کرخ
 د بغداد یوه زړه نقشه چې له ۱۵۰ څخه تر ۳۰۰ هجري پورې وه | |
| هیواد | عراق |
|---|---|
| ولایت | بغداد |
| ژبه | عربي |
| دینونه | اسلام |
| مذهب | شیعه |
| د تاسیس کال | ۱۵۷ق |
| زیارت ځایونه | د څلورو نوابانو مقبره |
| جوماتونه | براثا جومات |
کَرْخ د بغداد له هغو پخوانیو سیمو څخه یو سیمه ده چې د اسلامي کلیزې په څلورمه او پنځمه پیړۍ کې د شیعیانو مرکز و. په بغداد کې کرخ لومړی ځل په ۱۵۷ هجري قمري کال کې د منصور عباسي په امر د بغداد د بازار په توګه جوړ شو. په څلورمه پېړۍ کې د آل بویه په راڅرګندېدو سره، شیعه مذهب په بغداد کې خپور شو، او کرخ د شیعیانو اصلي مرکز شو. د کاظمین زیارت او د څلورو نایبانو د استوګنې ځای په دې سیمه کې د شیعه مذهب د خپریدو له نورو عواملو څخه ګڼل کیږي.
د تاریخ پوهانو په وینا، شیعیانو د آل بویه د حکومت په ملاتړ سره په کرخ کې لوی ځواک ترلاسه کړ. تر دې چې د شیعیانو ځینې مراسم، لکه د محرم په میاشت کې ماتم او د غدیر د اختر لمانځل، د لومړي ځل لپاره په دې ښار کې ترسره شول.
د قمري کال په څلورمه او پنځمه پېړۍ کې، د کرخ د شیعیانو او سنیانو ترمنځ شخړې رامنځته شوې، چې ښار، کورونو او خلکو ته یې ډېر زیان ورساوه. په پای کې، وروسته له هغه چې سلجوقیانو په کرخ برید وکړ، د شیعو علمي مرکز نجف ته ولېږدول شو.
پیژندنه او مقام
کرخ په بغداد کې یو مالت دی چیرې چې شیعو د اسلامي تقویم په څلورمه او پنځمه پیړۍ کې وده وکړه او ډیره پراختیا یې ومونده.[۱] د امام رضا(ع) په یوه حدیث کې، کرخ په بغداد کې تر ټولو خوندي ځای بلل شوی دی.[۲] څلورو نایبانو د لنډمهاله غیبت په دوره کې کرخ د شیعیانو مرکز ګرځولی و.[۳]
کرخ د بغداد په لوېدیځه برخه کې موقعیت درلود، او د هغې په مقابل کې، د بغداد په ختیځه برخه کې، د رَصافه مالت و، چې د سنیانو مرکز و.[۴] د کرخ په نوم نور ځایونه هم شته چې ممکنه د بغداد کرخ سره ګډوډ شي؛ لکه د سامرا کرخ، د جُدّان (یا جَدّان) کرخ، د خوزستان کرخ، او د میسان کرخ.[۵]
جوړښت
د کرخ ښار په لومړیو کې د دجلې په غاړه یو کلی و.[۶] تاریخ پوهان وايي چې دا سیمه په ۱۵۷ هجري کال کې د منصور عباسي په امر جوړه شوې وه؛[۷] خو د حدود العالم په کتاب کې، چې د څلورمې هجري پېړۍ جغرافیایي کتاب دی، د کرخ د جوړولو پیل د مامون عباسي له وخت او د هغې بشپړیدل د المعتصم په وخت پورې منسوب شوي دي.[۸]
تاریخ پوهان وايي چې د بغداد له تاسیس وروسته، منصور امر وکړ چې د بغداد بازار له ښار څخه بهر ولیږدول شي.[۹] کله چې بازار له بغداد څخه کرخ ته ولېږدول شو، د تاجرانو سربیره، کوچني سوداګر لکه قصابان هم هلته کډه شول.[۱۰] له همدې امله، د دوی د راټولیدو لپاره یو جومات جوړ شو.[۱۱] په تدریجي ډول، ځینو خلکو خپل کورونه هم هلته ولېږدول.[۱۲] د څلورمې پېړۍ د تاریخ لیکونکي مَقدِسی په وینا، کرخ، یو څه وخت وروسته، دومره آباد شو چې د بغداد تر ټولو زیات آبادي لرونکې سیمه ګڼل کېده.[۱۳]
