سید محمد حسن شیرازي
دا مقاله د تدوین په حال کې ده!
سید محمد حسن حسیني (۱۲۳۰-۱۳۱۲ق) (۱۱۹۴ـ۱۲۷۳ل) چې په میرزاي شیرازي، میرزاي بزرگ او میرزاي مجدِّد، مشهور و په څوارلسمه هجري قمري پېړۍ کې د شیعه د تقلید مرجع و چې د تماکو د حرمت فتوا یې ورکړه.
میرزای شیرازي په ۱۲۴۳ لمریز کال کې د شیخ مرتضی انصاري له وفاته وروسته مرجعیت ته ورسېد او د عمر تر پایه دېرش کاله د شیعیانو یوازینی مرجع و. هغه د شیخ انصاري ځانګړی او د پام وړ شاګرد و. د قم د علمیه حوزې موسس شیخ عبدالکریم حائري، آخوند خراساني، شیخ فضل الله نوري، میرزای نائیني او محمد تقي شیرازي د هغه له شاګردانو وو. میرزا مختلفې فقهي او اصولي رسالې ولیکلې او په اصولي او فقهي کتابونو په تېره بیا د مقلدانو لپاره د شیخ انصاري په تعلیقو یې لمن لیکونه لیکلي دي. همداراز د هغه راغونډې شوې فتواګانې او د فقې او اصولو د درسونو تقریرات یې هم چاپ شوې دي.
میرزای شیرازي د سامرا د عملیه حوزې او مکتب موسس هم ګڼل کیږي. ویل شوي چې هغه د شیعه سني تر مینځ د نزدېکت راوستلو لپاره سامرا ته هجرت وکړ او په دې ښار کې استوګن شو. په سامرا کې د مدرسو، پلونو، حسینیو، بازارونو او حمامونو جوړول د هغه له عمومي او عام المنفعه خدماتو وو.
هغه په ۸۲ کلنۍ کې په سامرا کې وفات شو او په نجف کې د امام علي(ع) په حرم کې خاورو ته وسپارل شو. د هغه په اړه په فارسۍ او عربۍ ژبه ځینې اثار لیکلی شوي دي. منجمله د آقا بزرګ تهراني کتاب هدیة الرازی الی الامام المجدد الشیرازی او محمد علي اردوباري کتاب حیاة الامام المجدد الشیرازي د میرزا او دهغه د شاګردانو د ژوند په شرحه کې لیکل شوې دي.
ژوند
سید محمدحسن حسیني، د ۱۲۳۰ قمري کال د جمادي الاول په ۴ چې د ۱۱۹۴ لمریز کال د غویي له څلورمې سره سمون خوري په شیراز کې پېدا شو.[۱] پلار یې میرزا محمود له دیني عالمانو و[۲] میرزا محمد حسین خپل پلار په وړوکوالي کې له لاسه ورکړ او د خپل ماما په مجد الاشراف مشهور میرزا حسین موسوي په سرپرستۍ کې راغی.[۳]
میرزای شیرازي په اصفهان کې له اولس تر شل کلنۍ پورې د خپلې استوګنې په موده کې له خپلې ترلې سره واده وکړ او د علي په نوم د یو زوي او د یوې لور پلار شو. د هغه لومړۍ مېرمنه په ۱۳۰۳ق کال کې وفات شوه. هغه له خپلې بلې مېرمنې د محمد په نامه د یو زوي او د یوې لور پلار شو.[۴]
هغه په ۱۲۷۸ق کال کې د حج د اعمالو د ترسره کولو لپاره مکې ته لاړ. په دې سفر کې، د مکې شریف د میرزا کتنې ته راغی او هغه یې خپل کور ته بوتله. میرزا حسن په دې سفر کې په مدینه کې د دایمي استوګنې اراده لرله او کله چې دا خبره ممکنه نه شوه، نو په مشهد کې د استوګنې اراده یې وکړه؛ خو اخر سامرا ته لاړ او د عمر تر پایه پورې هلته میشته و.[۵]
