شهادت
- د نورو استعمالونو لپاره، شهادت(د ابهام پاکول) وګورئ.
شهادت د خدای په لاره کې وژل کېدو ته اشاره لري چې حدیثونو کې تر ټولو لویه نیکي او تر ټولو قدرمن مرګ یاد شوی دی. د قرآن په آیتونو او روایتونو کې د شهادت لپاره ځينې اثار بیان شوې لکه ژوندي پاتې کېدل، د شفاعت له حقه برخمنتیا او د ګناهانو بخښل کېدل.
د فقیهانو په نظر شهید غسل او کفن نه لري او د هغه د بدن لمس کول د مړی د لمس کولو غسل د واجبېدو سبب نه ګرځي. البته دغه حکمونه د معرکې (د جنګ د مېدان) د شهید دي او نورو کسانو ته چې د خدای په لاره کې وژل کیږي او یا د شهید په مقام دي، نه شاملیږي.
د ځینو روایتونو له مخې ټول د شیعو امامان په شهادت سره له دنیا ځي، البته د شیعیانو تکړه عالم شیخ مفید د هغوي د ځینو په شهادت کې شک څرګند کړی دی.
د ایران د اسلامي جمهوریت په ادبیاتو کې هغه ټول کسان چې د ۱۳۵۷ لمریز کال د انقلاب د ساتنې په لاره کې او د ایران هیواد د دفاع په لاره کې وژل کیږي شهید نومول کیږي. په دې هیواد کې شهید فاونډیشن ( بنیاد شهید و امور ایثار ګران) د شهیدانو د کورنیو او ایثار ګرانو (جنګي معیوبینو او هغو کسانو چې په جنګ کې یې برخه اخستې) په چارو د غور لپاره جوړ شوی همداراز د کب ۲۲ نیټه د شهید د ورځې په توګه نومول شوې ده.
مفهوم پېژندنه
د شهادت مطلب دی د خدای په لاره کې وژل کېدل او څوک چې د خدای په لاره کې ووژل شي شهید بلل کیږي.[۱] په فقې کې شهید له هغه مسلمان سره ځانګړی دی چې د جنګ په میدان کې د کافرانو په وسیله یا له هغوي سره په جنګ کې وژل کیږي.[۲]
په تفسیر نمونه کې راغلې دي چې شهادت یوه خاصه او یوه عامه معنا لري. خاصه معنا یې هماغه فقهي معنا ده او عامه معنا یې دا ده چې انسان د الهي دندې د ترسره کولو په لاره کې ووژل یا مړ شي. له دې امله په روایتونو کې هغه طالب علم چې د علم د طلب په لاره کې له دنیا لاړ شي، څوک چې په بسترې کې مړ شي په داسې حال کې چې د خدای، پېغمبر او اهل بیتو یې معرفت لري، څوک چې د تیري ګرو په وړاندې د خپل مال په دفاع کې ووژل شي او... شهید ګڼل شوې دي.[۳]
د شهید د نومولو علت
شهادت په لغت کې ځینې معنې لري لکه حضور او مشاهده.[۴] دې مسالې ته په پام سره د شهید د نومولو د علت په اړه ځینې احتمالونه ورکړل شوې دي منجمله:
- د الهي رحمت فرښتې هغه ویني.
- خدای او فرښتې شهادت ورکوي چې هغه جنتي دی.
- هغه نه دی مړ او د خدای په وړاندې حاضر دی.
- هغه داسې څیزونه ویني چې نور یې نه ویني.[۵]
- هغه به د قیامت په ورځ د نورو د عملونو کتونکی وي.[۶]
مقام
د شهید د مقام او منزلت په اړه ډېر روایتونه راغلې دي منجمله دا چې شهادت تر ټولو لوړه نیکي[۷]او تر ټولو قدرمن مرګ[۸] ګڼل شوی د ی او ځینې نور مرګونه په اجر او بدله کې هغه ته ورته ګڼل شوې دي.[۹] همداراز په هغو دعاګانو کې چې له څوارلسو معصومینو راغلي شهادت،[۱۰] د پېغمبر(ص) تر بېرغ لاندې شهادت[۱۱] او د خلکو تر ټولو بدو کسانو په لاس وژل کېدل[۱۲] له خدایه غوښتل شوې دي.
