د جمعې لمونځ

په قدس کې د جمعې لمونځ

د جُمعې لمونځ، دوه رکعتي لمونځ دی چې د جمعې ورځې په ماسپښین، د ماسپښین لمانځه په ځای او په جَماعت سره کیږي. د جمعې لمونځ لږ تر لږه پینځو کسانو سره کیږي چې یو یې د جُمعې امام دی. د جمعې امام باید له لمانځه مخکې د لمونځ کوونکو لپاره دوه خطبې ووایي چې تقوا ته بلنه پکې شامله ده.

د دغه لمونځ د ترسره کولو فقهي حکم په جمعې سورې کې راغلی دی. روایتونو د جمعې لمونځ د بېوزلانو حج او د ګناهانو د بخښل کېدو سبب ګڼلی او ځینو روایتونو د هغه پرېښودل د نفاق او فقر سبب ګڼلی دی. د جمعې لمونځ د معصومو امامانو په شتون کې واجب او د غیبت په زمانه کې د تقلید د ډېرو مراجعو په نظر تخییري واجب دی.

د جمعې لمونځ د قاهرې په التحریر چوک کې

په ایران کې د جمعې لمونځ د شاه اسماعیل صفوي د حکومت په زمانه کې دود شو او له دې وروسته په ډېرو ښارونو کې ترسره کېده. د اسلامي جمهوریت په زمانه کې د هیواد په ټولو ښارونو کې کیږي.

د جمعې لمونځ د اسلام له لومړيو وختونو د مسلمانانو له مهمو ټولنیزو شعایرو و او د مسلمانانو د یووالي له بېلګو ګنل کېږي. د خطبو سیاسي-ټولنیزو مسایلو ته په پام سره، د جمعې لمونځ په عبادي-سیاسي لمونځ هم مشهور شوی دی.

د جمعې لمانځه اهمیت او مقام

د جمعې لمونځ په اسلام کې یو ډېر مهم عبادي واجب دی چې د جمعې ورځې په ماسپښین او په جَمعې ترسره کیږي. د جمعې لمونځ د لمونځونو لپاره د ورځینو اجتماعاتو، د لوی او وړوکي اخترونو د کلنۍ اجتماع او د حج د اجتماع تر څنګ چې د خدای د کور تر څنګ ترسره کیږي له څلورو اجتماعاتو څخه یوه اجتماع ده.

د جمعې لمونځ د اسلامي حکومت د ولسي توب یوه جلوه ګڼل شوې ده او د «عبادي-سیاسي لمونځ» په نامه یادیږي. د جمعې لمونځ د ټولنې د خلکو د خبرولو او اګاهۍ، له ایمان سره یو ځای د پوهې چمتوکوونکی او پراخه او نفوذ لرونکې رسنۍ هم بلل شوې ده. د جمعې لمانځه سیاسي اړخونه دومره پیاوړي دي چې د امویانو او عباسیانو په زمانه کې ورو ورو د جمعې لمانځه عبادي اړخونه کمزوري او د جمعې لمونځ په یو سیاسي سمبول او د خلافت په یو شعار بدل شو.

په قرآن او حدیثونو کې د جمعې لمانځه اهمیت

په قرآن کې د جمعه په نوم یوه سوره ده چې د جمعې لمانځه په چورلیزتوب نازله شوې او مومنان پکې په صراحت سره د ورځینو کارونو پرېښودو او په دغه لمانځه کې ګډون کولو ته بلل شوي دي. ویل شوي چې د جمعې لمانځه په هکله له پېغمبر او امامانو کابو دوه سوه حدیثونه راغلې دي. په حدیثونو کې هم د جمعې په لمانځه کې ګډون د تېرو ګناهونو د بخښل کېدو، د قیامت د سختیو د اسانېدو، او د جمعې لمانځه په لاره کې د هر ګام لپاره د پریمانه ثواب سبب ګڼل شوی او همداراز ویل شوي چې خدای تعالی د هغه په بدن اور حراموي او سپک ګڼل یې د پریشانۍ او بې برکتۍ سبب کیږي. همداراز نقل شوي چې علی بن ابي طالب(ع) ځینې زندانیان د جمعې په لمانځه کې د ګډون کولو په خاطر ازادول. د یوولسمې پېړۍ محدث او فقیه فیض کاشاني د جمعې لمونځ په اسلام کې تر ټولو زیات فضیلت لرونکی واجب ګڼلی دی. او په یو بل حدیث کې د جمعې لمونځ د بېوزلانو حج بلل شوی دی.

