د زید بن علي پاڅون
د زید بن علي پاڅون د زید بن علي په مشرۍ د بني امیه د حکومت په خلاف د امام صادق(ع) د امامت په زمانه کې د هشام بن عبدالملک د حکومت په وخت د ۱۲۲ ق کال د صفرې په ۲۲ نېټه ترسره او د زید او د هغه د ډېرو ملګرو د وژل کېدو سبب شو. امام صادق په دې پاڅون کې له زید سره ملګرتیا ونه کړه. د دغه پاڅون په اړه د شیعیانو د شپږم امام د نظر او دلایلو په شننه کې او دا چې د امام دریځ سیاست او تدبیر و یا د پاڅون د نه تایید له مخې و او یا نور دلایل یې لرل د شیعه عالمانو تر مینځ ځینې اختلافات موجود دي.
په اوله کې د کوفې او نوروسیمو ډېرو خلکو له زید بن علي او د هغه له استازو سره بیعت وکړ، خو د کوفې په جومات کې د خلکو په بندي کېدو سره یوازې ۳۰۰ تنو د زید له پاڅون سره ملګرتیا وکړه. د زید پاڅون لکه څنګه چې په طبري تاریخ کې راغلي، د ۱۲۲ ق کال د صفرې په لومړۍ نېټه د چارشنبې په شپه پېل شو او په لومړۍ ورځ پکې د زید لښکریان بریالي شول، خو په دوهمه ورځ او د کوفې والي له لښکر سره د غشو ویشتونو په زیاتېدو سره، د زید لښکر ماته وخوړه او زید بن علي هم ژوبل شو. زید د همدې کال د صفرې په دریمه نېټه شهید شو.
د سرچینو په راپور، زید د امام حسین(ع) د وینې د غچ اخستلو، امر بالمعروف او نهي عن المنکر او د بني امیه له لاسه د خلافت د اخستلو په انګېزې سره پاڅون وکړ. د درباریانو په مخکې له زید سره د اموي خلیفه هشام بن عبدالملک ناوړه سلوک هم د پاڅون لپاره د زید له محرکاتو ذکر شوی دی. د هغه پاڅون د بني امیه حکومت د پاشل کېدو له سریزو ګڼل شوی دی. د کوفیانو نه ملګرتیا، د اموي حکومت پوځي طاقت او د امویانو جاسوسي عوامل، د زید د پاڅون د ناکامۍ سبب ګڼل شوي دي.
د پاڅون مشر
- اصلي مقاله: زید بن علي
زید د شیعیانو د څلورم امام زوی دی. د زید مور ام ولد وه چې مختار ثقفي هغه په ۳۰ زره درهمه واخسته او امام سجاد(ع) ته یې ډالۍ کړه.[۱] د زید د زوکړې نېټه سمه نه ده معلومه، خو شهادت یې په ۱۲۰،[۲] ۱۲۱ یا ۱۲۲ق کال ذکر شوی دی.[۳]
زیدیان، زید بن علي خپل پینځم امام ګڼي او زیدیه فرقه هغه ته منسوبه ده.[۴] زید له دې امله امام ګڼل شوی چې د امام حسین(ع) له شهادته وروسته ځینو علویانو وسلوال پاڅون د امامت یو شرط وګاڼه[۵] او د زید له شهادته وروسته، هغه شیعیان چې د ظالم حکومت په خلاف د خروج او په تورې سره د قیام په تفکر یې عقیده لرله، هغه خپل امام وباله او په زیدیه مشهور شول.[۶]
د پاڅون پېل او د وخت بدلون یې