لوی میرزا د ۱۳۱۲ ق کال د شعبان په ۲۴ چې د ۱۲۷۳ لمریز کال د کب له لومړۍ سره سمون خوري په ۸۲ کلنۍ کې په سامرا کې وفات شو او په نجف کې د امام علي(ع) د حرم په یو غولي کې خاورو ته وسپارل شو.[۶] ځینو کسانو د هغه د مرګ سبب د نري رنځ ناروغي[۷] یا برونشیټ ګڼلی دی. ځینو نورو د هغه وفات د انګلستان د تالي څټي حکومت په لاس هغه ته د زهر ورکولو کېدو په سبب ګڼلی دی.[۸]
تعلیم
میرزا حسن له څلور کلنۍ مکتب ته لاړ او د قرآن قرائت او د فارسۍ د ادبیاتو معمول کتابونه یې په دوو کلونو کې ختم کړل او له شپږ کلنۍ یې د عربۍ د صرف او نحوې په زده کولو پېل وکړ. په اته کلنۍ کې یې لومړۍ زده کړې پای ته ورسولې.[۹] له هغه وروسته میرزا ابراهیم شیرازي، هغه ته ایتونه، روایتونه، وعظ او خطابه ورزده کړل.[۱۰] میرزا محمد حسن اته کلن و چې د خپل استاد په غوښتنه یو ځل د ماسپښین او مازیګر له لمانځه وروسته د شیراز په وکیل جومات کې په منبر وخوت او خلکو ته یې له یادو د اخلاق کتاب ابواب الجنان ځینې برخې ولوستلې.[۱۱]
هغه بیا د فقې او اصولو په زده کولو بوخت شو او په ۱۲ کلنۍ کې په شیراز کې د شرح لمعې د ډېر لوی مدرس شیخ محمد تقي شیرازي په درس کې کښېناست. هغه په ۱۸ کلنۍ کې د خپل استاد په سپارښتنه د تعلیم د دوام لپاره اصفهان ته لاړ.[۱۲] میرزا محمد حسن اصفهان ته له هجرته مخکې، یو څه موده د خپل پلار په ځای د دیوان لیکوالي وکړه.[۱۳] همداراز په پینځلس کلنۍ کې یې شرح لمعه کتاب د شیزار په علمیه حوزې کې تدریس کړ.[۱۴]
په اصفهان کې تعلیم
میرزای شیرازي، د ۱۲۴۸ ق(۱۲۱۱لمریز) کال د صفرې په اولسمه اصفهان ته ورسېد[۱۵] او په صدر مدرسه کې استوګن شو.[۱۶] په دې موده کې، د هدایة المسترشدین کتاب د لیکوال محمد تقي اصفهاني په خصوصي درس کې حاضرېده. د ۱۲۴۸ق کال په وروستیو کې یې د خپل استاد له وفاته وروسته په میر سید حسن مدرس مشهور سید حسن بید آبادي په استادۍ ونیوه او له شکل کلنۍ مخکې یې له هغه د اجتهاد اجازت واخیسته.[۱۷] هغه لس کاله په اصفهان کې استوګن و او پر بید آبادي سربېره یې د محمد ابراهیم کلباسي په درسونو کې هم برخه اخیسته.[۱۸]
په عراق کې تعلیم
میرزاحسن په ۲۹ کلنۍ کې په ۱۲۵۹ ق کال کې چې له ۱۲۲۱ لمریز کال سره برابر دی عراق ته لاړ او د محمد حسن نجفي (صاحب جواهر) او حسن کاشفالغطا (د جعفر کاشف الغطاء زوی )[۱۹]او شیخ انصاري په شان عالمانو په درس کې یې برخه واخیسته.[۲۰]
هغه د شیخ انصاري له ځانګړو شاګردانو و او له خپل استاد سره یې خاصه رابطه لرله.[۲۱] شیخ انصاري د خپل فرائد الاصول کتاب تصحیح هغه ته وسپارله.[۲۲] مشهوره ده چې شیخ انصاري په ځلونو ویل چې زه خپل سبق دریو کسانوته وایم محمدحسن شیرازی، میرزا حبیبالله رشتي او حسن نجمآبادي ته.[۲۳] هغه د شیخ انصاري په درس کې ډېرې کمې خبرې کولې او مشهوره ده چې د خبرو کولو په وخت به یې غږ دومره ورو و چې شیخ انصاري به یې د غږ اورېدلو لپاره مجبورا ورټیټیده او شاګردانو ته به یې ویل چې غلي شئ او ویل به یې:«جناب میرزا خبرې کوي».[۲۴]
