خضراء ټاپو
خضراء ټاپو یا جَزیرۀ خَضْراء، یو ټاپو دی چې ادعا شوې امام مهدي(عج) او بچیان یې هلته استوګن دي. په خضراء جزیرې پورې اړوند کیسه په دوو جدا راپورونو کې(یو د شپږمې پېړۍ او بل د اومې پېړې) ذکر شوې ده، خو یوازې د لسمې پېړۍ او له هغې په وروسته کتابونو کې ثبت شوې او له دې مخکې کتابونو کې نیشته.
په خضراء جزیرې پورې اړوند کیسه د صفویانو په زمانه کې د اخباریانو د ولکې په دوران کې مشهوره شوه. په دې راپور شیعه عالمانو مختلف غبرګونونه لرل؛ ځینو یې ومنه خو اکثرو یې لکه جعفر کاشف الغطاء، آقا بزرګ تهراني او سید جعفر مرتضی عاملي هغه رد کړې دي. د دغه راپورنو د اصلي سرچینې نامعتبروالی، له ځینو شیعه عقیدو سره د هغه ټکر او په کیسو کې د ننه تناقض او تضاد، هغه اعتراضونه دي چې په دې راپور شوې دي.
شیعه تاریخ څېړونکی رسول جعفریان باوري دی چې په خضراء ټاپو پورې د اړوندې کیسې تاییدول یا ردول د وګړو په فکري او مذهبي ذوق پورې اړه لري، په دې ډول چې اخباریان هغه تایید او نور یې ردوی. د ابوالحسن شعراني او حسن حسن زاده آملي په شان عالمان هم په دې باور دي چې د جزیره خضراء کیسه، د مهدي په نوم د فاطمیانو په یو کس پورې اړوند وه چې زامن یې په خضرا ټاپو کې استوګن وو او د نوم د شباهت په وجه، دغه کیسه په غلطۍ سره امام مهدي(ع) ته منسوبه شوې ده.
ځینو لیکوالانو د خضراء ټاپو د ځینو ځانګړنو په جاجولو سره، هغه په اطلس سمندر کې واقع برمواد مثلث باندې تطبیق کړی دی. خو نورو څېړاندو د بل شان ځانګړنو په ذکرولو سره، دغه ادعا ناسمه ګڼلې ده. الجزیرة الخضراء و قضیه مثلث برمودا کتاب تر ټولو مهم کتاب دی چې د امام مهدي او جزیره خضراء د تعلق او له برمودا مثلث سره د هغه د ارتباط په اړه لیکل شوی دی. مختلفو څېړاندو په دغه کتاب کره کتنه کړې چې پکې د سید جعفر مرتضی عاملي کتاب «الجزیرة الخضراء و مثلث برمودا» ته اشاره کولی شو.
په اسلامي بحثونو کې د خضراء ټاپو اهمیت
خضراء ټاپو، یوه د ښې اب وهوا ټاپو دی چې ویل شوي امام مهدي(ع) او بچیان یې هلته اوسیږي.[۱] دغه ټاپو د اسپانیا په جنوب کې، جبل الطارق اوبلارې ته نزدې واقع دی او په زړو سرچینو کې د باب الاندلس په نوم پېژندل کیږی.[۲] د امام مهدي د ژوند او استوګنې ځای هغه مسایل دي چې شیعیان یې پوښتنه کوي او خضراء جزیره د دغه پوښتنې ځواب کېدلی شی.[۳] ځینو څېړاندو خضراء ټاپو هماغه برمودا مثلث ګڼلی او لیکوالانو د ځینو کتابونو په لیکلو سره دغه خبره رد یا تایید کړې ده.[۴]
