفر مرتضی، حدیثالافک، بیروت، المرکز الاسلامی للدراسات، ۱۴۳۹ق.
- عسکری، سید مرتضی، احادیث امالمؤمنین عایشه، تهران، دانشکده اصول دین، ۱۴۲۵ق.
- فضلالله، محمدحسین، تفسیر من وحی القرآن، بیروت، دارالملاک، ۱۴۱۹ق.
- قمی، علی ابن ابراهیم، تفسیرالقمی، قم، دارالکتاب، ۱۳۶۳ش.
- مسعودی، علی بن الحسین، التنبیه و الاشراف، قاهره، دارالصاوی، بیتا، برگرفته از چاپ افست، قم، مؤسسة نشر المنابع الثقافة الاسلامیه، بیتا.
- مسلم، ابنالحجاج القشیری، صحیح مسلم، تحقیق محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بیتا.
- مغنیه، محمدجواد، تفسیر الکاشف، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۴۲۴ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، الامثل فی تفسیر کتاب الله المنزل، ترجمه و تلخیص محمدعلی آذرشب، قم، مدرسه امام علی بن ابیطالب، ۱۴۲۱ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۳۷۴ش.
- واقدی، محمد بن عمر، کتابالمغازی، مؤسسةالاعلمی، بیروت، چاپ سوم، ۱۴۰۹ق.