مرجعیت
«بسم الله الرحمن الرحیم
نن ورځ د توتون او تماکو استعمال، په هر شکل چې وي، له امام زمان علیه السلام سره د جنګ کولو په حکم کې دی»
په ۱۲۸۱ ق کال کې د شیخ انصاري له وفاته وروسته، میرزای شیرازي مرجعیت ته ورسېد. د آقا بزرګ تهراني په وینا د شیخ انصاري له وفاته وروسته، د هغه تکړه شاګردانو د میرزا په مرجعیت د نظر اتفاق درلود، بې د آذربایجان له یو څو عالمانو چې د شیخ انصاري د بل شاګرد سید حسین کوه کمره اي مرجعیت یې د خپلې سیمې او قوم لپاره مطرح کړ. په ۱۲۹۹ ق کال کې د کوه کمره ای له وفاته وروسته میرزای شیرازي د شیعیانو یوازینی مرجع شو.[۲۵]
فقیهانو او اصولیانو د میرزای شیرازي علمي مقام له خپل استاد شیخ انصاري سره پرتله کړی او ځینو هغه تر شیخه زیات اوچت ګڼلی دی.[۲۶]
د سامرا د علمیه حوزې جوړول
په ۱۲۹۱ ق کال کې، په سامرا کې د میرزای شیرازي او د هغه د شاګردانو په استوګنېدو سره په دغه ښار کې علمیه حوزه او د سامرا مکتب جوړ شو.[۲۷] دغه حوزه کابو شل کاله فعاله وه او په ۱۳۱۲ ق کال کې د میرزای شیرازی په وفات او کربلا او نجف ته د عالمانو په هجرت سره له ځلا ولوېده. سید حسن صدر، سید محسن امین، شرف الدین عاملي، محمد جواد بلاغي، شیخ محسن شراره، آقا بزرگ تهراني، علامه امیني او محمدرضا مظفر د سامرا د حوزې له مشرانو وو.[۲۸] د اصولو او فقې په لیکلو او تدریس کې د میرزای شیرازي او د هغه د شاګردانو سبک د سامرا په مکتب پېژندل کیږي.[۲۹] د میرزا لمسی سید رضي شیرازي په سامرا کې د هغه د استوګنې تر ټولو مهمه هدف د شیعه سني تر مینځ نزدېکت بللی دی.[۳۰] له دې امله له فرقه پالنې ډډه کول او له اهل سنتو سره تعامل د سامرا مکتب له ځانګړنو ګڼل شوې دی.[۳۱]
د تماکو تحریم
یوه پېښه چې د میرزای شیرازي د مشرۍ په زمانه کې وشوه، د تماکو د حرامولو یا تحریم غورځنګ و. د ایران په څلورو ښارونو کې رژی کمپنۍ ته د توتون او تماکو د انحصار د کریډټ له ورکول کېدو وروسته خلکو د میرزای شیرازي د څلورو شاګردانو په مخکښتوب سره اعتراضات وکړل. شیخ فضلالله نوري په تهران، آقا نجفي اصفهاني په اصفهان، سید علي اکبر فال اسیري په شیراز او میرزا جواد مجتهد تبریزي په تبریز کې د دغه پاڅون له مشرانو وو.[۳۲] د تماکو د انحصار په اړه د هغه تاریخي حکم خلکو داسې ډګر ته راوویستل چې ناصر الدین شاه قاجار د تماکو د تړون فسخ کولو ته مجبوره شو.[۳۳]
شاگردان
میرزای شیرازي ډېر شاګردان لرل. آقای بزرګ تهراني په هدیة الرازی الی الامام المجدد الشیرازي کتاب کې، د هغوی کابو پینځه سوه شاګردان یاد کړې دي.[۳۴] ځینې شاګردان یې دا دي:
- میرزا محمد تقي شیرازي، په میرزای شیرازی دوم یا میرزای شیرازی کوچک مشهور