د طبري تاریخ په وینا، زید د ۱۲۲ ق کال د صفرې په لومړۍ نېټه د چارشنبې شپه له خپلو ملګرو سره د پاڅون د پېلولو لپاره ټاکلې وه.[۷] خو پاڅون تر وخته مخکې وشو. هغه او ملګري یې د سه شنبې په ماښام له ښاره ووتل او ځانونه یې جنګ ته تیار کړل؛[۸] ځکه چې د عراق والي یوسف بن عمر د زید او د هغه د دوو ملګرو له تګ راتګه خبر شوی [۹] او مامورانوته یې امر کړی و چې هغه ونیسي. په دې حال کې مامورانو زید ونه مونده،[۱۰] خو د زید له استوګنځایه د واکمنانو خبرېدل، او د هغه د دوو نزدې ملګرو نیول کېدل او د دښمن د حملې احتمال سبب شو چې زید او ملګري یې زر جنګ ته تیار شي.[۱۱]
د بیعت کوونکو ملګرتیا نه کول
کله چې زید بن علي د شام له سفره کوفې ته ورسید، د خلکو له هرکلي او د پاڅون له غوښتنو سره مخامخ شو[۱۲] او د شیخ مفید په وینا هغه کسان چې د هغه کتنې ته ورتلل ورسره یې بیعت وکړ؛[۱۳] خو له خروج او د پاڅون له پېلولو یو ورځ مخکې د عراق ګورنر د کوفې والي ته امر وکړ چې خلک د کوفې په جومات کې غونډ شي. والي جومات ته د قوم د مشرانو او د قبایلو د مشرانو له رابللو وروسته، په ښار کې اعلان وکړ چې هرڅوک چې جومات ته رانه شي وینه به یې مباح وي.[۱۴] په نیتجه کې له هغو ټولو کسانو یوازې درې سوه تنه او په یو نقل تر دې هم کم له زید بن علي سره ملګري شول.[۱۵] په سرچینو کې راغلي چې هغه شپه زید بن علي او ملګري یې په صحرا کې وو او د یا منصورِ امت شعارونه یې ورکول.[۱۶]
د طبري په نقل، بله ورځ کله چې د زید د خپلو ملګرو کموالي ته ورپام شو او په کوفه جومات کې د قام د مشرانو د بندي کېدو نه خبر شو، په افسوس او خپګان سره یې، بیعت کوونکي معذور ونه ګڼل[۱۷] او هغوي یې د سستۍ او چل کوونکي وګڼل.[۱۸] که څه هم د طبري په نقل د کوفې خلکو له دې مخکې زید ته له امام علي(ع)، امام حسن(ع) او امام حسین(ع) سره د کوفې د خلکو بې وفایي وریاده کړې او هغه یې له پاڅونه منعې کړی و.[۱۹]
له زید بن علي سره بیعت کوونکي د کوفې کابو پینځلس زره کسان ګڼل شوې[۲۰] چې په هغوي کې ځینې کسان د کوفې مشران هم وو لکه سلمة بن کهیل، نصر بن خزیمه عبسی، او معاویة بن اسحاق بن زید بن حارثه.[۲۱] پر دې سربېره، د مدائن، بصرۍ، واسط، موصل، ری او جرجان ځینې خلکو هم د زید بن علي له استازو سره بیعت کړی و.[۲۲] که د کوفې له یو مشر سلمة بن کهیل سره د زید بن علي خبرې د بیعت کوونکو د شمېر لپاره اساس وګرځوو، څلویښتو زرو تنو له هغه سره بیعت کړی و.[۲۳] په یو بل راپور کې ابوالفرج اصفهاني، د یو لک جنګیالیو د ملاتړ خبره هم کړې ده.[۲۴] ابوالفرج اصفهاني همداراز له زید بن علي سره د اهل سنتو د عالم او د حنفی مذهب د بنسټګر ابوحنیفه د مالي مرستې خبر هم ورکړی دی.[۲۵]
لومړۍ کامیابي، اخري ماته
