د زید بن علي پاڅون
دا مقاله د تدوین په حال کې ده!
د زید بن علي پاڅون د زید بن علي په مشرۍ د بني امیه د حکومت په خلاف د امام صادق (ع) د امامت په زمانه کې د هشام بن عبدالملک د حکومت په وخت د ۱۲۲ ق کال د صفرې په ۲۲ نېټه ترسره او د زید او د هغه د ډېرو ملګرو د وژل کېدو سبب شو. امام صادق په دې پاڅون کې له زید سره ملګرتیا ونه کړه. د دغه پاڅون په اړه د شیعیانو د شپږم امام د نظر او د لایلو په شننه کې او دا چې د امام دریځ سیاست او تدبیر و یا د پاڅون د نه تایید له مخې و او یا نور دلایل یې لرل د شیعه عالمانو تر مینځ ځینې اختلافات موجود دي.
په اوله کې د کوفې او نوروسیمو ډېرو خلکو له زید بن علي او د هغه له استازو سره بېعت وکړ، خو د کوفې په جومات کې د خلکو په بندي کېدو سره یوازې ۳۰۰ تنو د زید له پاڅون سره ملګرتیا وکړه. د زید پاڅون لکه څنګه چې په طبري تاریخ کې راغلي، د ۱۲۲ ق کال د صفرې په لومړۍ نېټه د چارشنبې په شپه پېل شو او په لومړۍ ورځ پکې د زید لښکریان بریالي شول، خو په دوهمه ورځ او د کوفې والي له لښکر سره د غشو ویشتونو په زیاتېدو سره، د زید لښکر ماته وخوړه او زید بن علي هم ژوبل شو. زید د همدې کال د صفرې په دریمه نېټه شهید شو.
د سرچینو په راپور، زید د امام حسین (ع) د وینې د غچ اخستلو، امر بالمعروف او نهي عن المنکر او د بني امیه له لاسه د خلافت د اخستلو په انګېزې سره پاڅون وکړ. د درباریانو په مخکې له زید سره د اموي خلیفه هشام بن عبدالملک ناوړه سلوک هم د پاڅون لپاره د زید له محرکاتو ذکر شوی دی. د هغه پاڅون د بني امیه حکومت د پاشل کېدو له سریزو ګڼل شوی دی. د کوفیانو نه ملګرتیا، د اموي حکومت پوځي طاقت او د امویانو جاسوسي عوامل، د زید د پاڅون د ناکامۍ سبب ګڼل شوي دي.
د پاڅون مشر
اصلي مقاله: زید بن علي
زید د شیعیانو د څلورم امام زوی دی. د زید مور ام ولد وه چې مختار ثقفي هغه په ۳۰ زره درهمه واخسته او امام سجاد (ع) ته یې ډالۍ کړه.[۱] د زید د زوکړې نېټه سمه نه ده معلومه، خو شهادت یې په ۱۲۰،[۲] ۱۲۱ یا ۱۲۲ق کال ذکر شوی دی.[۳]
زیدیان، زید بن علي خپل پینځم امام ګڼي او زیدیه فرقه هغه ته منسوبه ده.[۴]زید له دې امله امام ګڼل شوی چې د امام حسین (ع) له شهادته وروسته ځینو علویانو وسلوال پاڅون د امامت یو شرط وګاڼه[۵] او د زید له شهادته وروسته، هغه شیعیان چې د ظالم حکومت په خلاف د خروج او په تورې سره د قیام په تفکر یې عقیده لرله، هغه خپل امام وباله او په زیدیه مشهور شول.[۶]
د پاڅون پېل او د وخت بدلون یې