د شیعیانو خپریدل
ابن جوزي، چې د شپږمې پېړۍ یو تاریخ پوه دی، په دې باور دی چې شیعه مذهب په ۳۳۱ هجري کال کې په کرخ کې په خپریدو شو؛[۱۴] تر دې حده چې دا په ۳۶۱ هجري کال کې د شیعه مذهب مرکز وګڼل شو.[۱۵] ځینې پوهان په دې باور دي چې کرخ په څلورمه او پنځمه پیړۍ کې د شیعیانو کلتوري مرکز و.[۱۶] په څلورمه پېړۍ کې د آل بویه له راڅرګندېدو سره، په بغداد کې د شیعه کلتور د خپریدو لپاره یوه ازاده فضا رامنځته شوه، او شیعه عالمانو له دې فرصت څخه ګټه پورته کړه ترڅو د اهل بیتو(ع) تعلیمات خپاره کړي.[۱۷] هغه عوامل چې په کرخ کې یې د شیعیانو شتون پیاوړی کړ په لاندې ډول یاد شوي دي:
- د قریش په هدیره کې او کرخ ته نږدې د کاظمین د امامانو د زیارت شتون.[۱۸]
- د څلورو نایبانو شتون: دوي د بغداد په کرخ کې د استوګنې له لارې دا د شیعیانو لپاره یو مرکز جوړ کړ او دې سیمې ته د شیعه عالمانو د مهاجرت لامل شو.[۱۹]
- د براثا جومات: د ځینو څېړونکو په وینا، له دې سببه چې شیعیانو دا جومات مقدس ګڼلو، نو دوی ورته ځانګړې پاملرنه کوله او هلته به راټولیدل.[۲۰]
- علوي نقیبان.[۲۱]
- د آل بویه د حکومت ملاتړ.[۲۲]
د شیعه مراسمو او دیني پروګرامونو ترسره کیدل
ویل کیږي چې ځینې شیعه مذهبي مراسم، لکه د عاشورا ماتم او د غدیر د اختر لمانځل، لومړی په کرخ کې ترسره شول.[۲۳] د اوومې پېړۍ د تاریخ پوه ابن اثیر په وینا، د ۳۵۲ هجري قمري کال د محرم په لسمه نیټه، د هغه وخت د بغداد والي مُعِزُّالدّوله په امر، د کرخ دوکانونه او بازار وتړل شول، خلکو تورې جامې واغوستې، په ټول ښار کې عام ماتم او نوحه خواني وشو، او سنيانو د شیعیانو د ځواک له امله دوي سره د مقابلې توان نه درلود.[۲۴] د همدې کال د ذی الحجې د میاشتې په اتلسمه نیټه، معز الدوله د غدیر خم د اختر په مناسبت د جشن او خوښۍ د مراسم ترسره کولو امر وکړ له همدې امله، ښار سينګار شو او لکه څنګه چې د نورو جشنونو دود و، دوی اورونه بل کړل او ډولونه او شپیلۍ یې وغږولې.[۲۵]
د سنیانو او ترکیانو سره شخړې
د اسلامي کلیزې په څلورمه او پنځمه پیړۍ کې، په کرخ کې د شیعیانو او سنیانو ترمنځ شخړې رامنځته شوې.[۲۶] دا شخړې به کله ناکله د اور لګېدو لامل شوې چې خلک په په کې ووژل شو او ټپیان به شول او کورونه، دوکانونه او جوماتونه به په کې ویجاړ شول.[۲۷] د ابن اثیر په وینا، په ۳۹۱ هجري کال کې، په بغداد کې ترکانو د آل بویه د وزیر ابو نصر شاپور پر وړاندې پاڅون وکړ.