په مختلفو اسلامي سیمو کې د جمعې لمونځ ترسره کېدل

د جمعې لمونځ د رسول الله مبارک له زمانې همېشه په مدینه کې کېده او له هغه وروسته د مختلفو خلیفه ګانو په زمانه کې هم د خلافت په مرکز او په نورو ښارونو کې ترسره کېده. کله کله ځینې لاملونه لکه د ښارونو پراختیا او لوییدا، په یو ښار کې د مختلفو فرقو او مذهبونو شتون او د واکمنانو سیاسي امنیتي ملاحظات سبب کېدل چې په یو ښار کې د جمعې څو لمونځونه وشي. په اومه پېړۍ کې د ابن بطوطه په راپور د بغداد په یوولسو جوماتونو کې د جمعې لمونځ کېده. د ممالیکو په پړاو کې د نفوسو د زیاتېدو له امله، د جمعې لمونځ په سیمه ایز جوماتونو او مدرسو کې هم ترسره کېده. ادعا شوې چې د مسلمانانو د جمعې تر ټولو لوی لمونځ هغه دی چې په مکې کې اوعرفات ته د حجیانو له روانېدو مخکې ترسره کیږي او په ټوله نړۍ کې حجیان پکې برخه اخلي.

د جمعې لمانځه وجوب

ټول مسلمانان د جمعې لمونځ واجب ګڼي. شیعه او اهل سنت فقیهان د جمعې لمانځه د وجوب د ثابتولو لپاره د جمعې سورې په نهم ایت او ډېرو حدیثونو او اجماع استناد کوي او د هغه پریښودونکی یې د سزا وړ ګڼلی دی. د جمعې لمونځ په ښځو، مسافرو، ناروغانو او کمزورو او هغو کسانو چې د جمعې لمانځه له ځایه تر دوو فرسخو زیاته فاصله لري واجب نه دی.

د اسلامي مذهبونو په فقهي سرچینو کې د لمانځه د بحث یو څپرکی (کتاب الصلوة) د جمعې لمانځه ته مخصوص دی. همداراز د جمعې لمانځه په باره کې د فقهي اثارو او پوره پوره رسالو لیکل د دغه عبادت د مهم مقام په وجه، له لومړیو پېړیو څخه دود وو. د صفویانو په پړاو کې په ایران کې د جمعې لمانځه د اقامې له دودېدو وروسته په دې اړه رساله لیکنې لا جدي شوې. ډېرو نومیالیو فقیهانو د جمعې لمانځه په اړه په عربۍ او فارسۍ ژبه رسالۍ ولیکلې چې ځینې یې د نورو رسالو په رد یا دفاع کې وې.

د جمعې لمانځه په وخت د پېر پلور منعوالی

د جمعې سورې د نهم ایت مطابق د جمعې لمانځه په وخت له پېر پلوره منع شوې ده او د همدې سورې د لسم ایت مطابق د لمانځه له ختمېدو وروسته پېر پلور او هر ډول کار روزګار(لکه د ناروغ پوښتنه او له مومنو وروڼو سره لیده کاته او...) هیڅ محدودیت نه لري.