د جزیره خضراء کیسې ته د صفویانو په زمانه کې پاملرنه وشوه.[۵] په پینځلسمې پېړۍ کې شیعه تاریخ څېړونکي رسول جعفریان په وینا، د صفویانو په پړاو کې د اخبارګرۍ د ولکې په وجه، دا راپور مشهور شو او عامو خلکو ومانه.[۶] سره له دې ویل شوي چې په خضراء ټاپو پورې اړوند کیسه، یوه تاریخي مساله ده او اعتقادي ارزښت نه لري.[۷] له دې امله چې د خضراء جزیرې په راپور کې ځینې فقهي مسایل هم مطرح شوې، ځینو فقیهانو د شهادت ثالثه د صحیح والي او په معصوم امام یا د هغه په نایب پورې د جمعې لمانځه د اختصاصوالي په شان د ځینو فقهي نظرونو په تایید کې په دغه راپور استناد کړی دی.[۸]
د خضراء جزیرې کیسه
د خضراء جزیرې راپور په دوو کیسو کې راغلی دی.[۹] یو علي بن فاضل مازندراني په ۶۹۹ق کال کې[۱۰] او بل احمد بن محمد بن یحیی انباري په ۵۴۳ ق کال کې نقل کړی دی.[۱۱] سره له دې دغه دوه کیسې یوازې له لسمې پېړۍ په وروسته کتابونو کې ثبت شوې او له دې مخکې کتابونو ته لاسرسي نیشته.[۱۲] البته قاضي سید نور الله شوشتري وروسته له دې چې جزیره خضراء داستان یې په مجالس المومنین کتاب کې راپور کړی، د هغې نقل یې شهید اول (وفات ۷۸۶ق) ته هم منسوب کړی دی.[۱۳] محمد محسن فیض کاشاني په نوادرالاخبار کتاب کې دواړه راپورونه ذکر کړې دي.[۱۴] ځینو شیعه عالمانو دغه راپور منلی،[۱۵] خو ډېرو لکه جعفر کاشفالغطاء، آقابزرګ تهراني او سید جعفر مرتضی عاملي هغه رد کړی دی.[۱۶]
لومړی راپور
لومړی راپور علامه مجلسي په بحار الانوار کتاب کې د علي بن عیسی اِربلي د شاګرد فضل بن یحیی طیبي له رسالې[۱۷] نقلوي.[۱۸] د صفویانو د زمانې فقیه قاضي سید نور الله شوشتري، چې د د غه راپور په صحیح والي باور لري، د هغه په ساتنې ټینګار کړی دی.[۱۹] د دغه راپور په اساس، فضل بن یحیی په ۶۹۹ق کال کې په حله ښار کې د علي بن فاضل مازندراني څخه خضراء جزیرې ته د هغه د سفر کیسه اورېدلې ده.[۲۰]
علی بن فاضل مازندراني په دغه سفر کې د شیعیانو د جزایرو (رافضه جزایرو) په نوم یو ټاټوبي ته ځي او له یوې لنډې مودې وروسته خضراء جزیرې ته ځي چې د امام مهدي(عج) بچیان هلته استوګن وو؛ داسې جزیره چې بَحرِ اَبْیَض (سپین دریاب) ترې چاپېر و او د دښمنانو کشتۍ هغه ته په ننوتلو سره غرقېدې.[۲۱] علي بن فاضل هلته د سید شمس الدین محمد په نوم د امام له خاص نایب سره چې نسب یې په پینځو واسطو سره حضرت مهدي ته رسیږي، اشنا کیږي.[۲۲] سید شمس الدین په خپله د زمانې له امام سره نیغ په نېغه اړیکي نه لري، خو د جمعې په هر سهار، یو ځای ته ځی او له هغه ځایه د امام زیارت کوي، او هلته داسې پاڼې مومي چې د خلکو د ضروت احکام او مسایل پرې لیکلي شوي دي.[۲۳] علي بن فاضل له سید شمس الدین څخه ډېرې دیني پوښتنې کوي او هغه د الفوائد الشمسیه په نوم یوې رسالې کې راغونډوي.[۲۴] علي بن فاضل اخر د سید شمس الدین په امر راستنیږي، له هغه ځایه د حج لپاره مکې ته ځي او اخر عراق ته ځي او په نجف کې استوګن کیږی.[۲۵]
دوهم راپور