د طبري په نقل، زید د ۱۲۲ قمري کال د صفرې په لومړۍ ورځ خپل دوه ملګري مامور کړل چې کوفې ته لاړ شي او خلک د پاڅون له پېله خبر کړي. خو دغه دوه تنه کوفې ته نزدې د واکمنو مامورانو په لاس ووژل شول.[۲۶] له همدې امله زید د سعید بن خیثم په نامه یو بل کس چې د لوړ غږ په لرلو مشهور و، د دغه کار لپاره ولېږه.[۲۷] د زید بن علي سپایانو که څخه په اوله کې کامیاب پرمختګ درلود او هڅه یې وکړه په جومات کې بندي شوې کسان هم خوشي کړي[۲۸] او د جومات په خواوشا او بازار کې یې ځینې کامیابۍ هم لاسته راوړې،[۲۹] خو په دوهمه ورځ د عراق د اموي واکمن یوسف بن عمر له سپایانو سره د غشي ویشتونکو کسانو په زیاتېدو سره د زید ځینې ملګري ووژل شول[۳۰] او په خپله هم سخت ژوبل شو.[۳۱]
لومړۍ ورځ: بریالیتوب
د زید بن علي د ځواکونو او د کوفي د والي د عسکرو تر مینځ نښته د ۱۲۲ ق کال د صفرې په لومړۍ نېټه پېل شو. زید خپل سپایان د ښار لور ته وخوځول او هغوي یې جنګ ته هڅول. لومړی ټکر د کوفې په خواوشا او د صیادین (صائدین) په سیمه کې وشو او د زید ملګري پکې بریالي شول او بیا جنګ کوفې ته وغځېد.[۳۲] زید د خپلو لږو ملګرو په لیدلو سره دا اندیښنه چې کوفیان هغه هم د امام حسین(ع) په شان یوازې پرېږدي، له خپلو ملګرو سره مطرح کړه او نصر بن خزیمه د زید بن علي په ننګه د خپلې سرښندنې خبره وکړه.[۳۳]
زید بن علي له نصر بن خزیمه، معاویة بن اسحاق او خپلوڅو ملګرو سره، جومات ته لاړ چې په جومات کې بندي شوي خلک د اموي عسکرو له کلابندۍ وژغوري. هغوي که څه هم وکړی شول ځانونه جومات ته ورسوي او خپل بېرغونه او علمونه په جومات کې ورپوي،[۳۴] خو اموي مامورانو د هغوي د پرمختګ مخه ونیوله او د یوسف بن عمر د تازه دمه لښکر په رسېدلو سره د جومات په خواوشا او بازار کې سخت جنګ پېل شو. اخر جنګ او نښته د دارالرزق په نوم یوې محلې ته وغځېده او په لومړۍ ورځ د زید او د هغه د ملګرو په بریالیتوب سره پای ته ورسید.[۳۵]
دوهمه ورځ: ماته
د جنګ د دوهمې ورځې په اول کې نصر بن خزیمة د نایل بن فروه په لاس ووژل شو.[۳۶] د هغه وژل کېدو زید ډېر خپه کړ.[۳۷] سره له دې د دغه ورځې په سهار د زید او د هغه د ملګرو سخته نښته د هغوي په کامیابۍ سره ختمه شوه.[۳۸] یوسف بن عمر یو لښکر برابرکړ چې د زید په ملګرو برید وکړي، خو زید او ملګرو یې د یوسف بن عمر لښکر مات کړ، خو د یوسف بن عمر له لښکر سره د غشو ویشتونکو په زیاتېدو سره، د زید د ځواکونو لپاره خبره سخته شوه او په عین حال کې د زید بل کوماندان معاویه بن اسحاق هم ووژل شو. د دغه ورځې په ماښام، زید هم په تندي د غشي د لګېدو په وجه سخت ژوبل شو[۳۹] او بیا د ۱۲۲ ق کال د صفرې په دریمه شهید شو.[۴۰]
د زید ملګرو د دې لپاره چې د هغه مړی د اموي لښکرو لاسته ونه لویږي، د اوبو د یوې نالۍ لاره بدله کړه د هغه مړی یې ښخ کړ او نالۍ یې بیا خپلې لارې ته واړوله، خو یو مریی چې له هغوي سره و، حکم بن صلت خبر کړ.[۴۱] امویانو مړی راوویسته، د یوسف بن عمر په امر د زید تنه په دار وځړول شوه، او سر یې اموي خلیفه هشام بن عبدالملک ته واستوه.[۴۲]