د قرآن مفسر او د تقلید مرجع ایت الله جوادي املي په دې باور دی چې د جمعې سورې په نهم ایت کې د وَذَرُوا الْبَیْعَ عبارت مطلب یوازې پېر پلور نه دی بلکې مطلب دا دی چې هر کار چې جمعې لمانځه ته د تګ مخه نیسي جایز نه دی او که څوک دغه کار کړي ګناه یې کړې که څه هم د هغه پېر پلور صحیح دی. هغه همداراز باوري دی چې که څوک د جمعې لمانځه په لور د تګ (سعي) په وخت پېر پلور وکړي نو باک نه لري، ځکه چې دا کار د تګ (سعي) مخه نه نیسي.

د غیبت په زمانه کې د جمعې د لمانځه حکم

اصلي مقاله: د غیبت په زمانه کې د جمعې لمونځ

««یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا نُودِیَ لِلصَّلَاةِ مِن یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَیٰ ذِکْرِ اللَّـهِ وَذَرُ‌وا الْبَیْعَ ۚ ذَٰلِکُمْ خَیْرٌ لَّکُمْ إِن کُنتُمْ تَعْلَمُونَ»:ای هغو کسانو چې ایمان مو راوړی دی، کله چې د جمعې لمانځه ته غږ ورکړی شي، نو د خدای د ذکر لور ته وزغلئ او پېر پلور پرېږدئ. پوه شئ دا ستاسو لپاره غوره ده.»

* جمعه سوره، ۹ آیت

د معصوم امام د غیبت په زمانه کې د جمعې لمونځ کول د شیعه فقیهانو تر مینځ یوه بحث راپارونکي موضوع ده چې ځینو یې د حرمت، ځینو یې د تعیین وجوب او ځینو یې د تخییري وجوب نظر ورکړی دی.

• یو شمېر متقدمو شیعه فقهیانو منجمله سَلاّر دیلمي او ابن ادریس حلّي او د هغه په پېروۍ ډېرو متاخرو فقیهانو منجمله فاضل هندي د جمعې لمانځه مشروعیت د معصوم امام یا داسې کس په شتون پورې مشروط ګڼلی چې د امام لخوا د جمعې لمانځه په امامت منصوب شوی وي. پر دې اساس د جمعې لمونځ کول به د غیبت په زمانه کې حرام وي.
• د تعییني وجوب فتوا د غیبت په دوران کې د جمعې لمانځه په اړه یو بل نظر دی، چې د دغه نظر مطابق کله چې د جمعې لمانځه شرایط برابر وي د هغې کول واجب دي او دا چاره د معصوم امام له خوا د عام یا خاص کس ټاکلو ته اړتیا نه لري. خو د عادل واکمن یا عادل امام شتون ضروري دی. شهید ثاني او لمسي یې صاحب مدارک دغه شان فتوا ورکړې ده. دغه نظر د صفویانو په پړاو کې په تېره بیا ټولنیزو او سیاسي زمینو ته په پام سره دود شو.
• له بلې خوا د شیعه د مینځ پړاو او متاخرو ډېرو فقیهانو منجمله مُحقق حلّي، علامه حِلّي، ابن فَهد حلّي، شهید اول، او محقق کرکي د تخییري وجوب قایل دي او د جمعې لمانځه له تخییري وجوبه مطلب دا دی چې د جمعې د ورځې په ماسپښین یا باید د جمعې لمونځ وکړی شي یا د ماسپښین لمونځ. د تخییري وجوب نظریه په متاخرو فقیهانو کې (له دیارلسمې پېړۍ وروسته) مقبوله شوې ده.

د جمعې لمانځه د ترسره کولو څرنګوالی

د جمعې لمانځه د ترسره کولو لپاره اول باید دوه خطبې (ویناوې) ورکړی شي او بیا دوه رکعته د جمعې لمانځه په نیت وکړی شي. دغه دوه رکعته، دوه مستحب قنوته لري؛ یو د لومړي رکعت له رکوع مخکې او بل له دوهم رکعت وروسته.