د طبري تاریخ په وینا، زید د ۱۲۲ ق کال د صفرې په لومړۍ نېټه د چارشنبې شپه له خپلو ملګرو سره د پاڅون د پېلولو لپاره ټاکلې وه.[۷] خو پاڅون تر وخته مخکې وشو. هغه او ملګري یې د سه شنبې په ماښام له ښاره ووتل او ځانونه یې جنګ ته تیار کړل؛[۸] ځکه چې د عراق والي یوسف بن عمر د زید او د هغه د دوو ملګرو له تګ راتګه خبر شوی [۹]او مامورانوته یې امر کړی و چې هغه ونیسي. په دې حال کې مامورانو زید ونه مونده،[۱۰] خو د زید له استوګنځایه د واکمنانو خبرېدل، او د هغه د دوو نزدې ملګرو نیول کېدل او د دښمن د حملې احتمال سبب شو چې زید او ملګري یې زر جنګ ته تیار شي.[۱۱]
د بیعت کوونکو ملګرتیا نه کول
کله چې زید بن علي د شام له سفره کوفې ته ورسید، د خلکو له هرکلي او د پاڅون له غوښتنو سره مخامخ شو[۱۲] او د شیخ مفید په وینا هغه کسان چې د هغه کتنې ته ورتلل ورسره یې بیعت وکړ؛[۱۳] خو له خروج او د پاڅون له پېلولو یو ورځ مخکې د عراق ګورنر د کوفې والي ته امر وکړ چې خلک د کوفې په جومات کې غونډ شي. والي جومات ته د قوم د مشرانو او د قبایلو د مشرانو له رابللو وروسته ، په ښار کې اعلان وکړ چې هرڅوک چې جومات ته رانه شي وینه به یې مباح وي.[۱۴] په نیتجه کې له هغو ټولو کسانو یوازې درې سوه تنه او په یو نقل تر دې هم کم له زید بن علي سره ملګري شول.[۱۵] په سرچینو کې راغلي چې هغه شپه زید بن علي او ملګري یې په صحرا کې وو او د یا منصورِ امت شعارونه یې ورکول.[۱۶]
د طبري په نقل، بله ورځ کله چې د زید د خپلو ملګرو کموالي ته ورپام شو او په کوفه جومات کې د قام د مشرانو د بندي کېدو نه خبر شو، په افسوس او خپګان سره یې، بیعت کوونکي معذور ونه ګڼل [۱۷] او هغوي یې د سستۍ او چل کوونکي وګڼل.[۱۸] که څه هم د طبري په نقل د کوفې خلکو له دې مخکې زید ته له امام علي (ع) امام حسن (ع) او امام حسین (ع) سره د کوفې د خلکو بې وفایي وریاده کړې او هغه یې له پاڅونه منعې کړی و.[۱۹]
له زید بن علي سره بیعت کوونکي د کوفې کابو پینځلس زره کسان ګڼل شوې[۲۰] چې په هغوي کې ځینې کسان د کوفې مشران هم وو لکه سلمة بن کهیل، نصر بن خزیمه عبسی، او معاویة بن اسحاق بن زید بن حارثه.[۲۱] پر دې سربېره، د مدائن، بصرۍ، واسط، موصل، ری او جرجان ځینې خلکو هم د زید بن علي له استازو سره بیعت کړی و.[۲۲] که د کوفې له یو مشر سلمة بن کهیل سره د زید بن علي خبرې د بیعت کوونکو د شمېر لپاره اساس وګرځوو، څلویښتو زرو تنو له هغه سره بیعت کړی و.[۲۳] په یو بل راپور کې ابوالفرج اصفهاني، د یو لک جنګیالیو د ملاتړ خبره هم کړې ده.[۲۴] ابوالفرج اصفهاني همداراز له زید بن علي سره د اهل سنتو د عالم او د حنفی مذهب د بنسټګر ابوحنیفه د مالي مرستې خبر هم ورکړی دی.[۲۵]
لومړۍ کامیابي، اخري ماته