- سید محمد فشارکي
- عبدالکریم حائري یزدي، د قم د علمیه حوزې بنسټ ګر
- میرزا حسین نائیني[۳۵]
- شیخ فضلالله نوري
- سید عبدالحسین لاري
- میرزا حسنعلي تهراني [۳۶]
- محمد هادي تهراني
- سید ابوالقاسم دهکردي
- عباسعلي کیوان قزویني
- مهدي خالصي[۳۷]
- محمد باقر قائني بیرجندي [۳۸]
- سید محمد حسیني لواساني تهراني
- آقا رضا همداني
- حبیب خراساني
- محمد باقر بهاري همداني
- محمد کاظم خراساني، نویسنده کفایة الاصول
- سید محمد کاظم یزدي[۳۹]
- میرزا محمد ارباب قمي[۴۰]
- میرزا حسین نوري[۴۱]
- سید اسماعیل صدر[۴۲]
- سید محمد باقر درچهاي
سیاسی او ټولنیز اقدامات
میرزای شیرازي، د تماکو پر تحریم سربېره نور سیاسي ټولنیز اقدامات هم کړې ډي:
- په ۱۳۰۹ق/۱۲۷۱ل کال کي د عبدالرحمان (حکومت:۱۲۵۹ـ۱۲۸۰ل) په وسیله د افغانستان د هزاره شیعیانو د قتل عام له دوام څخه د مخنیوي لپاره د انګلستان ملکې ته د ټیلي ګراف استول[۴۳]
- په سني میشته ښار سامرا کې د تشیع د علمیه حوزې د پیاوړتیا له لارې د شیعه سني د وحدت د مزبوتولو لپاره هڅه، سني عالمانو او طلابو ته د مادي مرستو او پېسو ورکول او د شیعه سني تر مینځ له اختلاف اچوونکو سره مقابله.[۴۴]
- د هند، کشمیر، افغانستان، قفقاز او عراق په شان حساسو او تر سلطې لاندې سیمو لپاره د ځانګړو مبلغانو تربیت او استول.[۴۵]
- په سامرا کې د دوو علمیه (دیني) مدرسه جوړول [۴۶]
- له یو بل سره د دجلې د سواحلو د یو ځای کولو لپاره د پل جوړول.[۴۷]
- د بازار جوړول.[۴۸]
- د مسافرانو او زایرانو لپاره د کاروانسرای جوړول
- د امامباړې جوړول
- د ښځو او سړو لپاره د حمام جوړول.[۴۹]
تألیفات
میرزای شیرازي د فقې او اصولو په برخه کې ځینې تالیفات کړي دي. آقا بزرگ تهراني په طبقات اعلام الشیعه، کتاب کې دهغه اثار ذکر کړې دي:
- د اجتماع امر و نهي په اړه یوه رساله
- د مکاسب له اوله د معاملاتو تر پایه پورې په فقه کې یو کتاب
- د رضاع په باب کې یوه رساله
- په النخبة لمن لیک
- په نجاة االعباد صاحب جواهر لمن لیک
- د شیخ انصاري د درس تقریرات
- په هر هغه کتاب لمن لیک چې شیخ انصاري پکې د خپلو مقلدانو لپاره تعلیقه لیکلې ده.[۵۰]
کتاب الصلاة، د وحید بهبهاني د معاملاتو په کتاب تعلیقه. په کتاب شرح لمعه تعلیقه او د شیخ انصاري په فرائد الاصول تعلیقات د هغه له اثارو ګڼل شوې دي.[۵۱]
همداراز د میرزای شیرازي د فقې او اصولو له درسونو مختلف تقریرات موجود دي. ناصر الدین انصاري د هغه د کابو شلو شاګردانو منجمله سید ابراهیم دامغانی خراساني (وفات ۱۲۹۱ق) او میرزا ابراهیم محلاتی شیرازي (وفات۱۳۳۶ق) نوم اخستی چې هغه د فقې او اصولو درسونه یې تقریر کړې دي.[۵۲] د میرزا ځینې فتواګانې او نظریات د نورو کتابونو په لمن لیکونویا په جدا کتابونو کې هم خپاره شوې دي منجمله:
