په حدیث بندیز
په حدیث بندیز یا د حدیث په لیکنه بندیز په لومړۍ هجري قمري پېړۍ کې د پېغمبر اکرم(ص) د حدیثونو په نقلولو او لیکلو بندېز و. د حدیث په نقل بندېز د لومړي او دوهم خلیفه د خلافت له وخته پېل او د عمر بن عبدالعزیز تر زمانې یعنې کابو سل کاله روان و.
اهل سنت عالمان د لومړي او دوهم خلیفه د دغه سیاست علت له قرآن سره د حدیث د ګډوډېدو مخنیوی، د مسلمانانو د اختلاف مخه نیول، له قرآنه په غېر څیز د خلکو له مشغولېدو وېره او له کتابت او لیکنې سره د راویانو نه بلدتیا ګڼي.
شیعه عالمان د حدیث د کتابت د منع کولو محرک د امام علي(ع) د فضایلو د خپرېدو مخنیوی او د خلیفه ګانو د واکمنۍ د ټینګولو لپاره هڅه ګڼي، د شیعیانو په باور د حدیث په لیکنه بندېز د حدیث د جعل کېدو، د لومړیو حدیثي متونو د نابودۍ، د مختلفو مذهبونو د پېدا کېدو او د پېغمبر د سنتو د بدلېدو سبب شوی دی.
تاریخچه
د حدیث منع د پېغمبر(ص) د حدیثونو د لیکلو او نقلولو مخنیوي ته ویل کیږي. د دې کار د رسمي کېدو مخینه د شیخینو د خلافت زمانې ته ورګرځي.[۱] له هغه مخکې په مسلمانانو کې د حدیث لیکنه رایجه وه.[۲] او پېغمبر به اصحاب د حدیثونو لیکلو او نقلولو ته هڅول.[۳]
ابوبکر په خپل خلافت کې، د حدیثونو لیکل منع کړل او ډېر حدیثونه یې له مینځه یوړل.[۴] همداراز د ځینو تاریخي متونو له مخې، دوهم خلیفه خپل ګورنران د پېغمبر(ص) د حدیثونو له نقلولو منع کول او قرآن ته پاملرنې ته یې بلل.[۵] د اهل سنت د ځینو سرچینو په راپور، عمر بن خطاب اول اراده لرله د پېغمبر حدیثونه راغونډ او ولیکي؛ خو یوه موده پس یې له دې کاره ډډه وکړه او د دې سبب یې له قرآن سره د روایتونو د ګډوډېدو احتمال وباله.[۶]
د حدیث د نقلولو منع کول
د حدیث د لیکلو د ممنوعیت له اعلانه وروسته، د پيغمبر ځینو اصحابو، نبوي حدیثونه خلکو ته نقلول. له دې امله دوهم خلیفه، له اجازې پرته له مدینې د اصحابو وتل[۷] او د حدیثونو نقلول منع کړل.[۸] هغه ځینې اصحاب لکه ابودرداء او ابن مسعود د پېغمبر د حدیثونو د نقلولو په جرم بندي کړل.[۹] ځینو محققانو احتمال ورکړی چې د حدیث د لیکلو مخنیوی د حدیثونو په نقلولو له بندیزه وروسته شوی دی.[۱۰]
د ممنوعیت ختمول
د کتابت بندیز د اتم اموي واکمن عُمَر بن عَبدالعَزیز (۶۳-۱۰۱ق) تر زمانې جاري و. هغه د مدینې واکمن ابوبکر بن حزم ته په یو لیک کې له هغه وغوښتل چې د پېغمبر حدیثونه ولیکي؛ ځکه چې وېره کیږي علم او اهل علم ختم شي.[۱۱]
موافقان او مخالفان
ویل شوي چې ځینو اصحابو او تابعین لکه زید بن ثابت، ابوموسی، ابوسعید خدري، ابوهُرَیره او این عباس د حدیثونو لیکل مکروه ګڼل او د امام علي(ع)، امام حسن(ع)، عبدالله بن عمر، انس بن مالک، عطاء بن یَسار او سعید بن جُبَیر په شان کسانو هغه جایز ګڼل.[۱۲]