په قرآن کې د شهادت کلمه د «قَتْل فی سبیلالله» (د خدای په لاره کې وژل کېدل) بلل شوې دي.[۱۳] په فقهي کتابونو کې د شهادت او شهید څخه د طهارت د احکامو په باب کې بحث کیږي.[۱۴]
د شهادت آثار
په روایتونو او آیتونو کې د شهادت لپاره یو لړ اثار بیان شوې چې ځینې یې په دې ډول دي:
- ژوندی والی: د قرآني آیتونو له مخې هغه کسان چې د خدای په لاره کې وژل کیږي؛ نه دي مړه شوې بلکې ژوندي دي[۱۵] او د خپل پالونکي په نزد ورته روزي ورکول کیږي.[۱۶]
- د شفاعت حق لرل: شهید د پېغمبرانو، او عالمانو تر څنګ په قیامت کې له شفاعت کوونکو دی.[۱۷]
- د ګناهانو بخښل کېدل او د خدای رحمت.[۱۸] له امام باقر(ع) په یو روایت کې راغلي چې کله د شهید د وینې لومړی څاڅکی روان شي، د هغه ټولې ګناهانې بې د خلکو له حقوقو بخښل کیږي.[۱۹] د شهید په غاړه د حق الناس په اړه هم ویل شوې چې که په جبران کې یې کوتاهي نه وي کړې او د ادا کولو حق یې لرلی وي، خدای تعالی یې هغه حق جبرانوي او د حق خاوند راضي کوي.[۲۰]
- جنت ته تګ:[۲۱] شهید له لومړیو کسانو دی چې جنت ته داخلیږي.[۲۲]
د جنګ په میدان کې د شهید احکام
فقیهانو د جنګ په میدان کې د شهید شوې کس لپاره ځینې احکام ذکر کړې دي:
- د مړی غسل: د شیعه فقیهانو له نظره، د جنګ په میدان کې شهید شوی کس غسل میت یا د مړی غسل نه لري.[۲۳] خو څوک چې د جنګ په ډګر کې ژوبل شوی او د جنګ له ختمېدو وروسته شهید شوی وي باید غسل ورکړی شي.[۲۴]
- کفن: د شیعه فقیهانو له نظره، د جنګ په میدان کې شهید ته کفن نه اغوستل کیږي.[۲۵] او په هماغه جنګي جامه کې ښخیږي؛[۲۶] مګر دا چې جامه په تن ونه لري چې په دې بڼه کې باید کفن کړی شي.[۲۷]
- د شهید د بدن مس کول: د شهید د بدن مس کول او ورپورې ګوتې لګول د مړی د لمس کولو غسل د واجبېدو سبب نه ګرځي.[۲۸]
- حنوط: حنوط (د سجدې په اوو ځایونو د کافور و مږل) د شهید لپاره واجب نه دي؛ ځکه چې حنوط له کفن کولو وروسته وي او شهید خو کفن نه لري.[۲۹]
په دغه احکامو کې هغه کسان شاملیږي چې د معصوم یا د هغه د خاص نایب په امر یې په جنګ کې شرکت کړی وي.[۳۰] همداراز د اکثره فقیهانو په فتوا هغه کسانو ته شاملیږي چې د غیبت په زمانه کې د امام د عام نائب (جامع الشرایط فقیه) په امر یا د هغه له اجازې پرته د اسلام د دښمنانو د دفاع په وړاندې په دفاع کې ووژل شي.[۳۱] د دې په مقابل کې شهید ثاني که څه هم دغه کسان شهیدان ګڼلي خو د جنګ په میدان کې د شهید احکام پرې جاري نه ګڼي.[۳۲]
د شیعه امامانو شهادت
د یو شمېر شیعه عالمانو له نظره، ټول د شیعو امامان په شهادت سره له دنیا تللې دي.[۳۳] د هغوي دلیل ځینې روایتونه منجمله د «وَ اللهِ مَا مِنَّا إِلَّا مَقْتُولٌ شَهِید» روایت دی چې پر اساس یې ټولو امامان په شهادت سره له دنیا ځي.[۳۴] د دې په مقابل کې بیا شیخ مفید په «تصحیح اعتقادات» کتاب کې د امام علی(ع)، امام حسن(ع)، امام حسین(ع)، امام موسی کاظم(ع) او امام رضا(ع) شهادت منلی او د نورو امامانو په شهادت کښې یې شک څرګند کړی دی.[۳۵]
شهید د ایران د اسلامي جمهوریت په ادبیاتو کې
د ایران د اسلامي جمهوریت په ادبیاتو کې شهید کې هغه کسان شاملیږي چې د ۱۳۵۷ لمریز کال د انقلاب د بریاوو د اسلامي نظام د حیثیت ، د ایران هیواد د خپلواکۍ د ساتنې او دفاع په لاره کې او د دښمنانو له ګواښونو سره په مقابله کې ووژل شي.[۳۷] د ایران د شهید فاونډیشن د قانون له مخې، د ۱۳۵۷ لمریز کاله د ۱۴۰۰ لمریز کاله پورې کابو ۲۲۰ زره کسان شهیدان ګڼل کیږي.[۳۸] په ایران کې د شهید فاونډیشن سازمان د شهیدانو د کورنیو په چارو دغور لپاره جوړ دی.[۳۹] همداراز د کب ۲۲ د شهید د ورځې په نوم نومول شوې ده.[۴۰]