[۲۸] ابو نصر له بغداده وتښتېد او د کرخ د شیعیانو او ترکیانو ترمنځ سخته شخړه رامنځته شوه، چې په پایله کې یې ډېر خلک ووژل شول.[۲۹] په دې پېښه کې سنيانو هم له ترکانو سره مرسته وکړه.[۳۰] په ۴۴۱ هجري کال کې، د کرخ خلک د عاشورا په ورځ له ماتم کولو څخه منع شول؛ خو شیعیانو د دې بندیز له منلو څخه انکار وکړ او ماتم یې پیل کړ. په پایله کې، د شیعیانو او سنیانو ترمنځ یوه لویه شخړه رامنځته شوه، او ډیری یې ووژل شول او ټپیان شول.[۳۱]
ويل کېږي چې د بغداد يو له مهمو مالتونو څخه، چې د «باب البصرة»، په نوم يادېږي، په دې ښار کې د حنبليانو د اوسیدو ځای و، چې ډېر متعصب وو او په دوامداره توګه به د کرخ د شيعه مالت سره په سيالۍ او شخړه کې ښکېل وو.[۳۲] د ابن اثیر په وینا، د ډیرو شخړو وروسته، شیعه ګانو پریکړه وکړه چې د یو دیوال په جوړولو سره کرخ د سنيانو له یرغل څخه وساتي.[۳۳] سنيانو هم د دوي په مقابله کې خپله سيمه د ديوال په جوړولو سره جلا کړه؛ خو حتی د دې دیوالونو جوړول هم د دوي ترمنځ د شخړو مخه ونه نیولی شوه.[۳۴] په ۴۴۵ هجري کال کې، کله چې د شیعه او سني ترمنځ لویه شخړه رامنځته شوه، ترکانو د کرخ بازار وسوځاوه او ډېر خلک له کرخ څخه نورو سیمو ته لاړل.[۳۵]
بالاخره، په ۴۴۷ هجري کال کې، کله چې لومړی سلجوقي پاچا طغرل کرخ ته ورسېد، د ښار دار العلم، د هغې له ټولو کتابونو سره یوځای، وسوځول شو.[۳۶] په ۴۴۹ هجري کال کې د شیخ طوسي په کور برید وشو او د هغه د درس څوکۍ او کتابچې هم وسوځول شوې.[۳۷] په دې توګه، شیخ طوسي نجف ته هجرت وکړ، او هلته یې د نجف اشرف دیني حوزه تاسیس کړه.[۳۸] د هغه په مهاجرت سره، د بغداد د عقلي کلامي مکتب د زوال ښکار شو.[۳۹]
مذهبي او کلتوري ودانۍ
د براثا جومات
بَراثا یا بُراثا په کرخ کې د شیعیانو لپاره یو مقدس جومات دی. د ځینو روایتونو له مخې، کله چې امام علي(ع) د نهروان له جګړې څخه راستون شو، نو په جومات کې پاتې شو، او هلته هغوي ځینې کرامتونه وکړل.[۴۰] د دریمې پیړۍ په وروستیو او د څلورمې پیړۍ په لومړیو کې، د براثا جومات په بغداد کې د شیعه فعالیتونو مرکز شو چې یو کار یې د شیعه احادیثو خپرول وو.[۴۱]
د څلورو نایبانو قبرونه
د څلورو نایبانو قبرونه په کرخ کې موقعیت لري: د عثمان بن سعید قبر د درب جبله جومات کې دی،[۴۲] چې د اوس هغه د شورجه بازار دی.[۴۳] محمد بن عثمان په کرخ کې په خپل کور کې دفن شوی دی،[۴۴] چې اوس د شیخ خلّاني په مالت پیژندل کیږي.[۴۵] د حسین بن روح نوبختي قبر د کرخ په نوبختیه مالت کې دی.[۴۶] او د علي بن محمد سمري قبر د خَلَنجی په مالت کې دی.[۴۷]
فوټ نوټ
- ↑ احمدی، «کرخ بغداد، پایگاه تشیع در سدههای چهارم و پنجم هجری»، ص۸.