د جمعې لمانځه د ترسره کولو شرایط

زیاتره شیعه فقیهان باوري دي چې د جمعې لمانځه د ترسره کولو لپاره لږ تر لږه د پینځو کسانو ضرورت دی او ځینو اوه کسان لازم ګڼلې دي. حنفیان د جمعې پر امام سربېره لږ ترلږه درې کسان او حنبلیان لږ تر لږه څلویښت کسان او مالکیان لږ تر لږه د ښار د دولسو تنو شتون لازم ګڼي. همداراز د امامي فقهاوو په نظر لازمه ده چې د جمعې د دوو لمونځونو تر مینځ لږ تر لږه یو فرسخ فاصله وي او که دغه شرط پوره نه شي هغه لمونځ چې وروسته شوی وي باطل دی.

د ترسره کېدو ځای

د هند د جمعې لمونځ – فتح پوري جومات

د جمعې لمونځونه معمولا د هر ښار په جامع جومات کې ترسره کیږي چې کله د اعظم جومات، کله د مسجد جماعت کله د جمعې جومات او کله د آدینې جومات په نامه یادیږي. دغه جوماتونو ته جامع جومات ویل په هغو کې د جمعې د لمانځه په شان اجتماعاتو د ترسره کولو په وجه دي. په ځینو ښارونو کې د مصلی (عیدګاه) په نوم ځایونه جوړ شوي چې د جمعې لمونځ هلته ترسره کیږي؛ لکه د تهران لویه مصلی، په قم کې قدس مصلی او په کابل شهید مزاري مصلی

د جمعې لمانځه خطبې

د جمعې لمونځ په دوو خطبو سره پېل کیږي چې په حقیقت کې د ماسپښین د دوو لومړیو رکعتونو په ځاي دي. د تقلید د ډېرو مراجعو په باور، د جمعې خطبې باید له شرعي ماسپښینه وروسته ورکړی شي. د شیعه فقیهانو د مشهور نظر مطابق په خطبې کې باید لږ ترلږه د خدای حمد، پر پېغمبر(ص) درود، تقوا ته بلنه او نصیحت او د قرآن د یوې وړې سورې قرائت شامل وي. لمونځ کوونکي باید د هر هغه کار چې هغوي د خطبې له اورېدلو منعې کوي لکه خبرې کول یا سودا کول. پرېږدي د مرتضی مطهري په وینا قرآن دغه دوو خطبو ته که څه هم منبر او وینا ده، د لمانځه په شان د « ذکر الله» نوم کارولی دی.

له امام رضا په یو حدیث کې راغلي چې: دوه خطبې وټاکل شوې چې په یوې کې الهي حمد او تسبیح وي او په بله کې اړتیاوې، خبرداري، دعاګانې، او هغه اوامر او حکمونه چې د اسلامي ټولنې له فساد او صلاح سره اړه لري، هغوي ته وویل شي.

د جمعې لمانځه شکل او قنوتونه یې

له دوو خطبو وروسته، دوه رکعته د جمعې لمونځ ادا کیږي. په لومړي رکعت کې له حمده وروسته د جمعې سورې لوستل او په دوهم رکعت کې د منافقون سورې لوستل، یا په لومړي رکعت کې د اعلی سورې او په دوهم رکعت کې غاشیه سورې لوستل مستحب دي. د سورو لوستل په لوړ غږ (جَهْر) لوستل هم مستحب دي د شیعه فقیهانو په نظر په لومړي رکعت کې له رکوع مخکې د قنوت لوستل او په دوهم رکعت کې له رکوع وروسته د قنوت لوستل مستحب دي.