محرکونه او لاملونه
اهل سنت او شیعیان د حدیث د لیکلو د مخنیوي د علت په اړه د نظر اختلاف لري. اهل سنت عالمان وایي: د حدیثونو په لیکلو د بندیز سبب له قرآن سره د هغه د ګډوډېدو وېره[۱۳] د مسلمانانو له اختلافه مخنیوی[۱۴] د حدیثو حفظ کولو ته له کم پامۍ اندیښنه او دا چې یوازې په لیکلو باور وشي،[۱۵] له قرآنه پرته په بل څه د خلکو له مشغولېدو وېره،[۱۶] د غیر معتبرو حدیثونو د خپرېدو مخنیوی،[۱۷] د قرآن په څنګ کې د بل کتاب د جوړېدو اندیښنه[۱۸] او له کتابت او لیکنې سره د حدیثونو د راویانو نابلدي و.[۱۹]
خو په منعُ تدوینِ الحدیث،کې د شهرستاني په وینا، اکثره شیعه لیکوالان باوري دي چې د حدیث د لیکلو د منع کولو یو عامل د امام علي(ع) د فضایلو د خپرېدو مخنیوي و.[۲۰] د دوي یو دلیل دا دی چې د صحاح سته یو لیکوال نسائي له ابن عباس نقل کړې چې هغوي د هغه بغض او کینې په وجه چې له امام علي سره یې لرله، د پېغمبر سنت پرېښودل.[۲۱] همداراز په دیني احکامو د خلیفه ګانو د تسلط او پوره پوهې نه لرل او د سیاسي واکمنۍ تر څنګ د شرعي واکمنۍ د ټینګولو لپاره د هغوي هڅه، د حدیث د منعې له نورو محرکاتو ذکر شوې دي.[۲۲]
بدعت یا سنت؟
د حدیث د منعې پلویان، د خپلې نظریې د اثبات لپاره د پېغمبر (ص) په یو روایت استناد کوي چې وایي:« هر چا چې بې له قرآنه بل څه له ما لیکلي هغه دې له مینځه یوسي»[۲۳] د دې په مقابل کې د حدیثو د منعې مخالفان له پېغمبره ځینې روایتونه نقلوي چې پکې د هغه د حدیثونو د لیکولو سپارښتنه شوې ده؛ منجمله هغه روایت چې عبدالله بن عمر ته سپارښتنه شوې ده چې حدیثونه ولیکي. د دغه روایت له مخې، قریشو عبدالله بن عمر د پېغمبر(ص) د خبرو د لیکلو او ساتلو په وجه ملامتوه، خو پېغمبر هغه د حدیثونو لیکلو ته وهڅوه.[۲۴] همداراز دا روایت « هر څوک چې له ما علم یا حدیث نقل کړي، تر هغه وخت چې هغه لیکنه باقي وي د هغه لپاره به اجر وي.[۲۵]
د ځینو په وینا، د پېغمبر په ژوند کې ځینو اصحابو د صحیفه په نوم د حدیثونو ټولګه راغونډوله؛ منجمله د امام علي(ع) صحیفه او د اُبَیّ بن رافع صحیفه چې نه یوازې پېغمبر منعې نه کړه[۲۶] بلکې ځینې برخې یې د هغه حضرت(ص) په اجازه ولیکل شوې.[۲۷]
د ګلډزیهر نظریه
یهودي ختیځ پېژاندی ګلدزیهر د دوهمې پېړۍ په دوهمې نیمایۍ کې د اسلامي حدیثونو د ټولګې په جوړېدو باور لري. هغه باوري دی چې د حدیثونو د لیکلو د نهي او د هغو د لیکلو د اجازې روایتونه دواړه جعلي دي او په حقیقت کې د اسلام د لومړي وختونو د نظرونو د اختلاف ښودونکي او انعکاس دی.[۲۸]
پایلې