دوهم راپور علي بن محمد بیاضي (وفات: ۸۷۷ق) په الصراط المستقیم کتاب[۲۶] کي او میرزا حسین نوري (وفات: ۱۳۲۰ق) په جنةالماوی کتاب کې له کمال الدین انباري څخه په ۵۴۳ق کال کې نقل کړی دی.[۲۷] محمد محسن فیض کاشاني په نَوادِرُ الاَخبار کتاب کې د دې راپور سرچینه د باور وړ ګنلې دی.[۲۸] د دغه راپور په اساس انباري په یو محفل کې و چې یو عباسي وزیر هلته د شیعه مذهب په غندنه کې خبرې وکړې.[۲۹] په دې وخت کې یو سړي د شیعیانو په ملاتړ کې خضراء جزیرې ته د خپل اتفاقي ورتګ کیسه نقل کړه.[۳۰] هغه ادعا وکړه چې په یو سمندري سفر کې داسې شنو ټاپوګانو ته ورسید چې د کشتۍ کپتان هم هغه نه پېژندې.[۳۱] د هغه ځای خلک ډېر دینداره وو.[۳۲] په هغه جزیره کې مختلف ښارونه وو چې د امام مهدي(عج) بچیانو پرې حکومت کاوه.[۳۳]
د جزیره حضراء په کیسې نقد او کره کتنه
څېړاندو د خضراء جزیرې د راپور په اړه لاندیني اعتراضونه کړې دي:
- دواړه کیسې د شپږمې او اومې پېړۍ له نامعتبرو سرچینو روایت شوي له همدې امله پرې استناد نه شي کېدی.[۳۴] علامه مجلسي هم له همدې امله دا کیسه د معتبرو کتابونو د مطالبو په لیکه کې نه ده راوړې او هغه یې د نوادرو او کم سارو په برخه کې نقل کړې ده؛[۳۵]
- په دې کیسه کې داسې مطالب نقل شوي چې اسلامي څېړاندو یې انکار کړی دی؛[۳۶] ځینې مطالب لکه د قرآن تحریف؛[۳۷] او له امام مهدي(عج) سره همیشنی ارتباط؛[۳۸]
- د کیسې ځینې برخې له ځینو نوروسره تناقض لري؛ منجمله دا چې یو کس ادعا کوي چې د امام مهدي خاص نایب دی، هغه یې بیخي نه دی لیدلی او غږ یې نه دی اورېدلی.[۳۹]
رسول جعفریان په دغه کیسې زیاتره کره کتنې بې فایدې ګڼلي دي؛ ځکه چې دا کیسه له معصومانو په کوم حدیث کې نه ده نقل شوې چې د نورو حدیثونو په شان د سند جاجولو ته اړتیا ولري، بلکې دا کیسه یو تاریخي نقل دی او باید له هغه سره په مناسبو معیارونو سره پرې کره کتنه وشي.[۴۰] د جعفریان په باور، په خضراء جزیرې پورې د اړوندې کیسې تایید یا ردول، د وګړو په مذهبي او فکري ذوق کې جرړه لري او اخباریانو دغه کیسه منلې او نورو رد کړې ده.[۴۱] جعفریان احتمال ورکړی چی علي بن فاضل مازندراني یا یو بل کس د خضراء جزیرې کیسه په خوب کې لیدلې وي.[۴۲]
په حضرت مهدي د خضراء جزیرې غلط تطبیق
د شیعه حدیث پېژاندي علي اکبر غفاري (وفات ۱۳۸۳ل) په وینا، د خضراء جزیرې کیسه، له امام مهدي سره اړوند نه ده بلکې د «القائم بامرالله» په نامه مشهور د امام صادق(ع) په یو لمسي پورې اړوند ده.[۴۳] د غفاري په وینا، د عباسي خلفاوو په زمانه کې د امام صادق(ع) د زوي اسماعیل ځینو بچیانو د افریقا په شمال او نورو سیمو کې قدرت وموند.[۴۴] ځینو یې د عباسیانو په خلاف پاڅون او د امامت ادعا یې وکړه.[۴۵] په هغوي کې یو «القائم بامرالله» نومېده چې خضراء جزیره کې استوګن و چې د هغه نوم او موقعیت یې د دغه غلطۍ سرچینه ګرځېدلې ده.[۴۶] په څوارلسمه پېړۍ کې شیعه عالمان ابوالحسن شعراني او حسن زاده آملي، هم باوري دي چې د خضراء ټاپو کیسه د مهدي په نوم په یو فاطمي کس پورې اړوند ده چې د هغه بچي په خضراء جزیره کې استوګن وو چې په غلطۍ سره دغه مساله په امام مهدي تطبیق شوې ده.[۴۷]