د طبري په نقل، زید د ۱۲۲ قمري کال د صفرې په لومړۍ ورځ خپل دوه ملګري مامور کړل چې کوفې ته لاړ شي او خلک د پاڅون له پېله خبر کړي. خو دغه دوه تنه کوفې ته نزدې د واکمنو مامورانو په لاس ووژل شول.[۲۶] له همدې امله زید د سعید بن خیثم په نامه یو بل کس چې د لوړ غږ په لرلو مشهور و، د دغه کار لپاره ولېږه.[۲۷] د زید بن علي سپایانو که څخه په اوله کې کامیاب پرمختګ درلود او هڅه یې وکړه په جومات کې بندي شوې کسان هم خوشي کړي [۲۸] او د جومات په خواوشا او بازار کې یې ځینې کامیابۍ هم لاسته راوړې،[۲۹] خو په دوهمه ورځ د عراق د اموي واکمن یوسف بن عمر له سپایانو سره د غشي ویشتونکو کسانو په زیاتېدو سره د زید ځینې ملګري ووژل شول[۳۰] او په خپله هم سخت ژوبل شو.[۳۱]
لومړۍ ورځ: بریالیتوب
د زید بن علي د ځواکونو او د کوفي د والي د عسکرو تر مینځ نښته د ۱۲۲ ق کال د صفرې په لومړۍ نېټه پېل شو. زید خپل سپایان د ښار لور ته وخوځول او هغوي یې جنګ ته هڅول. لومړی ټکر د کوفې په خواوشا او د صیادین (صائدین) په سیمه کې وشو او د زید ملګري پکې بریالي شول او بیا جنګ کوفې ته وغځېد.[۳۲] زید د خپلو لږو ملګرو په لیدلو سره دا اندیښنه چې کوفیان هغه هم د امام حسین (ع) په شان یوازې پرېږدي، له خپلو ملګرو سره مطرح کړه او نصر بن خزیمه د زید بن علي په ننګه د خپلې سرښندنې خبره وکړه.[۳۳]
زید بن علي له نصر بن خزیمه، معاویه بن اسحاق او خپلوڅو ملګرو سره، جومات ته لاړ چې په جومات کې بندي شوي خلک د اموي عسکرو له کلابندۍ وژغوري. هغوي که څه هم وکړی شول ځانونه جومات ته ورسوي او خپل بېرغونه او علمونه په جومات کې ورپوي،[۳۴] خو اموي مامورانو د هغوي د پرمختګ مخه ونیوله او د یوسف بن عمر د تازه دمه لښکر په رسېدلو سره د جومات په خواوشا او بازار کې سخت جنګ پېل شو. اخر جنګ او نښته د دارالرزق په نوم یوې محلې ته وغځېده او په لومړۍ ورځ د زید او د هغه د ملګرو په بریالیتوب سره پای ته ورسید.[۳۵]
دوهمه ورځ: ماته
د جنګ د دوهمې ورځې په اول کې نصر بن خزیمة د نایل بن فروه په لاس ووژل شو.[۳۶] د هغه وژل کېدو زید ډېر خپه کړ.[۳۷] سره له دې د دغه ورځې په سهار د زید او د هغه د ملګرو سخته نښته د هغوي په کامیابۍ سره ختمه شوه.[۳۸] یوسف بن عمر یو لښکر برابرکړ چې د زید په ملګرو برید وکړي، خو زید او ملګرو یې د یوسف بن عمر لښکر مات کړ، خو د یوسف بن عمر له لښکر سره د غشو ویشتونکو په زیاتېدو سره، د زید د ځواکونو لپاره خبره سخته شوه او په عین حال کې د زید بل کوماندان معاویه بن اسحاق هم ووژل شو. د دغه ورځې په ماښام، زید هم په تندي د غشي د لګېدو په وجه سخت ژوبل شو[۳۹] او بیا د ۱۲۲ ق کال د صفرې په دریمه شهید شو.[۴۰]