د شیعه عالمانو په باور، د حدیث د لیکلو مخنیوي لویې منفي پایلې لرلي چې د لومړیو حدیثي متونو ختمېدل، د حدیثونو جعلېدل، د پېغمبر د سنتو بدلېدل او د مختلفو مذهبونو پېدا کېدل یې ځینې پایلې دي:
- د لومړیو حدیثي متونو نابودي: د پېغمبر(ص) د نزدې اصحابو له خوا د هغه حضرت لیکل شوې خبرې په دغه پړاو کې نابودې او ختمې او له لاسرسۍ ووتې.[۲۹] د هغه څه مطابق چې عایشې نقل کړي، ابوبکر د پېغمبر(ص) پینځه سوه حدیثونه وسوزول.[۳۰] همداراز ځینې حدیثونه چې د اصحابو په حافظه کې وو، په لیکلو د بندیز په وجه ونه لیکل شول او د حافظانو په مرګ سره له لاسه لاړل.[۳۱]
- د حدیثونو جعلول: د حدیثونو د منعې د سیاست په اجرا او د پېغمبر د روایتونو په له مینځه تللو سره د جعلي روایتونو جوړول او هغه حضرت(ص) ته منسوبول یې دود شول.[۳۲] د بېلګې په توګه د سیاسي مذهبي شخصیتونو لپاره د فضیلت جوړولو په غرض په پېغمبر پورې داسې روایتونه منسوب شول چې حتی له هغو کسانو وو چې له رسول الله مبارک(ص) وروسته پېدا شوې وو.[۳۳] د حدیثو د جعلولو اندازه دومره زیاته ده چې په صحیح بخاري کتاب کې ۲۷۶۱ غیر تکراري حدیثونه دي چې هغه یې له شپږو لکو حدیثونو غوره کړې دي.[۳۴] او په صحیح مسلم کې څلور زره غیر تکراري حدیثونه دي چې د لیکوال په وینا یې له درې لکو صحیح حدیثونو یې استخراج کړې دي.[۳۵]
- د پېغمبر د سنتو بدلون: ځینو ویلي چې د حدیث په لیکلو بندیز سبب شو چې په ټولنه کې د پېغمبر(ص) سنت بدل شي.[۳۶] د دې مسالې د ثابتولو لپاره په ځینو تاریخي نقلونو استناد شوی؛ منجمله هغه روایت چې د شافعیانو امام شافعي، له وهب بن کیسان نقل کړی دی چې په اساس یې د خدای د رسول ټول سنت حتی لمونځ بدل شو.[۳۷]
- د مذهبونو جوړېدل: د پېغمبر د سنتو په له مینځه تللو او د جعلي او سلیقه ای روایتونو د شمېر په زیاتېدلو سره، ورو ورو مختلف مذهبونه او ډول ډول کلامي او فقهي مشربونه او مسلکونه راپېدا شول؛[۳۸] ځکه چې هر د سلیقې اختلاف د یو حدیث له جعلېدو سره یو ځای او د اسلامي ټولنې له تنې د ځینو کسانو د جدایۍ او د نوي مذهب د جوړېدو سبب کېده.[۳۹]
لیکنې
کتاب مَنعُ تدوینِ الحدیث، اسباب او نتائج، لیک د سیدعلی شهرستاني د پېغمبر د حدیثونو له لیکلو د مخنیوي د پایلو او علتونو په باره کې دی. د کتاب د ژباړونکي په وینا، لیکوال په دې کتاب کې ثابتوي چې د «د اجتهاد او رای» د مکتب جوړېدل د حدیثو د منعې ثمره ده.[۴۰] دا کتاب چې په عربۍ ژبه لیکل شوی موسسه الاعلمي للمطبوعات په ۱۴۱۸ ق کال کې په بېروت کې خپور کړی دی. د اهل بیتو نړیوالې ټولنې (مجمع جهاني اهلبیت) هم د هغې ترجمې په انګریزۍ او فارسۍ ژبې چاپ کړې دي.[۴۱]
اړونده لیکنې
فوټ نوټ
- ↑ متقی هندی، کنز العمال، ۱۴۰۱ق، ج۱۰، ص۲۸۵؛ طبری، تاريخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۴، ص۲۰۴.