- منهج النجاة؛ عملیه رساله چې د میرزای شیرازي له فتواګانو اخستل شوې او د شیخ علي نجفي اصفهاني په قلم په ۱۳۰۴ ق کال کې تدوین شوې ده. په دې کتاب کې چې د پوښتنې او ځواب په بڼه او په فارسۍ لیکل شوی، په ځینو ځوابونو چې د میرزا په خط یا لاسلیک وو بسنه شوې ده.[۵۳]
- مجمع المسائل: دا کتاب د میرزای شیرازي په امر د سید اسد الله قزویني له خوا لیکل شوی دی. په دې کې په سرورالعباد، نجاة العباد، صراط النجاة، طریق النجاة، سؤال و جواب و النخبه د میرزا لمن لیکونه راغونډ کړی شوې دي.[۵۴]
- رساله سؤال و پاسخ: په دې رسالې کې د شیخ فضل الله نوري له خوا ۲۳۶ پوښتنې سره د میرزای شیرازي د ځوابونو راغونډې شوې دي. دا کتاب په ۱۳۰۵ کال کې په تهران کې چاپ شوی دی.[۵۵]
- مجمع المسائل: دا کتاب د محمد حسن بن محمدابراهیم جزی اصفهاني په وسیله د میرزای شیرازي د فتواګانو په اساس په ۱۳۱۰ ق کال کې تدوین شوی دی. دا کتاب په فارسۍ ژبه دی او د فقې ټول بابونه پکې موجود دي. آخوند خراساني، سید محمد کاظم یزدي او سید اسماعیل صدر پر لمن لیکونه لیکلي دي.[۵۶]
ځانګرني لیکنې
د میرزای شیرازي په اړه ځینې کتابونه لیکل شوې دي:
- کتاب هدیة الرازی الی الامام المجدد الشیرازی د آقا بزرگ تهراني اثر، د میرزای شیرازي او د هغه د شاګردانو د ژوند په اړه دی.[۵۷] د ناصرالدین انصاري په وینا دا کتاب د میرزای شیرازي په اړه تر ټولو کامل کتاب دی.[۵۸] د دې فارسي ژباړه په ۱۳۶۲ ق کال کې د محمد دزفولي په قلم خپور شوی دی.
- حیاة الامام المجدد الشیرازی لیک د محمد علي اردوبادي (وفات ۱۳۸۰ق) د میرزای شیرازي او دهغه د ځینو هم مهاله شاګردانو د ژوند لیک په اړه دی.[۵۹]
- کتاب «سبائک التبر فیما قیل فی الامام الشیرازی من الشعر» لیک د محمدعلی اردوبادي د میرزای شیرازي په اړه دی چې پکې د هغه ځینې معاصر شاعران او ځینې وتلي شاګردان یې سره د شعرونو په ۶۰۰ مخونو کې معرفي کړي دي.[۶۰] د آقا بزرګ تهراني په وینا دغه کتاب د حیاة الامام المجدد شیرازي دوهم ټوک دی.[۶۱]
- میرازی شیرازی احیاگر قدرت فتوا، د سید محمود مدنی لخوا. دا کتاب په ۱۳۷۱ کال په قم کې چاپ شوی دی.[۶۲]
فوټ نوټ
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۴۴۰.
- ↑ مدنی بجستانی، «میرزای شیرازی»، ص۳۸۵.
- ↑ مطلبی، «نجوم امت: حضرت آیتالله العظمی حاج میرزا سید محمدحسن شیرازی»، ص۶۶.
- ↑ مدنی، میرزای شیرازی: احیاگر قدرت فتوا، ۱۳۷۱ش، ص۳۸.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعة، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۴۳۹.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۴۴۰.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۴۴۰.
- ↑ وګورئ: مدنی بجستانی، «میرزای شیرازی»، ص۳۹۲.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۴۳۷.