له مثلث برمودا سره د خضراء جزیرې اړیکي
په اطلس سمندر کې د برمودا مثلث په نوم یوه سیمه ده چې احتمال ورکړل شوی خضراء جزیره هلته وی.[۴۸] ویل شوي چې د برمودا مثلث او خضراء جزیرې مشابهې ځانګړنې سبب شوي چې دغه دوه سیمې یوه وګڼل شي.[۴۹] ځکه چې د دغه راپورونو له مخې په دواړو سیمو کې سپین دریاب یا سمندر دی چې له هغه ځای تېرېدونکو کشتیو ته پیښه ورپیښیږي او ورکیږي.[۵۰] سره له دې ځینو څېړاندو په لاندینیو دلیلونو دغه ادعا رد کړې ده:
- خضراء جزیره په مدیترانه سمندر کې، خو برمودا مثلث په اطلس سمندر کې دی.[۵۱]
- د ځینو مشترکو صفتونو لرل په دې کافي دلیل نه شي کیدی چې خضراء جزیره او برمودا مثلث یو وي.[۵۲]
- په ډېرو مواردو کې ځینې کشتۍ برمودا مثلث ته تللي او بې له کومې پیښې راستنې شوې دي.[۵۳]
- احتمال شته یو کس د برمودا مثلث په لیدلو سره په خضراء جزیرې پورې اړونده کیسه جوړه کړې وي.[۵۴]
- دا احتمال ورکړل شوی چې د کشتیو او الوتکو د ورکېدو خبرونه رښتیا نه وي او د ځینو سیاسي مسایلو په وجه جعل شوې وي.[۵۵]
پر برمودا مثلث سربېره، نورې سیمې هم شته چې ویل شوي تر برمودا مثلثه زیات اهمیت لري، سره له دې هغه یې په خضراء جزیرې نه دي تطبیق کړې.[۵۶]
ځانګرنۍ لیکنې
د خضراء جزیرې او له امام مهدي(عج) سره د هغې د تعلق د تایید یا تنقید په اړه زیات کتابونه لیکل شوې چې پکې لاندینیو کتابونو ته اشاره کولی شو:
- «الجزیرة الخضراء و قضیة مثلث برمودا» کتاب په قلم د ناجی النجار؛ لیکوال په دې کتاب کې په خضراء جزیرې پورې اړونده کیسه صحیح ګڼلې او هغه یې په برمواد مثلث تطبیق کړې ده.[۵۷] دا کتاب په لومړي ځل په ۱۳۹۹ ق کال کې په بغداد کې چاپ شو.[۵۸] خپرېدو یې د دیني عالمانو مختلف غبرګونونه لرل او په رد یا تایید کې یې ځینې کتابونه لیکل شوې دی.[۵۹] دا کتاب په فارسۍ، اردو او آذرۍ ژبه ژباړل شوي دی.[۶۰] شیعه د تقلید مرجع سید شهاب الدین مرعشي نجفي په دې کتاب تقریظ لیکلی دی.[۶۱]
- «الجزیرة الخضراء و مثلث برمودا» تألیف د سید جعفر مرتضی عاملي؛ لیکوال د دې کتاب بحثونه په څلورو څپرکو کې برابر کړي دي، په لومړي څپرکي کې، په خضراء جزیرې پورې اړوند روایت نقل او په دوهم او دریم څپرکي کې، دا راپور د سند او مینځپانګې له پلوه جاجول کیږی.[۶۲] په څلورم څپرکي کې یې د جزیره خضراء او برمودا مثلث تطبیق جاجولی دی.[۶۳] دا کتاب د المرکز الاسلامي للدراسات خپرنځي په لومړي ځل په ۱۴۲۳ق کال کې په بیروت کې خپور کړ.[۶۴]