- ↑ دیاری بیدگلی، «نقد و بررسی علل و انگیزههای منع نگارش حدیث»، ص۳۸.
- ↑ مثال په توګه وګورئ: ابیداود، سنن ابیداود، المکتبه العصریه، ج۳، ص۳۱۸.
- ↑ متقی هندی، کنز العمال، ۱۴۰۱ق، ج۱۰، ص۲۸۵.
- ↑ طبری، تاريخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۴، ص۲۰۴.
- ↑ متقی هندی، کنزالعمال، ۱۴۰۱ق، ج۱۰، ص۲۹۱-۲۹۲، ح۲۹۴۷۴.
- ↑ مرتضی عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم، ج ۱، ص۷۷.
- ↑ ذهبی، تذکرة الحفاظ، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۱۱-۱۲.
- ↑ ذهبی، تذکرة الحفاظ، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۱۲.
- ↑ شهرستانی، منع تدوین الحدیث، ۱۴۱۸ق، ص۳۱-۳۲.
- ↑ بخاری، صحیح بخاری، ۱۴۰۱ق، ج۱، ص۳۳.
- ↑ مامقانی، مقباسالهدایة، ۱۴۱۱ق، ج۳، ص۱۸۹-۱۹۴، دیاری بیگدلی څخه نقل شوي، «نقد و بررسی علل و انگیزههای منع نگارش حدیث»، ص۳۸.
- ↑ متقی هندی، کنزالعمال، ۱۴۰۱ق، ج۱۰، ص۲۹۱-۲۹۲، ح۲۹۴۷۴.
- ↑ ذهبی، تذکرة الحفاظ، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۹.
- ↑ ابوزهره، الحدیث و المحدثون، ۱۳۷۸ق، ص۱۳.
- ↑ غزالی، احیاء العلوم، ج۱۰، ص۷۹ به نقل از دیاری بیگدلی، «نقد و بررسی علل و انگیزههای منع نگارش حدیث»، ص۴۴.
- ↑ متقی هندی، کنز العمال، ۱۴۰۱ق، ج۱۰، ص۲۸۵.
- ↑ ذهبی، تذکرة الحفاظ، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۲۹۱-۲۹۲.
- ↑ دیاری بیدگلی، «نقد و بررسی علل و انگیزههای منع نگارش حدیث»، ص۴۰-۴۸.
- ↑ شهرستانی، منع تدوین الحدیث، ۱۴۱۸ق، ص۵۷.
- ↑ نسائی، سنن نسائی، ۱۴۰۶ق، ج۵، ص۲۵۳.
- ↑ شهرستانی، منع تدوین الحدیث، ۱۴۱۸ق، ص۵۴، ۸۵-۱۲۶.
- ↑ مسلم، صحیح مسلم، دار احیاء العربی، ج۴، ص۲۲۹۸، ح۳۰۰۴.
- ↑ ابیداود، سنن ابیداود، المکتبه العصریه، ج۳، ص۳۱۸.
- ↑ سیوطی، تاریخ الخلفاء، ۱۴۲۵ق، ج۱، ص۷۷.
- ↑ موسوی بیرجندی، «منع کتابت و انتشار حدیث»، ص۷۶.
- ↑ ابنحبان، صحیح ابن حبان، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۲۶۵.
- ↑ اعظمی، دراسات فی الحدیث النبوی و تاریخ تدوینه، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۸۲.
- ↑ سبحانی، فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی، ۱۳۷۸ش، ج١، ص۹۱.
- ↑ متقی هندی، کنز العمال، ۱۴۰۱ق، ج۱۰، ص۲۸۵.
- ↑ سبحانی، فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی، ۱۳۷۸ش، ج١، ص۹۲.