- ↑ مدنی، میرزای شیرازی: احیاگر قدرت فتوا، ۱۳۷۱ش، ص۲۷.
- ↑ مدنی، میرزای شیرازی: احیاگر قدرت فتوا، ۱۳۷۱ش، ص۲۸.
- ↑ مطلبی، «نجوم امت: حضرت آیتالله العظمی حاج میرزا سید محمدحسن شیرازی»، ص۶۷.
- ↑ مدنی، میرزای شیرازی: احیاگر قدرت فتوا، ۱۳۷۱ش، ص۳۰ و ۳۱.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۴۳۷.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۴۳۷.
- ↑ مطلبی، «نجوم امت: حضرت آیتالله العظمی حاج میرزا سید محمدحسن شیرازی»، ص۶۷.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۴۳۷.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۴۳۷.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۴۳۸.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۴۳۸.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۴۳۸.
- ↑ مدنی بجستانی، «میرزای شیرازی»، ص۳۸۷.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۴۳۸.
- ↑ مطلبی، «نجوم امت: حضرت آیتالله العظمی حاج میرزا سید محمدحسن شیرازی»، ص۷۰.
سرچينې
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، گردآورنده احمد بن محمد حسینی، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ق.
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه و نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، تحقیق عبدالعزیز طباطبایی و محمد طباطبایی، مشهد، دارالمرتضی للنشر، الطبعة الثانیة، ۱۴۰۴ق.
- ارباب، محمد، اربعین حسینیه، انتشارات اسوه، ۱۳۷۹ش.
- اصفهانی کربلایی، حسن، تاریخ دخانیه: یا تاریخ وقایع تحریم تنباکو، به کوشش رسول جعفریان، قم، دفتر نشر الهادی، ۱۳۷۷ش.
- امین، سید محسن، اعیان الشیعة، تحقیق حسن امین، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ق.
- انصاری، ناصرالدین، «آثار و تألیفات میرزای شیرازی»، حوزه، دوره نهم شماره ۵۰و۵۱، خرداد، تیر و مرداد ۱۳۷۱ش.
- حسینی، سید علی، «نگاهی تطبیقی به مدرسه قم و نجف»، رهنامه پژوهش، شماره ۷، بهار ۱۳۹۰ش.
- دارابی، بهنام، حوزه علمیه تقریبگرای سامرا و نقش میرزای شیرازی، مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی، شماره ۳۱، بهار ۱۳۹۲ش.
- روضاتی، محمدعلی، زندگانی حضرت آیت الله چهارسوقی، حاوی شرح حال بیش از یکصد نفر رجال قرون اخیره، اصفهان، ۱۳۳۲ش.
- شبیری زنجانی، سید موسی، جرعهای از دریا، قم: مؤسسه کتابشناسی شیعه، ۱۳۸۹ش.
- صحتی سردرودی، محمد، گزیده سیمای سامرا سینای سه موسی، تهران، مشعر، ۱۳۸۸ش.
- مؤسسه فرهنگی هنری قدر ولایت، در مشروطه چه گذشت؟، تهران، قدر ولایت، ۱۳۸۹ش.
- مدنی بجستانی، سید محمود، «میرزای شیرازی: احیاگر قدرت فتوا»، در گلشن ابرار(ج۱)، تهیه و تدوین جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم، زیرنظر پژوهشکده باقرالعلوم وابسته به سازمان تبلیغات اسلامی، قم، نشر معروف، ۱۳۸۵ش.
- مدنی، سید محمود، میرزای شیرازی؛ احیاگر قدرت فتوا، قم، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، زمستان ۱۳۷۱ش.
- مطلبی، سید ابوالحسن، «نجوم امت: حضرت آیتالله العظمی حاج میرزا سید محمدحسن شیرازی»، در مجله نور علم: نشریه جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، بهمن ۱۳۷۰-اردیبهشت ۱۳۷۱ش، ش۴۳-۴۴.
- مهدوی، تذکرة القبور، یا دانشمندان و بزرگان اصفهان، اصفهان، ۱۳۴۸ش.