د زید ملګرو د دې لپاره چې د هغه مړی د اموي لښکرو لاسته ونه لویږي، د اوبو د یوې نالۍ لاره بدله کړه د هغه مړی یې ښخ کړ او نالۍ یې بیا خپلې لارې ته واړوله، خو یو مریی چې له هغوي سره و،حکم بن صلت خبر کړ.[۴۱]امویانو مړی راوویسته، د یوسف بن عمر په امر د زید تنه په دار وځړول شوه، او سر یې اموي خلیفه هشام بن عبدالملک ته واستوه.[۴۲]
د امام صادق(ع) دریځ
د زید بن علی پاڅون د شیعیانو د شپږم امام صادق (ع) د امامت په زمانه کې وشو، خو امام صادق د هغه په پاڅون کې برخه وانه خسته.[۴۳] د زید او د هغه د پاڅون په اړه مختلفې خبرې او نظرونه موجود دي، خو له امام صادق (ع) څخه د هغه د پاڅون په اړه کوم جوت دریځ نه دی راپور شوی. د کفایةالاثر کتاب لیکوال راپور ورکړی چې یو شمیر شیعیانو له زید سره د امام صادق نه ملګرتیا له هغه سره د مخالفت په وجه ګڼلې، خو د دغه کتاب د لیکوال په باور، د زید بن علي له پاڅون سره د امام صادق نه ملګرتیا یو ډول سیاست او تدبیر و.[۴۴]
ځینې شیعه عالمان منجمله شهید اول،[۴۵] آیت الله خوئی،[۴۶] او مامقانی[۴۷] باور لري چې زید بن علي د امام صادق له لوري اجازه لرله. همداراز ځینو څیړاندو د دغه دریو عالمانو پر خبرو سربېره د امام رضا په یو روایت استناد کړی او د زید پاڅون یې د امام صادق په اجازه ګڼلی دی.[۴۸] د دغه روایت له مخې زید بن علي له امام صادق سره مشوره وکړه او د شیعیانو شپږم امام ورته وویل چې که غواړې د کوفې په کناسه کې په دار وځړول شې لاره همدا ده»[۴۹] خو ځینو نورو څېړاندو په همدې روایت په استناد سره ویلي چې که څه هم زید په خپل پاڅون کې رښتینی و او که کامیاب شوی وای خلافت به یې د هغه اهل ته سپارلی و، خو امام صادق هغه له پاڅونه منع کړ.[۵۰] علامه طهراني هم له مومن طاق څخه د ابان بن عثمان په روایت په استناد سره چې الکافي کې نقل شوی[۵۱] د زید پاڅون د امام صادق له اجازې پرته ګڼلی دی.[۵۲]
له امام صادق [۵۳] او امام رضا [۵۴]څخه د ځینو نقل شویو روایتونو له مخې زید بن علي غوښتل چې که کامیاب شي خلافت امام صادق (ع) ته وسپاري.د شیخ مفید په وینا، زید بن علي، الرضا من آل محمد خپل شعار ګرځولی او د خلکو د باور په پوټه، خلافت یې د ځان لپاره نه غوښتنه بلکې له بري وروسته به یې هغه اهل ته ورسپاره.[۵۵] د شیخ مفید په روایت، کله چې امام صادق د زید له شهادته خبر شو، ډېر خپه شو او امر یې وکړ چې د هغو کسانو چې د زید په پاڅون کې شهیدان شوې دي په کورنیو کې یو څه مالونه وویشل شي.[۵۷]
د پاڅون محرک او زمینې
شیخ مفید د بني امیه د حکومت په خلاف له پاڅون څخه د زید بن علي اصلي محرک د امام حسین (ع) د وینې غچ اخستل ګڼلي دي.[۵۸] هغه امر بالمعروف او نهي عن المنکر هم د زید له انګېزو ګڼلې او جوته کړې یې ده چې د درباریانو په مخکې له هغه سره د اموي خلیفه هشام بن عبدالملک ناوړه چلند هم هغه ته د پاڅون انګېزه ورکړې ده.[۵۹] یادداشت ۱]