د امام صادق(ع) دریځ
د زید بن علی پاڅون د شیعیانو د شپږم امام صادق(ع) د امامت په زمانه کې وشو، خو امام صادق د هغه په پاڅون کې برخه وانه خسته.[۴۳] د زید او د هغه د پاڅون په اړه مختلفې خبرې او نظرونه موجود دي، خو له امام صادق(ع) څخه د هغه د پاڅون په اړه کوم جوت دریځ نه دی راپور شوی. د کفایةالاثر کتاب لیکوال راپور ورکړی چې یو شمیر شیعیانو له زید سره د امام صادق نه ملګرتیا له هغه سره د مخالفت په وجه ګڼلې، خو د دغه کتاب د لیکوال په باور، د زید بن علي له پاڅون سره د امام صادق نه ملګرتیا یو ډول سیاست او تدبیر و.[۴۴]
ځینې شیعه عالمان منجمله شهید اول،[۴۵] آیت الله خوئي،[۴۶] او مامقاني[۴۷] باور لري چې زید بن علي د امام صادق له لوري اجازه لرله. همداراز ځینو څیړاندو د دغه دریو عالمانو پر خبرو سربېره د امام رضا په یو روایت استناد کړی او د زید پاڅون یې د امام صادق په اجازه ګڼلی دی.[۴۸] د دغه روایت له مخې زید بن علي له امام صادق سره مشوره وکړه او د شیعیانو شپږم امام ورته وویل چې که غواړې د کوفې په کناسه کې په دار وځړول شې لاره همدا ده»[۴۹] خو ځینو نورو څېړاندو په همدې روایت په استناد سره ویلي چې که څه هم زید په خپل پاڅون کې رښتینی و او که کامیاب شوی وای خلافت به یې د هغه اهل ته سپارلی و، خو امام صادق هغه له پاڅونه منع کړ.[۵۰] علامه طهراني هم له مومن طاق څخه د ابان بن عثمان په روایت په استناد سره چې الکافي کې نقل شوی[۵۱] د زید پاڅون د امام صادق له اجازې پرته ګڼلی دی.[۵۲]
له امام صادق[۵۳] او امام رضا[۵۴] څخه د ځینو نقل شویو روایتونو له مخې زید بن علي غوښتل چې که کامیاب شي خلافت امام صادق(ع) ته وسپاري. د شیخ مفید په وینا، زید بن علي، الرضا من آل محمد خپل شعار ګرځولی او د خلکو د باور په اپوټه، خلافت یې د ځان لپاره نه غوښتنه بلکې له بري وروسته به یې هغه اهل ته ورسپاره.[۵۵] علامه مجلسي دا نظر اکثرو شیعه علماوو ته منسوب کړی او څرګنده کړې یې ده چې له دوی څخه بل کوم نظر نه دی معلوم.[۵۶] د شیخ مفید په روایت، کله چې امام صادق د زید له شهادته خبر شو، ډېر خپه شو او امر یې وکړ چې د هغو کسانو چې د زید په پاڅون کې شهیدان شوې دي په کورنیو کې یو څه مالونه وویشل شي.[۵۷]
د پاڅون محرک او زمینې
شیخ مفید د بني امیه د حکومت په خلاف له پاڅون څخه د زید بن علي اصلي محرک د امام حسین(ع) د وینې غچ اخستل ګڼلي دي.[۵۸] هغه امر بالمعروف او نهي عن المنکر هم د زید له انګېزو ګڼلې او جوته کړې یې ده چې د درباریانو په مخکې له هغه سره د اموي خلیفه هشام بن عبدالملک ناوړه چلند هم هغه ته د پاڅون انګېزه ورکړې ده.[۵۹] یادداشت ۱]