- «جزیره خضرا، افسانه یا واقعیت؟» تألیف د ابوالفضل طریقه دار؛ لیکوال دا کتاب د ناجي النجار د لیکلي کتاب «الجزیرة الخضراء و قضیة مثلث برمودا» په نقد کې لیکلی دی او پکې د زمانې له امام(عج) سره د خضراء جزیرې ارتباط نقد کوي.[۶۵] د دغه کتاب مطالب په دوو اصلي برخو کې تنظیم شوي دي؛ په لومړۍ برخه کې په جزیره خضراء پورې اړونده کیسه او په برمودا مثلث د هغه تطبیقول نقل او په دوهمه برخه کې په دې نظریې تنقید کیږي.[۶۶] بوستان خپرنځي دا کتاب په ۱۳۹۴ ل کال کې په دیارلسم ځل چاپ کړ.[۶۷]
- «پژوهشی درباره جزیره خضرا» په قلم د مجتبی کَلباسي؛ د دې کتاب بحثونه په دریو برخو کې برابر شوې دي؛ په لومړي برخه کې د فضل بن یحیی، په دوهمه برخه کې د برمودا مثلث او په دریمه برخه کې د کمال الدین انباري کیسه نقل او جاجول شوې ده.[۶۸] لیکوال په دې کتاب کې د زمانې له امام(ع) سره د خضراء جزیرې ارتباط نامعتبره ګڼلی دی.[۶۹] دا کتاب په لومړي ځل په ۱۳۸۵ ل کال کې د مهدي موعود(ع) د خپرنځي په هڅه په تهران کې چاپ شو.[۷۰]
فوټ نوټ
- ↑ وګورئ: مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۲، ص۱۵۹؛ نوری، جنة المأوی، ۱۴۲۷ق، ص۳۰.
- ↑ مهریزی، «جزیره خضرا»، ص۷۰.
- ↑ مهریزی، «جزیره خضرا»، ص۷۰.
- ↑ جعفریان، مهدیان دروغین، ۱۳۹۴ش، ص۲۲۶.
- ↑ جعفریان، مهدیان دروغین، ۱۳۹۴ش، ص۲۰۷.
- ↑ جعفریان، مهدیان دروغین، ۱۳۹۴ش، ص۲۱۵.
- ↑ مهریزی، «جزیره خضرا»، ص۷۳.
- ↑ وګورئ: بهبهانی، الحاشیة علی مدارک الاحکام، ۱۴۱۹ق، ج۳،ص۱۸۷؛ نمازی، مستدرک سفینة البحار، ۱۴۱۸ق، ج۶، ص۸۵.
- ↑ پژوهشکده مهدویت، مهدویت، پرسشها و پاسخها، ۱۳۸۸ش، ص۴۹.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۲، ص۱۵۹.
- ↑ نوری، جنة المأوی، ۱۴۲۷ق، ص۳۰.
- ↑ جعفریان، مهدیان دروغین، ۱۳۹۴ش، ص۲۰۹-۲۱۰.
- ↑ شوشتری، مجالس المؤمنین، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۷۸-۷۹.
- ↑ فیض کاشانی، نوادر الاخبار، ۱۳۷۱ش، ص۲۹۵-۳۰۴.
- ↑ نوری، نجم ثاقب، ۱۳۸۴ش، ج۲، ص۶۱۶.
- ↑ پژوهشکده مهدویت، مهدویت، پرسشها و پاسخها، ۱۳۸۸ش، ص۴۹.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۵،ص۱۰۶.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۲، ص۱۵۹.
- ↑ شوشتری، مجالس المؤمنین، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۷۹.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۲، ص۱۶۱.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۲، ص۱۶۳-۱۶۶.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۲، ص۱۶۷.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۲، ص۱۶۷-۱۶۸.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۲، ص۱۷۰.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۲، ص۱۷۴.
- ↑ بیاضی، الصراط المستقیم، ۱۳۸۴ق، ج۲، ص۲۶۴.
- ↑ نوری، جنة المأوی، ۱۴۲۷ق، ص۳۰.
- ↑ فیض کاشانی، نوادر الاخبار، ۱۳۷۱ش، ص۲۹۵.
- ↑ بیاضی، الصراط المستقیم، ۱۳۸۴ق، ج۲، ص۲۶۴؛ نوری، جنة المأوی، ۱۴۲۷ق، ص۳۱.