همداراز ځینو څېړاندو د هشام بن عبدالملک په زمانه کې په منبرونو باندې امام علي ته کنځل کول،[۶۰] د پېغمبر له کورنۍ سره د امویانو ظلم او زیاتی او د بني امیه و کفر او الحاد د زید د پاڅون له عواملو ګڼلي دي.[۶۱] محمد بن جریر طبري د هغه د پاڅون په علت کې د اختلاف خبره کړې ده؛[۶۲] هغه په ځینو موارد کې لکه مالي تورونو، په مدینه کې د امام علي (ع) د اوقافو په سر له عبدالله محض سره د هغه اختلاف چې د خالد بن عبدالملک د حکمیت سبب شو او همداراز هغه مالي تورونه چې د یوسف بن عمر په حکومت کې په زید لګول کېدل او همداراز له هغه د کوفې د خلکو بلنه د زید د پاڅون له لاملونو ګڼلې دي.[۶۳] د سرچینو له مخې، په هغه بیعت کې چې زید له خلکو اخیست، له ظالمانو سره په مبارزې، د کمزورو په دفاع، په مساوي توګه د ولجو په ویش، رد مظالم، او د اهل بیتو د مخالفانو په وړاندې له هغوي سره په مرسته ټینګار کړی دی.[۶۴] مامقاني له پاڅونه د زید د هدف د بني امیه له لاسه د خلافت اخستل او امام صادق (ع) ته د هغه سپارل ګڼلې او باوري دی چې زید په دې وجه خپل هدف نه ښکاره کاوه چې امام صادق (ع) ته تاوان ونه رسیږی.[۶۵]
د پاڅون پایلې
د زید بن علي د پاڅون لپاره ځینې پایلې او نیتجې بیان شوې دي؛ منجلمه دا چې د زید پاڅون او ورپسې بیا د یحیی پاڅون، د بني امیه د حکومت د سقوط سریزې برابرې کړې[۶۶] او د شیعه پاڅونونو لمنه یې خراسان ته وغځوله.[۶۷] لکه څنګه چې په تاریخ یعقوبي کې راغلي دي، د زید بن علي وژل کېدو د خراسان شیعیان په جوش او غورځنګ کې راوستل او سبب شو چې هغوي د پېغمبر (ص) پر کورنۍ د بني امیه و ظلمونه بیان کړي او په دې اساس داسې ځای نه و چې د بني امیه له ظلمونو نه وي خبر.[۶۸] له امام صادق (ع) څخه هم نقل شوې چې هشام بن عبدالملک، زید بن علي وواژه، خدای هم په بدل کې د هغه حکومت ختم کړ.[۶۹] د شیعیانو له شپږم امامه په یو بل نقل کې راغلي چې شپږ ورځې وروسته له دې چې بني امیه و د زید مړی وسوزواوه، خدای تعالی اراده وکړه چې هغوي تباه کړي.[۷۰] د زید بن علي د پاڅون یوه بله پایله، د اهل بیتو په اړه د حکومت د حساسیت کمېدل او په نتیجه کې امام صادق (ع) ته فرصت پېدا کېدل وو چې د شیعه مذهب ترویج او تبیلغ وکړي.[۷۱]
د زید بن علي د پاڅون د پایلو او نتیجو پر شننې سربېره، ځینو څېړاندو د زید د پاڅون د ناکامه پاتېدو لپاره یو لړ دلیلونه بیان کړې دي؛ د اموي حکومت پوځي طاقت،[۷۲] د جاسوسانو او نفوذي عواملو شتون چې د پاڅون وخت یې افشا کړ، له پاڅونه د امام صادق (ع) ښکاره ملاتړ نه کول او اخر هم د کوفیانو نه ملګرتیا د دغه ناکامۍ ځینې اسباب ګڼل شوې دي.[۷۳]