همداراز ځینو څېړاندو د هشام بن عبدالملک په زمانه کې په منبرونو باندې امام علي ته کنځل کول،[۶۰] د پېغمبر له کورنۍ سره د امویانو ظلم او زیاتی او د بني امیه و کفر او الحاد د زید د پاڅون له عواملو ګڼلي دي.[۶۱] محمد بن جریر طبري د هغه د پاڅون په علت کې د اختلاف خبره کړې ده؛[۶۲] هغه په ځینو موارد کې لکه مالي تورونو، په مدینه کې د امام علي(ع) د اوقافو په سر له عبد الله محض سره د هغه اختلاف چې د خالد بن عبدالملک د حکمیت سبب شو او همداراز هغه مالي تورونه چې د یوسف بن عمر په حکومت کې په زید لګول کېدل او همداراز له هغه د کوفې د خلکو بلنه د زید د پاڅون له لاملونو ګڼلې دي.[۶۳] د سرچینو له مخې، په هغه بیعت کې چې زید له خلکو اخیست، له ظالمانو سره په مبارزې، د کمزورو په دفاع، په مساوي توګه د ولجو په ویش، رد مظالم، او د اهل بیتو د مخالفانو په وړاندې له هغوي سره په مرسته ټینګار کړی دی.[۶۴] مامقاني له پاڅونه د زید د هدف د بني امیه له لاسه د خلافت اخستل او امام صادق(ع) ته د هغه سپارل ګڼلې او باوري دی چې زید په دې وجه خپل هدف نه ښکاره کاوه چې امام صادق(ع) ته تاوان ونه رسیږی.[۶۵]
د پاڅون پایلې
د زید بن علي د پاڅون لپاره ځینې پایلې او نیتجې بیان شوې دي؛ منجلمه دا چې د زید پاڅون او ورپسې بیا د یحیی پاڅون، د بني امیه د حکومت د سقوط سریزې برابرې کړې[۶۶] او د شیعه پاڅونونو لمنه یې خراسان ته وغځوله.[۶۷] لکه څنګه چې په تاریخ یعقوبي کې راغلي دي، د زید بن علي وژل کېدو د خراسان شیعیان په جوش او غورځنګ کې راوستل او سبب شو چې هغوي د پېغمبر(ص) پر کورنۍ د بني امیه و ظلمونه بیان کړي او په دې اساس داسې ځای نه و چې د بني امیه له ظلمونو نه وي خبر.[۶۸] له امام صادق(ع) څخه هم نقل شوې چې هشام بن عبدالملک، زید بن علي وواژه، خدای هم په بدل کې د هغه حکومت ختم کړ.[۶۹] د شیعیانو له شپږم امامه په یو بل نقل کې راغلي چې شپږ ورځې وروسته له دې چې بني امیه و د زید مړی وسوزواوه، خدای تعالی اراده وکړه چې هغوي تباه کړي.[۷۰] د زید بن علي د پاڅون یوه بله پایله، د اهل بیتو په اړه د حکومت د حساسیت کمېدل او په نتیجه کې امام صادق(ع) ته فرصت پېدا کېدل وو چې د شیعه مذهب ترویج او تبیلغ وکړي.[۷۱]
د زید بن علي د پاڅون د پایلو او نتیجو پر شننې سربېره، ځینو څېړاندو د زید د پاڅون د ناکامه پاتېدو لپاره یو لړ دلیلونه بیان کړې دي؛ د اموي حکومت پوځي طاقت،[۷۲] د جاسوسانو او نفوذي عواملو شتون چې د پاڅون وخت یې افشا کړ، له پاڅونه د امام صادق(ع) ښکاره ملاتړ نه کول او اخر هم د کوفیانو نه ملګرتیا د دغه ناکامۍ ځینې اسباب ګڼل شوې دي.[۷۳]
اړونده څېړنې
فوټ نوت
- ↑ وګورئ: ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۱۹ق، ص۱۲۴.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۷۴.