د جمعې امام

اصلي مقاله: د جمعې امام

شرعي منصبونه: * پیغمبر * امام * قاضي * شرعې حاکم * د جمعې امام * د جماعت امام * ولی فقیه * د تقلید مرجع * امیر الحاج * خاص نایب * عام نایب

د جمعې امام د جماعت د امام لپاره د لازمو شرطونو پر لرلو سربېره باید ځینې نور شرطونه هم ولري لکه دا چې ښه وینا ولري، مېړانه، د مطالبو په بیانولو کې صراحت او د اسلام او مسلمانانو له مصالحو سره بلدتیا. همداراز غوره ده د جمعې امام ښه عالم او ډېر شریف انسان وي. په اومه هجري قمري پېړۍ کې شیعه فقیه محقق حلي په شرایع کې د ایمان او عدالت تر څنګ د عقل کمال هم د جمعې امام له شرایطو ګڼلی دی. او له دې امله چې د جمعې لمونځ کې ښځې شتون نه لري په هیڅ ډول شرایطو کې د ښځې لپاره د جمعې لمانځه امامتي جایزه نه ده.

شیعیانو او د اهل سنتو د زیاتره مذهبونو فقیهانو د جمعې لمانځه د صحیح والي لپاره ( د نورو بدني عبادتونو په شان) د وخت د حاکم اجازت یا شتون شرط نه دی ګڼلی او د دې لپاره یې جمعې په لمانځه کې د امام علي(ع) پر امامت هغه وخت چې عثمان د مخالفانو په محاصره کې و، استناد کړی دی. سره له دې، د اسلامي تاریخ په اوږدو کې د جمعې امامت همېشه حکومتي منصب پاتې شوی دی.

مشهور د جمعې امامان

په ایران کې د اسلامي جمهوریت له راتګ او د جمعې لمانځه له پراختیا وروسته، مشهورو شخصیتونو د جمعې لمونځ اقامه کړ چې تر ټولو مشهور یې سید محمود طالقاني، او سید علي خامنه اي دي چې د امام خمیني لخوا د تهران د جمعې د امامتۍ لپاره وټاکل شو. علی مشکیني اردبیلي، عبد الله جوادي آملي، هم له مشهورو عالمانو دي چې د قم د جمعې لمونځ یې ورکاوه. په عراق کې د بعثي نظام له سقوطه وروسته عبد المهدي کربلایي او سید احمد صافي، د کربلا د جمعې دوه امامان شول او په عراق کې میشته د تقلید د مرجع ایت الله سید علي سیستاني استازي ګڼل کیږي.

په ایران کې د ۱۳۶۰ لمریزې لسیزې په لومړیو کلونو کې د جمعې څو امامان په ترهه ګرو پېښو کې شهیدان شول چې په شهدای محراب مشهور شول. په عراق کې سید محمد باقر حکیم په ۱۳۸۲ ل کال کې د جمعې لمانځه له کولو وروسته د امام علي په حرم کې په یوې ترهه ګرې چاودنې کې شهید شو. له هغه مخکې سید محمد صدر (وفات:۱۳۷۷ل) د صدام حسین د حکومت په دوران کې په کوفې ښار کې د جمعې لمونځ ورکاوه او په یوې ترهه ګرې حملې کې شهید شو.

د جمعې لمانځه د ترسره کولو مخینه

د جمعې لمونځه له هجرته مخکې او د بعثت په دولسم کال په مکې کې تشریع شو. په دې کال پېغمبر اکرم(ص) چې په مکې کې یې د جمعې لمانځه د ترسره کولو امکان نه درلود، له مصعب بن عمیره په یو لیک کې وغوښتل چې د جمعې لمونځ په مدینې کې ترسره کړي د یو بل راپور په اساس د جمعې لومړی لمونځ اسعَد بن زُرارَه په مدینه کې اقامه کړ.

مدینې ته د پېغمبر په ورتګ سره، د جمعې لمونځ د هغوي په امامت ترسره شو. له مدینې ښار وروسته لومړی ځای چې پکې د جمعې لمونځ ترسره شو په بحرین کې عبدالقیس کلی و.