- ↑ شیخ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۳۷۱.
- ↑ حسین، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ۱۳۸۵ش، ص۱۴۹.
- ↑ یعقوبی، شیعیان بغداد، ۱۳۸۵ش، ص۳۰-۳۲.
- ↑ اصفهانی، «کرخ در قلمرو تاریخ»، ص۱۴۱ و ۱۴۲.
- ↑ دینوری، الاخبار الطوال، ۱۳۷۳ش، ص۳۷۹.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۷، ص۶۵۳؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۹۸؛ یاقوت حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۴، ص۴۴۸.
- ↑ حدود العالم، ۱۳۶۲ش، ص۱۵۴.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۷، ص۶۵۳؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۹۹؛ یاقوت حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۴، ص۴۴۸.
- ↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۹۹.
- ↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۱۰۰.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۷، ص۶۵۳.
- ↑ مقدسی، احسن التقاسیم، ۱۴۱۱ق، ص۱۲۰.
- ↑ ابنجوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۱۴، ص۲۷.
- ↑ ابناثیر، الکامل، ۱۳۸۵ق، ج۸، ص۶۱۹.
- ↑ احمدی، «کرخ بغداد، پایگاه تشیع در سدههای چهارم و پنجم هجری»، ص۲۱.
- ↑ احمدی، «کرخ بغداد، پایگاه تشیع در سدههای چهارم و پنجم هجری»، ص۲۱.
- ↑ جاویدان، «کرخ مرکز تشیع در بغداد»، ص۱۳۱؛ احمدی، «کرخ بغداد، پایگاه تشیع در سدههای چهارم و پنجم هجری»، ص۲۰.
- ↑ یعقوبی، شیعیان بغداد، ۱۳۸۵ش، ص۳۸.
- ↑ احمدی، «کرخ بغداد، پایگاه تشیع در سدههای چهارم و پنجم هجری»، ص۲۰.
- ↑ یعقوبی، شیعیان بغداد، ۱۳۸۵ش، ص۳۹.
- ↑ یعقوبی، شیعیان بغداد، ۱۳۸۵ش، ص۴۰.
- ↑ احمدی، «کرخ بغداد، پایگاه تشیع در سدههای چهارم و پنجم هجری»، ص۲۷.
- ↑ ابناثیر، الکامل، ۱۳۸۵ق، ج۸، ص۵۴۹.
- ↑ ابناثیر، الکامل، ۱۳۸۵ق، ج۸، ص۵۴۹ و ۵۵۰.
- ↑ ابنجوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۱۵، ص۱۲۵.
- ↑ د مثال په توګه وګورئ: ابنجوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۱۳، ص۱۹۹ و ۳۴۹، ج۱۴، ص۲۱۵ و ۲۲۷ و ۲۸۱، ج۱۵، ص۱۲۵ و ۱۷۵.
- ↑ ابناثیر، الکامل، ۱۳۸۵ق، ج۹، ص۱۶۸.
- ↑ ابناثیر، الکامل، ۱۳۸۵ق، ج۹، ص۱۶۸.
- ↑ ابناثیر، الکامل، ۱۳۸۵ق، ج۹، ص۱۶۸.
- ↑ ابناثیر، الکامل، ۱۳۸۵ق، ج۹، ص۶۵۱.
- ↑ جعفریان، اطلس الشیعة، ص۳۴۰-۳۴۳.
- ↑ ابناثیر، الکامل، ۱۳۸۵ق، ج۹، ص۶۵۱.
- ↑ ابناثیر، الکامل، ۱۳۸۵ق، ج۹، ص۶۵۱.