- ↑ طبری، تاريخ الأمم و الملوک، ۱۹۶۷م، ج۷، ص۱۶۰.
- ↑ صبحی، فی علم الکلام، ۱۴۱۱ق، ج۳، ص۴۸.
- ↑ صبحی، فی علم الکلام، ۱۴۱۱ق، ج۳، ۱۴۱۱ق، ص۴۸ـ۵۲؛ خزاز قمی، کفایة الاثر، ۱۴۰۱ق، ص۳۰۵.
- ↑ وګورئ: خزاز قمی، کفایة الاثر، ۱۴۰۱ق، ص۳۰۵
- ↑ طبری، تاريخ الأمم و الملوک، ۱۹۶۷م، ج۷، ص۱۸۱.
- ↑ طبری، تاريخ الأمم و الملوک، ۱۹۶۷م، ج۷، ص۱۸۱-۱۸۲؛ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۱۹ق، ص۱۳۲.
- ↑ طبری، تاريخ الأمم و الملوک، ۱۹۶۷م، ج۷، ص۱۸۰.
- ↑ طبری، تاريخ الأمم و الملوک، ۱۹۶۷م، ج۷، ص۱۸۰.
- ↑ طبری، تاريخ الأمم و الملوک، ۱۹۶۷م، ج۷، ص۱۸۰؛ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۱۹ق، ص۱۳۲.
- ↑ طبری، تاريخ الأمم و الملوک، ۱۹۶۷م، ج۷، ص۱۶۲-۱۶۶.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۷۳.
- ↑ طبری، تاريخ الأمم و الملوک، ۱۹۶۷م، ج۷، ص۱۸۱.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۹۷۷م، ج۳، ص۲۴۴.
- ↑ طبری، تاريخ الأمم و الملوک، ۱۹۶۷م، ج۷، ص۱۸۲.
- ↑ طبری، تاريخ الأمم و الملوک، ۱۹۶۷م، ج۷، ص۱۸۲.
- ↑ طبری، تاريخ الأمم و الملوک، ۱۹۶۷م، ج۷، ص۱۸۲-۱۸۳؛ ابن اعثم کوفی، الفتوح، ۱۹۹۱م، ج۸، ص۲۹۰.
- ↑ طبری، تاريخ الأمم و الملوک، ۱۹۶۷م، ج۷، ص۱۶۶-۱۶۸.
- ↑ طبری، تاريخ الأمم و الملوک، ۱۹۶۷م، ج۷، ص۱۷۱.
- ↑ طبری، تاريخ الأمم و الملوک، ۱۹۶۷م، ج۷، ص۱۶۷.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۱۹ق، ص۱۳۲.
- ↑ طبری، تاريخ الأمم و الملوک، ۱۹۶۷م، ج۷، ص۱۶۸.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۱۹ق، ص۱۳۱.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۱۹ق، ص۱۴۱؛ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۹۷۷م، ج۳، ص۲۳۹.
- ↑ طبری، تاريخ الأمم و الملوک، ۱۹۶۷م، ج۷، ص۱۸۲.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۱۹ق، ص۱۳۳.
- ↑ طبری، تاريخ الأمم و الملوک، ۱۹۶۷م، ج۷، ص۱۸۴-۱۸۵.
- ↑ طبری، تاريخ الأمم و الملوک، ۱۹۶۷م، ج۷، ص۱۸۴.
- ↑ طبری، تاريخ الأمم و الملوک، ۱۹۶۷م، ج۷، ص۱۸۵-۱۸۶.
