تفویض
دا مقاله د تدوین په حال کې ده!
تَفْویض، یوه ډېره کاریدونکی اصطلاح ده چې په حدیثونو، علم کلام، اخلاقو او عرفاني نظري کې په مختلفو معنو کارول شوې ده. تفویض په کلام اسلامي کې د جبر او اختیار په مسله کې بیان شوی او د انسان په افعالو د هغه مطلق اختیار سره مترادف ده چې د معتزله په نوم د یوې اسلامي فرقې نظریه همدا وه. دا نظريه د انسان د مطلق جبر د نظریې په مقابله کې وه چې اشاعره و ورباندې باور درلود.
د شیعه متکلمانو، د امامانو د احاديثو له مخې، نه تفویض قبول کړی او نه جبر؛ بلکې د دوي دواړو تر منځ په یو بل څه باور لري، چې په شیعه حدیثونو کې ورته د «اَمرٌ بَینَ الْاَمرَین» ویلی شوي دي. په اسلامي اخلاقو او عرفان کې تفویض د سیر و سلوک له مرحلو څخه د یوې مرحلې په توګه ګڼل شوی دی او د توکل په څېر معنا لري؛ معنی یې خپلې چارې خدای ته سپارل دي او د هغه مقدراتو په وړاندې تسلیمیدل او راضي کیدل دي.
د شیعو په کلامي بحثونو کې تفویض دوه نورې کارونې هم لري چې له حدیثونو څخه اخستی شوي دي: د پیغمبر او امامانو تشریعی ولایت او تکویني ولایت. شیعه عالم په دې دوو مسئلو کې د نظر اختلاف لري.
تفویض، په اسلامي علمونو کې ډېره کاریدونکی اصطلاح
د تفویض اصطلاح د اسلامي علومو په مختلفو برخو کې په پراخه توګه کارول کیږي، لکه په حدیث، کلام، اخلاق او اسلامي عرفان کې. او دا په هر ډګر کې جلا جلا معنې لري.[1] په ځانګړې توګه په اسلامي کلام کې، د تفویض په هکله ډیر بحث شوی دی[۲] او یوې کلامي فرقې ته له د جبر او ختیار په بحث کې د عقیدې له سببه مُفَوِّضه (اهلتفویض) ویل کیږي.[۴] تفویض په لغت کې د پریښودلو په معنا دی.[4]
په اسلامي کلتور کې د تفویض بیلا بیلې معنې
په شیعه حدیثونو کې د شیعه علماوو د نظر له مخې تفویض لږ تر لږه په څلورو معناوو کې کارول شوی دی چې ځینې یې ارزښتمن او ځینې یې منفي ګڼل شوي دي: په عمل کې د انسان بشپړ اختیار (د مطلق جبر په مقابل کې)،[۵] خدای ته د چارو سپارل،[۶] د پیغمبر او امامانو تشریعي ولایت،[۷] او د هغوي تکویني ولایت.[8] په اخلاقو او اسلامي عرفان کې له تفویضه مراد خپلې چارې خدای پاک ته سپارل دي او توکل ته ورته معنا لري.[9] په اسلامي کلام کې تفویض د انسان په خپلو چارو کې د بشپړ اختیار په معنی کارول کیږي.[10] خو د شیعو په کلامي کتابونو کې، د دې معنی سربیره په حدیثونو کې د تشریعي او تکویني ولایت په معنو کې د کارولو له سببه تفویض په دې معنو کې هم کارول شوی دی.[۱۱]
اختیار
همدارنګ وګورئ: د انسان اختیار او امر بین الامرین
په اسلامي کلام کې د جبر او اختیار په برخه کې د تفویض بحث کیږي.[۱۲] معتزله دا باور درلود چې خدای پاک د انسان په جارو کې دخالت نه لري او د انسان په دې برخه کي بشپړ اختیار لري.[۱۳] دا نظریه د مطلق جبر د نظریې په مقابله کې راغلی چي اشاعره به دفاع کوله.[14]