- ↑ بیاضی، الصراط المستقیم، ۱۳۸۴ق، ج۲، ص۲۶۴؛ نوری، جنة المأوی، ۱۴۲۷ق، ص۳۱.
- ↑ نوری، جنة المأوی، ۱۴۲۷ق، ص۳۲.
- ↑ بیاضی، الصراط المستقیم، ۱۳۸۴ق، ج۲، ص۲۶۵.
- ↑ بیاضی، الصراط المستقیم، ۱۳۸۴ق، ج۲، ص۲۶۵-۲۶۶؛ نوری، جنة المأوی، ۱۴۲۷ق، ص۳۲-۳۸.
- ↑ مهریزی، «جزیره خضرا»، ص۷۳.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۲، ص۱۵۹.
- ↑ طبسی، تا ظهور، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۴۳۶ و ۴۵۰.
- ↑ طبسی، تا ظهور، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۴۵۲.
- ↑ طبسی، تا ظهور، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۴۵۵.
- ↑ امینی، دادگستر جهان، ۱۳۸۸ش، ص۲۰۹.
- ↑ جعفریان، مهدیان دروغین، ۱۳۹۴ش، ص۲۳۰.
- ↑ جعفریان، مهدیان دروغین، ۱۳۹۴ش، ص۲۳۰-۲۳۱.
- ↑ جعفریان، مهدیان دروغین، ۱۳۹۴ش، ص۲۳۳.
- ↑ غفاری، «تصحیح و تحقیق متون حدیثی»، ص۱۱۴.
- ↑ غفاری، «تصحیح و تحقیق متون حدیثی»، ص۱۱۴.
- ↑ غفاری، «تصحیح و تحقیق متون حدیثی»، ص۱۱۴.
- ↑ غفاری، «تصحیح و تحقیق متون حدیثی»، ص۱۱۴.
- ↑ قمی، دمع السجوم، ترجمه ابوالحسن شعرانی، ۱۳۸۱ش، ص۴۴۰؛ حسنزاده آملی، هزار و یک نکته، ۱۳۸۶ش، ج۶، ص۲۶۰.
- ↑ النجار، الجزیرة الخضراء و قضیة مثلث برمودا، ۱۴۰۹ق، ص۱۴.
- ↑ النجار، الجزیرة الخضراء و قضیة مثلث برمودا، ۱۴۰۹ق، ص۱۴.
- ↑ النجار، الجزیرة الخضراء و قضیة مثلث برمودا، ۱۴۰۹ق، ص۳۰؛ عاملی، الجزیرة الخضراء و مثلث برمودا، ۱۴۲۳ق، ص۸۶.
- ↑ سلیمیان، درسنامه مهدویت، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص ۱۶۲.
- ↑ عاملی، الجزیرة الخضراء و مثلث برمودا، ۱۴۲۳ق، ص۸۶.
- ↑ عاملی، الجزیرة الخضراء و مثلث برمودا، ۱۴۲۳ق، ص۸۹.
- ↑ عاملی، الجزیرة الخضراء و مثلث برمودا، ۱۴۲۳ق، ص۸۶.
- ↑ پژوهشکده مهدویت، مهدویت، پرسشها و پاسخها، ۱۳۸۸ش، ص۵۳.
- ↑ عاملی، الجزیرة الخضراء و مثلث برمودا، ۱۴۲۳ق، ص۹۱.
- ↑ جعفریان، مهدیان دروغین، ۱۳۹۴ش، ص۲۲۶-۲۲۸.
- ↑ النجار، الجزیرة الخضراء و قضیة مثلث برمودا، ۱۴۰۹ق، شناسنامه کتاب.
- ↑ جعفریان، مهدیان دروغین، ۱۳۹۴ش، ص۲۲۸-۲۳۰.
- ↑ جعفریان، مهدیان دروغین، ۱۳۹۴ش، ص۲۲۸-۲۲۶.
- ↑ النجار، جزیره خضرا و تحقیقی پیرامون مثلث برمودا، ترجمه علیاکبر مهدیپور، ۱۳۸۶ش، ص۱-۳.
- ↑ عاملی، الجزیرة الخضراء و مثلث برمودا، ۱۴۲۳ق، فهرست کتاب.