له نبوي زمانې وروسته د تاریخي راپورونو په اساس د جمعې لمونځ د لومړیو دوو خلیفه ګانو او د حضرت علي(ع) د حکومت (کال ۳۵-۴۰ق) او امام حسن(ع) (کال۴۰) په دوره کې هم دود و. ځینې شیعه روایتونه لکه د پېغمبر اکرم (ص) شعبانیه خطبه او د نهج البلاغې ځینې خطبې د دغه لمونځونو یادګارونه دي.

د امویانو (۴۱-۱۳۲ق) او عباسیانو (۱۳۲-۶۵۶ق) په زمانه کې هم د جمعې لمونځ خلیفه ګانو یا د هغوي چاروالو ترسره کاوه خلیفه ګانو به د خلافت د مرکز د جمعې امامان ټاکل او د نورو ښارونو د جمعې د خطیبانو انتخاب هم د هغه ځای د امیرانو او ولیانو په غاړه و.

د جمعې په لمانځه کې د امامانو شرکت

د شیعه له نظره، ظالم واکمنان او د هغوي له خوا ټاکل شوې د جمعې او جماعت امامان مشروعیت نه لري او د هغوي په امامت لمونځ نه شو کولی. سره له دې، د ځینو حدیثونو له مخې، شیعه امامانو او د هغوي پیروانو د تقیې له مخې یا په نورو دلایلو د جمعې لمانځه په دستورو کې شرکت کاوه. همداراز کله کله به د حکومتونو مخالفانو د خپل مخالفت د ښکاره کولو لپاره د جمعې په لمانځه کې له شرکته ډډه کوله. د جمعې په لمانځه نه حاضرېدل د وګړو لپاره ناخوښه مخینه ګڼل کېده.

د شیعه د جمعې لمونځونو اقامه

ویل شوي چې د غیبت کبرا په زمانه کې شیعه چې طاقت یې نه درلود، نه په خپله د جُمعې لمونځ اقامه کاوه او نه یې په ظالمو واکمنانو پورې په تړلو جمعې لمونځونو کې برخه اخیسته. سره له دې په محدودو مواردو لکه د ال بویه یا حمدانیانو په زمانه کې د شیعیانو له خوا د جمعې لمانځه ترسره کول راپور شوې دي.

په شیعه ټولنو کې د جمعې لمانځه په باره کې تر ټولو زاړه موجود راپورونه، د احمد بن فضل هاشمي په امامتۍ په بَراثا جومات (په بغداد کې د شیعیانو جومات) کې د جمعې لمانځه اقامه وه او حتی د ۳۴۹ ق کال په فتنې کې چې د بغداد د جمعې لمونځ بند شو په براثا کې د جمعې په لمانځه کې ځنډ رانغی، خو په ۴۲۰ ق کال کې د خلیفه له خوا د سني مذهبه خطیب په ټاکل کېدو سره د لمونځ اقامه یوه موده وځنډېده. همداراز د جمعې لمونځ به په ۳۵۹ ق کال کې په جامع ابن طولون او په ۳۶۱ق کال کې په جامع ازهر کې ترسره کېده. ځینې نښانې هم په دغه ښارونو کې په لومړیو هجري پېړیو کې د جمعې لمانځه په کېدو دلالت لري. په شیعیانو کې د جمعې لمونځ په ایران کې د صفوي شیعه حکومت د جوړېدو له وخته ځلا وموندله.

په ایران کې د جمعې لمونځ

اصلي مقالې: د تهران د جمعې لمونځ او د اصفهان د جمعې لمونځ

په شپږمې قمري پېړۍ کې شیعه لیکوال عبدالجلیل قزویني راپور کړی چې د جمعې لمونځ په ټولو شیعه میشته ښارونو کې کیږي او د بېلګې په توګه یې د قم، آوه، کاشان، ورامین او دیار مازندران نومونه اخستې دي.