شیعه د امامانو د حدیثونو پر بنسټ، نه مطلق اختیار مني او نه مطلق جبر؛ بلکې «د دې دواړو تر مینځ لار» باندې باور لري.[15] او دې ته «امرٌ بَینَ الْاَمرَین» وايي؛[16] یعني وايي چې انسان یو اختیار لرونکی موجود دی؛ خو عملونه يې خداى ته هم منسوب کیږي؛ ځكه لكه څنګه چې یې وجود د خداى له لوري دى، نو کوم کارونه چې له هغه کیږي په هغو کې هم خدای سره تړلی دی.[۱۷]
د حدیث په سرچینو کې لکه الکافی،[18] توحید،[19] الاعتقادات[20] او بحار الانوار،[21] یوه برخه ردِّ جبر و اختیار او تأیید اَمرٌ بَینَ الْاَمرَین سره خاص شوې ده. په كافي او توحيد كتابونو كې د امام صادق(ع) په يوه حديث كې راغلي دي: «لَا جَبْرَ وَ لَا تَفْوِيضَ وَ لَكِنْ أَمْرٌ بَيْنَ أَمْرَيْن؛ نه جبر دی او نه تفویض؛ بلکې د دې دواړو تر مینځ یو څیز دی.»[۲۲]
خدای ته د چارو سپارل
اصلي مقاله: عرفاني تفویض
پيغمبر اکرم(ص):
په خدای باندې د بنده ایمان تر هغه وخته پوره نه دی تر څو چې هغه پنځه صفتونه ونه لري: په خدای باندې توکل، خدای ته د چارو سپارل، د خدای امرونو ته غاړه ایښودل، د خدای په پرې کړه باندې راضي شونه او په الهي امتحانونو کې صبر کول.
دیلمی، اَعلامالدین، ۱۴۰۸ق، ۳۳۴مخ.
د ايت څخه يوه د خطاطۍ یوه ټوټه «اُفَوِّضُ اَمْری اِلَى الله؛ زه خپلې چارې خدای ته سپارم»، په نستعلیق رسم الخط سره، د عثماني او صفوي دورې
په یو شمیر حدیثونو کې د محدثانو په باور، تفویضخدای پاک ته د چارو د سپارلو په معنی کارول شوی دی. په ځینو حدیثې سرچینو کې، یوه برخه د «خدای باندې تفویض او هغه باندې توکل» سره خاص شوې ده.[۲۳] په دغو حدیثونو کې په یوه کې له امام کاظم(ع) څخه راغلي دي: توکل ډېرې درجې لري. له هغو ځې یوه دا ده چې خپلو ټولو چارو کې په الله توکل وکړئ او په هر هغه څه راضي اوسئ چې هغه یې درسره کوي او پوه شې چې هغه ستاسو په اړه هیڅ خیر او فضل کې سستي نه کوي او په دې برخه کې حکم د هغه لپاره خاص دی. نو په تفویض (سپارلو) سره په هغه توکل وکړه او په خپلو چارو او د نورو په چارو کې پر هغه اعتماد وکړه.»[۲۴]
له امام علی (ع) څخه په یو حدیث کښې راغلی دی: «ایمان څلور رکنه لری: په خدای توکل، تفویض یعنی (په خدای باندې د چارو سپارل)، د خدای په قضاوت باندې راضي کیدل او د خدای حکم ته غاړه ایښودل.»[۲۵]
په ځینو اخلاقي او عرفاني کتابونو کې هم یوه برخه د تفویض موضوع ته ځانګړې شوې ده.[۲۶] خواجه عبدالله انصاري، چې د پنځمې هجري پېړۍ یو عارف دی، په خپل کتاب منازل السائرین کې، تفویض د سیر و سلوک له پړاوونو څخه یو پړاو ګڼلی دی، هغه یې د خدای په وړاندې مکمل تسلیمدل ګڼلي دي او توکل یې د هغې یو ښاخ ګڼلی دی.[۲۷]
د هغه په وینا تفویض درې مرتبې لري:
پوه شئ چې بنده، د عمل له ترسره کولو د مخه خپل هیڅ توان نلري. نو د خدای له مکره ځان په امن کې مه ګڼه او د هغه له مرستې مه نا امیده کیږه او په خپل نیت تکیه مه وهه.