- ↑ ابناثیر، الکامل، ۱۳۸۵ق، ج۹، ص۵۹۴.
- ↑ یاقوت حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۱، ص۵۳۴.
- ↑ ابنجوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۱۶، ص۱۶.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعه، ۱۴۳۰ق، ج۲،ص۱۶۲.
- ↑ عابدی، مکتب کلامی قم، ۱۳۸۴ش، ص۴۱.
- ↑ شیخ طوسی، امالی، ۱۴۱۴ق، ص۱۹۹ و ۲۰۰.
- ↑ صادقی، «براثا»، در دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ اصفهانی، «کرخ در قلمرو تاریخ»، ص۱۵۶ و ۱۵۷.
- ↑ گروهی از نویسندگان، ره توشه عتبات عالیات، ۱۳۹۱ش، ص۳۶۷.
- ↑ اصفهانی، «کرخ در قلمرو تاریخ»، ص۱۵۶.
- ↑ گروهی از نویسندگان، ره توشه عتبات عالیات، ۱۳۹۱ش، ص۳۶۷.
- ↑ اصفهانی، «کرخ در قلمرو تاریخ»، ص۱۵۷.
- ↑ شیخ طوسی، الغیبة، ص۱۴۱۱ق، ۳۹۶.
سرچينې
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۳۰ق.
- ابناثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق.
- ابنجوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۲ق.
- احمدی، محمدقاسم، «کرخ بغداد، پایگاه تشیع در سدههای چهارم و پنجم هجری»، در مجله تاریخ اسلام در آینه پژوهش، شماره ۲۸، تابستان ۱۳۸۸ش.
- اصفهانی، عبدالله، «کرخ در قلمرو تاریخ»، در مجله فرهنگ زیارت، شماره ۱۷، زمستان ۱۳۹۲ش.
- جاویدان، محمدعلی، «کرخ مرکز تشیع در بغداد»، در مجله وقف میراث جاودان، شماره ۲۵ و ۲۶، بهار و تابستان ۱۳۷۸ش.
- جعفریان، رسول، اطلس الشیعة؛ دراسة للجغرافیة الدینیة للتشیع، تعریب: نصیر الکعبی؛ سیف علی، المرکز الأکادیمی للأبحاث، ۲۰۱۳م.
- حدود العالم، بهکوشش منوچهر ستوده، تهران، کتابخانه طهوری، ۱۳۶۲ش.
- حسین، جاسم، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ترجمه سید محمدتقی آیتاللهی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۸۵ش.
- خطیب بغدادی، ابوبکر احمد بن علی، تاریخ بغداد و ذیوله، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۷ق.
- دینوری، ابن قتیبه، الاخبار الطوال، قم، منشورات الشریف الرضی، ۱۳۷۳ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، تهران، اسلامیه، ۱۳۹۵ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الامالی، قم، دار الثقافة، ۱۴۱۴ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الغیبة، قم، دار المعارف الاسلامیة، ۱۴۱۱ق.
- صادقی، مریم، «براثا»، در دایرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۱ش.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷ق.
- عطائی نظری، حمید، «نگاهی به ادوار و مکاتب کلامی امامیه در قرون میانی»، در مجله آینه پژوهش، شماره ۱۷۱، مرداد و شهریور ۱۳۹۷ش.
- گروهی از نویسندگان، ره توشه عتبات عالیات، تهران، مشعر، ۱۳۹۱ش.
- مقدسی، محمد بن احمد، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، قاهره، مکتبة مدبولی، ۱۴۱۱ق.
- موسوی، سید حسن، و نورالله کسایی، «پژوهشی پیرامون زندگی سیاسی و فرهنگی نواب اربعه»، در مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شماره ۳۸، تابستان ۱۳۷۸ش.
- یاقوت حموی، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م.
- یعقوبی، محمدطاهر، شیعیان بغداد، قم، شیعه شناسی، ۱۳۸۵ش.