د صفویه پړاو

د جمعې لمونځ شاه اسماعیل اول صفوي (۹۰۵-۹۳۰) د حکومت له وخته تدریجا د ایران په شیعه ټولنه کې پراخ شو. د دې چارې سبب له یوې خوا د جمعې لمانځه د نه ترسره کولو په وجه په شیعیانو د عثماني حکومت نیوکه او له بلې خوا په ایران کې د جمعې لمانځه د تبلیغ لپاره د شیعه عالمانو په تېره بیا محقق کرکي هڅه وه. له دې امله چې په شیعیانو کې د جمعې لمانځه ترسره کول چندانې دود نه وو او په عالمانو کې یې جدي مخالفان لرل د ایران په شیعه ټولنه کې هغه ته تدریجا رسمیت ورکړل شو. د معصوم امام د غیبت په زمانه کې د جمعې لمانځه د حکم او د لومړي شاه سلیمان صفوي په زمانه کې(حکومت: ۱۰۷۷ یا ۱۰۷۸-۱۱۰۵) یې د حرمت او وجوب په اړه بحث او جنجال تر دې حده ورسېد چې هغه د خپل وزیر اعظم په شتون سره د فقیهانو یوه غونډه جوړه کړه چې د جمعې لمانځه د حکم په اړه یوې واحدې نتیجې ته ورسیږي.

لومړي شاه طهماسب (حکومت:۹۳۰-۹۸۴ق) د محقق کرکي په سپارښتنه د هر ښار لپاره د جمعې امام وټاکه. د لومړي شاه عباس (حکومت: ۹۹۶- ۱۰۳۸) په زمانه کې رسما د جمعې د امامت منصب جوړ شو. معمولا د هر ښار شیخ الاسلام دغه منصب درلود، خو کله کله به ځینو عالمانو چې شیخ الاسلام نه وو لکه فیض کاشاني (وفات:۱۰۹۱) د شاه په غوښتنه د جمعې امامت په غاړه اخیسته.

د صفویانو په زمانه کې د جمعې لومړی لمونځ محقق کرکي د اصفهان په جامع جومات عتیق کې اقامه کړ. د دې پړاو د جمعې له نورو مهمو امامانو شیخ بهائي (وفات: ۱۰۳۰ یا ۱۰۳۱)، میرداماد (وفات: ۱۰۴۱ق)، محمد تقي مجلسي (وفات: ۱۰۷۰ق)، محمد باقر مجلسي (وفات: ۱۱۱۰ یا ۱۱۱۱ق)، محمد باقر سبزواري (وفات: ۱۰۹۰) او لطف الله اصفهاني (وفات: ۱۰۳۲) وو. د صفویانو په پړاو کې د جمعې لمانځه د خطبو لرونکي کتابونه دود شول چې د میرزا عبدالله افندي (وفات: ح ۱۱۳۰)لیکلی کتاب «بساتین الخطبا» په هغو کې یو مشهور کتاب دی.

د قاجار پړاو

د قاجاریانو په وخت (۱۲۱۰-۱۳۴۴ق) د جمعې امامت د صفویانو د پړاو په شان حکومتي منصب و. د افشاریه (۱۱۴۸-۱۲۱۰ق) او قاجاریه په پړاو کې په لویو ښارونو کې د جمعې د ډېرو امامانو نومونو ته پام د دې ښودنه کي چې په دې پړاو کې د جمعې د امامت منصب موروثي بڼه خپله کړې وه او ځینو کورنیو هغه په غاړه لره، منجمله په تهران کې د خاتون ابادي کورنۍ، په اصفهان کې د مجلسي کورنۍ، او په یزد کې د محمد مقیم یزدي کورنۍ.