له خپل فقر او اضطرار څخه په خدای یقین پیدا کړې. هیڅ عمل د خپل نجات سبب نه ګڼې او هیڅ ګناه د خپلې تباهۍ سبب نه ګڼې او له الله پرته بل هیڅ څوک موثر ونه وینې.
دا وګورې چې په هستۍ کې یوازې خدای پاک د وجود د حرکت او سکون، قبض او بسط لامل دی او پوه شې چې یوازې هغه چې چا ته وغواړي هدایت کوي او څوک چې وغواړي ګمراه کوي یې.[28]
په امامانو باندې تفویض
اصلي مقاله: غالیانه تفویض
په تشریع کې تفویض
اصلي مقاله: تشریعي ولایت
د امامانو په روايتونو کې راغلي دي چې خداى تعالى دیني چارې پېغمبر او امامانو ته «تفویض» کړي یعنی سپارلي دي.[٢٩] په ځينو شيعه احاديثو کې یوه برخه د «پيغمبرانو او امامانو ته د دين د امر تفویض» په نامه، يو باب همدې موضوع ته ځانګړی شوى دى.[30] شیعه علماوو له مسلې د «تشریعي ولایت» تر نامې لاندې بحث کړی دی. دلته د تشریعي ولایت معنی د مذهب په ډګر کې د قانون د جوړونې حق دی؛ یعنی د عبادي، اقتصادي، سیاسي، قضایي او ... احکامو تشریع او قانون جوړول.[31]
د ولایت تشریعي په هکله د علماوو اختلاف دی: یوه ډله وايي چې په اسلام کې هیڅ انسان د قانون جوړولو حق نه لري. دا حق خدای سره خاص دی او خدای دا په مطلق ډول هیچا ته نه دی سپارلی.[32] یوازې په ګوته شمېر څو ځایونو کې په روایتونو کې راغلي دي خدای پاک پيغمبر(ص) د تشریع اجازه ورکړې ده، د پيغمبر(ص) تشریعي ولایت منو.[۳۳] د دوي په مقابل کې ځینې یې په دې باور دي چې پیغمبر او امامان په ټولو دیني چارو کې تشریعي ولایت لري.[۳۴]
په تکویني چارو کې تفویض
اصلي مقاله: تکویني ولایت
د امامانو په حدیثونو کې راغلي دي چې خدای د هستۍ چارې لکه پیدایښت، رزق ورکول، ژوندي کول او مړ کول پیغمبر(ص) او امام علی(ع) ته نه دي سپارلی.[35] د دوي په مقابله کې ځینې کسان باوري دي چې د ځینې نورو روایتونو له مخې چې پیغمبر(ص) او امام علی(ع) په هستۍ کې د خدای پاک د فیض رسیدو وسیله او واسطه دي.[۳۶] شیعه علماوو له دې مسئلې څخه د «تکویني ولایت» په نامه خبرې کړي دي. او په دې اړه بېلابېل نظرونه لري:
د دوی یوه ډله وايي چې د پیغمبر او امامانو تکویني ولایت هر څه ته نه دی شامل او په استثنايي مواردو کې واقع کیږي او هر څه دوی ته نه دي سپارل شوی. مرتضی مطهري، صافي ګلپایګاني او جعفر سبحاني له دې ډلې څخه دي.[۳۷] شیخ صدوق او شیخ مفید د مخلوقاتو د چارو پیغمبر او امامانو ته سپارل د غالیانو خبره ګڼلی او رد کړې یې ده.[38] د دې په مقابله کې یوه ډله لکه محمد حسین غروي اصفهاني او سید محمد حسین حسینی طهرانی باوري دي چې پیغمبر او امامان په ټول عالم باندې تکویني ولایت لري په هستۍ کې د خدای د فیض واسطه او وسیله دي.[۳۹]