- ↑ حسینی، «پیامدهای منع نقل حدیث»، ص۶۲.
- ↑ سبحانی، فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی، ۱۳۷۸ش، ج١، ص۹۵.
- ↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۱۴.
- ↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۱۳، ص۱۰۲.
- ↑ حسینی، «پیامدهای منع نقل حدیث»، ص۶۷.
- ↑ شافعی، الام، ۱۴۱۰ق، ج۱، کتاب الصلاة -کتاب صلاة العیدین- أن یبدأ بالصلاة قبل الخطبة، ص۲۶۹.
- ↑ حسینی، «پیامدهای منع نقل حدیث»، ص۶۸.
- ↑ سبحانی، فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی، ج١، ص۹۱.
- ↑ شهرستانی، منع تدوین حدیث، ۱۳۹۰ش، مقدمه سید هادی حسینی (مترجم)، ص۱۹.
- ↑ شهرستانی، منع تدوین حدیث، ۱۳۹۰ش، مقدمه سیدهادی حسینی (مترجم)، ص۲۰.
سرچينې
- ابنحبان، محمد بن حبان، صحیح ابنحبان، تحقیق شعیب الارنؤوط، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق.
- ابوزهره، محمد، الحدیث و المحدثون، قاهره، دار الفکر العربی، ۱۳۷۸ق.
- اعظمی، محمد مصطفی، دراسات فی الحدیث النبوی و تاریخ تدوینه، بیروت، المکتب الاسلامی، ۱۴۰۵ق.
- بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق.
- بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، دارالطوق النجاة، ۱۴۲۲ق.
- حسینی، سیدجواد، «پیامدهای منع نقل حدیث»، در نشریه فرهنگ کوثر، قم، آستانه مقدس حضرت معصومه(س)، شماره ۷۵، پاییز ۱۳۸۷ش.
- حسینی جلالی، سیدمحمدرضا، تدوین السنة الشریفه، بینا، بیتا.
- خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، بيروت، دار الکتب العلمية، ۱۴۱۷ق.
- دیاری بیدگلی، محمدتقی، «نقد و بررسی علل و انگیزههای منع نگارش حدیث»، در پژوهشهای فلسفی-کلامی، شماره۱، پاییز ۱۳۷۸ش.
- ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۹ق.
- سبحانی، جعفر، فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی، قم، توحید، ۱۳۷۸ش.
- سیوطی، تاریخ الخلفاء، تحقيق حمدی الدمرداش، مکتبة نزار مصطفى الباز، ۱۴۲۵ق.
- شافعی، محمد بن ادریس، الام، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۱۰ق.
- شهرستانی، سیدعلی، منع تدوین الحدیث اسباب و نتایج، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمبطوعات، ۱۴۱۸ق/۱۹۹۷م.
- شهرستانی، سیدعلی، منع تدوین حدیث انگیزهها و پیامدها، ترجمه سیدهادی حسینی، قم، مجمع جهانی اهلبیت، ۱۳۹۰ش.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق ابراهیم، محمد ابوالفضل، بیروت، دار التراث، چاپ دوم، ۱۳۸۷ق.
- عاملی، جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم، قم، دارالحدیث، ۱۳۸۵ش.
- مامقانی، عبدالله، مقباس الهدایة فی علم الدرایة، قم، آلالبیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۱ق.
- متقی هندی، علی بن حسامالدین، کنز العمال، تحقیق بکری حيانی و صفوة السقا، مؤسسة الرسالة، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۷۷ش.
- موسوی بیرجندی، سیدحسین، «منع کتابت و انتشار حدیث و سنت نبوی»، در مجله معرفت، شماره ۵۲، فروردین ۱۳۸۱ش.
- نسائی، سنن نسائی، تحقيق عبدالفتاح ابوغدة، حلب، مکتب المطبوعات الإسلامية، ۱۴۰۶ق.
- نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، تحقیق محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دار احیاء العربی، بیتا.