- ↑ طبری، تاريخ الأمم و الملوک، ۱۹۶۷م، ج۷، ص۱۸۶.
- ↑ ابن مسکویه، تجارب الامم، ۱۳۷۹ش، ج۳، ص۱۴۲-۱۴۴.
- ↑ طبری، تاريخ الأمم و الملوک، ۱۹۶۷م، ج۷، ص۱۸۴.
- ↑ طبری، تاريخ الأمم و الملوک، ۱۹۶۷م، ج۷، ص۱۸۴-۱۸۵.
- ↑ طبری، تاريخ الأمم و الملوک، ۱۹۶۷م، ج۷، ص۱۸۴.
- ↑ طبری، تاريخ الأمم و الملوک، ۱۹۶۷م، ج۷، ص۱۸۴-۱۸۵.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۱۹ق، ص۱۳۶.
- ↑ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۹۶۵م، ج۵، ص۱۳۵.
- ↑ طبری، تاريخ الأمم و الملوک، ۱۹۶۷م، ج۷، ص۱۸۵-۱۸۶.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۱۹ق، ص۱۳۹.
- ↑ طبری، تاريخ الأمم و الملوک، ۱۹۶۷م، ج۷، ص۱۸۶-۱۸۷.
- ↑ ابن مسکویه، تجارب الامم، ۱۳۷۹ش، ج۳، ص۱۴۷.
- ↑ خزاز قمی، کفایة الاثر، ۱۴۰۱ق، ص۳۰۵.
- ↑ خزاز قمی، کفایة الاثر، ۱۴۰۱ق، ص۳۰۵.
- ↑ شهید اول، القواعد، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۲۰۷.
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۰ق، ج۷، ص۳۶۵.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال، ۱۴۳۱ق، ج۹، ص۲۶۱.
- ↑ رضوی اردکانی، شخصیت و قیام زید بن علی، دفتر انتشارات اسلامی، ص۱۲۲-۱۲۳.
- ↑ شیخ صدوق، عیون أخبار الرضا علیهالسلام، ۱۳۷۸ق، ج۱، ص۲.
- ↑ رجبی، «مواجهه امام صادق(ع) با نهضت ترجمه/ چرا امام از قیام زید حمایت نکرد»، خبرگزاری مهر.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۱۷۴.
- ↑ تهرانی، امامشناسی، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۲۰۴-۲۰۵.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۸، ص۲۶۴.
- ↑ شیخ صدوق، عیون أخبار الرضا علیهالسلام، ۱۳۷۸ق، ج۱، ص۲۴۹.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۷۳.
- ↑ مجلسی، مرآة العقول، ۱۴۰۴ق، ج۴، ص۱۱۸.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۷۳.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۷۲-۱۷۱.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۷۳.
- ↑ ابن ابیالحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۴، ص۵۷.
- ↑ کریمان، سیره و قیام زید بن علی، ۱۳۶۴ش، ص۲۶۰-۲۶۸.
- ↑ طبری، تاريخ الأمم و الملوک، ۱۹۶۷م، ج۷، ص۱۶۰.
- ↑ طبری، تاريخ الأمم و الملوک، ۱۹۶۷م، ج۷، ص۱۶۰-۱۶۷.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۹۷۷م، ج۳، ص۲۳۷-۲۳۸؛ طبری، تاريخ الأمم و الملوک، ۱۹۶۷م، ج۷، ص۱۷۲-۱۷۳.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال، ۱۴۳۱ق، ج۹، ص۲۳۳-۲۳۴.
- ↑ رضوی اردکانی، شخصیت و قیام زید بن علی، دفتر انتشارات اسلامی، ص۲۸۰-۲۸۱؛ کریمان، سیره و قیام زید بن علی، ۱۳۶۴ش، ص۳۶۱-۳۶۲.
- ↑ کاظمی، «قیام زید بن علی و یحیی بن زید و اسباب شکست و تاثیرات آن در مبارزات ضد اموی»، ص۱۹۹.
- ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۳۲۶.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۳۰۹.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷، ج۸، ص۱۶۱.
- ↑ کریمان، سیره و قیام زید بن علی، ۱۳۶۴ش، ص۳۶۱-۳۶۲.
- ↑ نوری، زید بن علی و مشروعیة الثورة عند اهل البیت، ۱۴۱۶ق، ص۳۱۳.
- ↑ رضوی اردکانی، شخصیت و قیام زید بن علی، دفتر انتشارات اسلامی، ص۲۶۳-۲۷۹.
سرچينې
- ابن أبی الحدید، عبدالحمید بن هبة الله، شرح نهج البلاغة، تصحیح ابراهیم محمد ابوالفضل، قم، مكتبة آیةالله المرعشی النجفی، ۱۴۰۴ق.
- ابن أثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر و دار بیروت، ۱۹۶۵م.
- ابن أعثم کوفی، محمد بن علي، الفتوح، تحقیق علی شیری، بیروت، دار الأضواء، ۱۹۹۱م.
- ابن مَسْکَوَیه، احمد بن محمد، تجارب الامم و تعاقب الهمم، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، انتشارات سروش، ۱۳۷۹ش.
- ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین، مقاتل الطالبیین، تحقیق احمد صقر، بیروت، موسسة الأعلمي للمطبوعات، ۱۴۱۹ق.
- بلاذري، احمد بن يحيی، أنساب الأشراف، تحقیق محمدباقر محمودی، بیروت، دار التعارف، ۱۹۷۷م.
- حسینی تهرانی، سید محمدحسین، امامشناسی، مشهد، علامه طباطبایی، ۱۴۲۶ق.
- خزاز قمی، علی بن محمد، کفایة الاثر، تحقیق سید عبدالطیف حسنی، قم، انتشارات بیدار، ۱۴۰۱ق.
- خویی، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، قم، مرکز نشر آثار شیعه، ۱۴۱۰ق/۱۳۶۹ش.
- رجبی، محمدحسین، «مواجهه امام صادق(ع) با نهضت ترجمه/ چرا امام از قیام زید حمایت نکرد»، در سایت خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۲۴ شهریور ۱۳۹۱ش، تاریخ بازدید: ۱۹ تیر ۱۳۹۷ش.
- رضوی اردکانی، سید ابوفاضل، شخصیت و قیام زید بن علی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، بیتا.
- شهید اول، محمد بن مکی، القواعد و الفوائد، تصحیح سید عبدالهادی حکیم، قم، کتابفروشی مفید، (افست نجف، ۱۴۰۰ق).
- شیخ صدوق، محمد بن علی، عیون أخبار الرضا علیهالسلام، تصحیح مهدی لاجوردی، تهران، انتشارات جهان، ۱۳۷۸ق.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- صبحی، احمد محمود، في علم الکلام دراسة فلسفية لآراء الفرق الإسلامية فی اصول الدین، بیروت، دار النهضة العربیة، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، ۱۹۶۷م.
- کاظمی، محمدحسین، «قیام زید بن علی و یحیی بن زید و اسباب شکست و تاثیرات آن در مبارزات ضد اموی»، در مجله تاریخ نو، شماره ۱۲، پاییز ۱۳۹۴.]
- کریمان، حسین، سیره و قیام زید بن علی(ع)، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۴ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح علیاکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۴۰۷ق.
- مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال، تحقیق محي الدين و محمدرضا مامقانی، قم، مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث، ۱۴۳۱ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربي، ۱۴۰۳ق.
- مجلسی، محمدباقر، مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرسول، تصحیح سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۴۰۴ق.
- نوری، حاتم، زید بن علی و مشروعية الثورة عند اهل البیت، مرکز الغدیر للدراسات الإسلامیة، ۱۴۱۶ق/۱۹۹۵م.
- یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر، بیتا.