د پهلوي پړاو

په پهلوي پړاو کې (۱۳۰۴-۱۳۵۷ل) د جمعې امامانو په تېره بیا د تهران په شان ښارونو کې له دې امله چې له حکومت سره رسمي اړیکي لرل، غالبا ولسي محبوبیت نه درلود او د جمعې لمانځه اقامې هم چندانې ځلا نه لرله. د ویلو ده چې ځینو شیعه فقیهانو د خپلې فتوا مطابق د جمعې لمانځه د جوړولو اقدام کاوه، هغه یې اقامه کاوه چې له لا زیات هرکلي سره مخ شو. منجمله په قم کې سید محمد تقي خوانساري، محمد علي اراکي او سید احمد شبیري زنجاني په امام حسن عسکري(ع) جومات کې لمونځ اقامه کاوه،، سید محمد تقي غضنفري په خوانسار ښار کې له کابو ۱۳۱۰ ق کاله د خپل رحلت تر زمانې ۱۲۵۰ ق کاله پورې، حسینعلي منتظري په نجف‌آباد، حاج آقا رحیم ارباب او سید جلال الدین طاهري په اصفهان، او سید محمد حسین طهراني په تهران کې.[سرچینې ته اړتیا]

د اسلامي جمهوریت پړاو

په تهران پوهنتون کې د ایت الله خامنه اي د جمعې لومړی لمونځ

له اسلامي انقلاب وروسته (۱۳۵۷ل) په ایران کې د جمعې لمانځه ترسره کېدو دوباره ځلا وموندله. د ۱۴۰۳ په زمري کې د جمعې د امامانو د سیاستګذارۍ د شورا د یو مرستیال په وینا، هره اونۍ په ایران کې کابو نه سوه د جمعې لمونځونه ترسره کیږي. په دې پړاو کې د جمعې لومړی لمونځ د سید محمود طالقاني (وفات: ۱۳۵۸ل) په امامتۍ – چې امام خمیني هغه په دغه مقام ټاکلی و- د ۱۳۵۸ ل کال د زمري په ۵ په تهران پوهنتون کې ترسره شو.

د تهران د جمعې دوهم امام هم ایت الله منتظري و چې له ټاکل کېدو وروسته په ډېر لږ وخت کې قم ته لاړ او د تهران د جمعې له امامتۍ یې استعفا ورکړه او ایت الله خامنه اي د تهران د جمعې امامت په غاړه واخیست.

د نورو ښارونو خلکو هم د جمعې د امام د ټاکلو غوښتنه وکړه. په ایران کې د جمعې د لمانځه په پراختیا سره، امام خمیني د ایت الله خامنه اي په وړاندیز چې په هغه زمانه کې ولسمشر و د جمعې په لمانځه پورې اړوندو مسایلو سرڅڼه کول او تعقیبونه په قم کې یو مرکز ته وسپارله اوپه ۱۳۷۱ کال کې د د اسلامي جمهوریت د رهبر په مقام کې د ایت الله خامنه اي په حکم سره، د جمعې د امامانو د سیاست جوړونې د شورا په نوم یوې شورا چې نه تنه غړي یې لرل د دغه کار مسوولیت په غاړه واخیست.

د جمعې لمانځه دایرة المعارف

اصلي مقاله: د جمعې لمانځه انساییکلوپیډیا

د جمعې لمانځه دایرة المعارف، د دایرة المعارف په لیدتوګې سره د جمعې په لمانځه پورې اړوند موضوعات معرفي کوي. دغه ټولګه د جمعې امامانو د سیاستګذارۍ په شورا پورې اړوند ده او ځینې موضوګانې لکه د جمعې لمانځه مفاهیم، احکام، پېښې او موثر کسان او د جمعې په لمانځه پورې د اړوند اثارو او ودانیو مطالب لري. همداراز د سید محمد کاظم مدرسي او میرزا محمد کاظمیني، لیکلي د هیواد د جمعې امامانو په دایراة المعارف کتاب کې، له اسلامي انقلابه وروسته ځینې د جمعې امامان معرفي شوې دي.

نندارتون

• 

  په بحرین کې د جمعې لمونځ

• 

  په اصفهان کې د جمعې لمونځ

• 

  په بنګله دیش کې د جمعې لمونځ

بهرنۍ لینک

• (د اسلام نړۍ پوهنغونډ)دانشنامه جهان اسلام.