- ↑ عاملی، الجزیرة الخضراء و مثلث برمودا، ۱۴۲۳ق، فهرست کتاب.
- ↑ عاملی، الجزیرة الخضراء و مثلث برمودا، ۱۴۲۳ق، شناسنامه کتاب.
- ↑ طریقهدار، جزیره خضرا، افسانه یا واقعیت، ۱۳۹۴ش، ص۹-۱۰.
- ↑ طریقهدار، جزیره خضرا، افسانه یا واقعیت، ۱۳۹۴ش، فهرست کتاب.
- ↑ طریقهدار، جزیره خضرا، افسانه یا واقعیت، ۱۳۹۴ش، شناسنامه کتاب.
- ↑ کلباسی، پژوهشی درباره جزیره خضرا، ۱۳۸۷ش، فهرست کتاب.
- ↑ کلباسی، پژوهشی درباره جزیره خضرا، ۱۳۸۷ش، ص۸۰-۸۲.
- ↑ کلباسی، پژوهشی درباره جزیره خضرا، ۱۳۸۷ش، شناسنامه کتاب.
سرچينې
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، قم، اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.
- النجار، ناجی، الجزیرة الخضراء و قضیة مثلث برمودا، بیروت، مؤسسة البلاغ، ۱۴۰۹ق.
- النجار، ناجی، جزیره خضرا و تحقیقی پیرامون مثلث برمودا، ترجمه علیاکبر مهدیپور، قم، رسالت، ۱۳۸۶ش.
- امینی، ابراهیم، دادگستر جهان، قم، شفق، ۱۳۸۸ش.
- بهبهانی، محمدباقر، الحاشیة علی مدارک الاحکام، قم، مؤسسة آلالبیت(ع)، ۱۴۱۹ق.
- بیاضی، علی بن محمد، الصراط المستقیم الی مستحقی التقدیم، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۸۴ق.
- پژوهشکده مهدویت، مهدویت، پرسشها و پاسخها، قم، مؤسسه آینده روشن، ۱۳۸۸ش.
- جعفریان، رسول، مهدیان دروغین، تهران، نشر علم، ۱۳۹۴ش.
- حسنزاده آملی، حسن، هزار و یک نکته، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۶ش.
- سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت، تهران، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج)، ۱۳۸۸ش.
- شوشتری، سید نورالله، مجالس المؤمنین، تهران، اسلامیه، ۱۳۷۷ش.
- طبسی، نجمالدین، تا ظهور، تهران، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج)، ۱۳۸۸ش.
- طریقهدار، ابوالفضل، جزیره خضرا افسانه یا واقعیت ؟، قم، بوستان کتاب، ۱۳۹۴ش.
- عاملی، سید جعفر مرتضی، الجزیرة الخضراء و مثلث برمودا، بیروت، المرکز الاسلامی للدراسات، ۱۴۲۳ق.
- غفاری، علیاکبر، «تصحیح و تحقیق متون حدیثی»، در مجله علوم حدیث، شماره ۱۵، بهار ۱۳۷۹ش.
- فیض کاشانی، محسن، نَوادِرُ الاَخبارِ فیما یَتَعَلَّقُ بِاُصولِ الدین، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۷۱ش.
- قمی، شیخ عباس، دمع السجوم، ترجمه ابوالحسن شعرانی، قم، هجرت، ۱۳۸۱ش.
- کلباسی، مجتبی، پژوهشی درباره جزیره خضرا، تهران، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج)، ۱۳۸۷ش.
- مجلسی، محمدباقر، بِحار الأنوار الجامعة لدُرَر أخبار الأئمة الأطهار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- مهریزی، مهدی، «جزیره خضرا»، در جلد ۳ دانشنامه امام مهدی(عج) بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، قم، دار الحدیث، ۱۳۹۳ش.
- نمازی، علی، مستدرک سفینة البحار، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۸ق.
- نوری، میرزا حسین، جنة المأوی فی ذکر من فاز بلقاء الحجة علیه السلام، نجف، مؤسسة السیدة المعصومه، ۱۴۲۷ق.
- نوری، میرزا حسین، نجم ثاقب، قم، مسجد جمکران، ۱۳۸۴ش.