اصطلاحات
ځینې اصطلاحات چې د ایران د اسلامي جمهوریت په ادبیاتو کې د شهیدانو لپاره کارول کیږي دا دي:
- شهید محراب: د جُمعې هغو امامانو ته اشاره لري چې د جمعې لمونځ کولو په وخت د اسلامي جمهوریت نظام د مخالفانو له خوا ترور شوې دي.[۴۱]
- د سپېڅلې دفاع شهیدان: د ایران عراق په جنګ کې وژل شوي ایراني کسان[۴۲] چې ترې د تپلي جنګ د شهیدانو په نامه هم یادونه کیږي.[۴۳]د دغو شهیدانو د ښخولو ځای د ګلزار شهدا په نوم یادیږي.[۴۴]
- شهید ګمنام: د ایران عراق جنګ ایراني وژل شوې کسان چې شناخت یې معلوم نه دی.[۴۵] په ایران کې معمولا د دغه شان کسانو په مزار ودانۍ جوړیږي.[۴۶] او په مختلفو مذهبي مناسبتونو یې د مزارونو تر څنګ دستورې ترسره کیږي.[۴۷]
- شهید مدافع حرم: هغه ځواکونه چې له داعش سره د جنګ او د سوریې د دولت د ملاتړ لپاره د ایران د اسلامي جمهوریت له خوا منظم او سوریې ته استول شوې او په دغه هیواد کې وژل کیږي. دغه ځواکونه د ایران، لبنان، عراق او افغانستان دي.[۴۸]
- شهدای انقلاب: هغه کسان دي چې د پهلوي له حکومت سره په مبارزه کې له ۱۳۴۲ کاله د ۱۳۵۷ تر سلواغې پورې شهیدان شوې دي د دغه شهیدانو شمېر له ۲۸۰۰ تر ۱۰ زور تنو بیان شوی دی.[۴۹]
- شهیدان امنیت: هغه کسان چې د ټولنې د عمومي امنیت او نظم د ټیننګولو[۵۰] له قاچاقچیانو سره په مبارزه[۵۱] او له بلواګرو سره مقابله کې شهیدان کیږي لکه آرمان علي وردي او روح الله عجمیان.[۵۲]
- شهیدان سلامت: هغه کسان چې د ایران د خلکو د سلامتیا او درملنې په لاره کې مړه کیږي. دا نوم په ۲۰۱۹ کال کې د کرونا په زمانه کې دود شو.[۵۳]
همداراز په ایران کې په ځینو پېښو کې وژل شوې کسان هم د شهید په توګه معرفي شوي دي: لکه د ۱۳۹۴ کال د منا د غمیزې وژل شوې کسان، په ۱۳۹۵ کال کې د تهران د پلاسکو ودانۍ په اور لګېدنې کې وژل شوې د اطفاعیې کسان، او په ۱۳۹۸ لمریز کال کې د یوکریني بوئینګ الوتکې وژل شوې کسان.
کتابونه
د شهادت او شهید په اړه په فارسۍ او عربۍ ژبه ځینې کتابونه لیکل شوې منجمله:
- د ابوالفضل بنایي کاشي کتاب شهدای عصر پیامبر(ص) دغه کتاب په فارسۍ ژبه د پېغمبر د زمانې د شهیدانو راپور ورکوي. له هجرته مخکې شهیدان، د بدر غزا، د سویق غزا، احد، د بئر معونه شهیدان، د خیبر غزا، طائف غزا، حنین غزا شهیدان او هغه شهیدان چې د شهادت تاریخ یې نه دی معلوم، د دغه کتاب څپرکي دي. دغه کتاب په ۲۴۸ مخونو کې په ۱۳۹۱ کال کې د شاهد خپرنځای له خوا چاپ او خپور شوی دی.
- شُهَداءُ الفَضیلَة: د علامه امیني کتاب دی چې د ۱۳۰ شهیدو عالمانو او پوهانو او د هغوي د شهادت د څرنګوالي په اړه دی. دغه کسان له څلورمې تر څوارلسمې قمري پېړۍ پورې انتخاب شوې. شهداءُالفضیلة د شهیدان راه فضیلت، په نامه په فارسۍ ژبه ژباړل شوی دی.
- د سید علي اکبر قرشي کتاب شهدای صدر اسلام و شهدای واقعه کربلا ، په ۱۳۸۵ کال کې د نوید اسلام خپرنځای له خوا په ۲۱۲ مخونو کې خپور شوی دی.[۵۴]
فوټ نوټ
- ↑ محمود عبدالرحمان، معجم المصطلحات و الالفاظ الفقهیه، ج۲، ص۳۴۶.
- ↑ محمود عبدالرحمان، معجم المصطلحات و الالفاظ الفقهیه، ج۲، ص۳۴۶.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۹ش، ج۲۱، ص۴۰۷-۴۰۸.
- ↑ قرشی، قاموس قرآن، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۷۴.
- ↑ طریحی، مجمع البحرین، ۱۴۱۶ق، ج۳، ص۸۱.
- ↑ قرشی، قاموس قرآن، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۷۷.
- ↑ ابن حیون مغربی، دعائم الاسلام، ۱۳۸۵ق، ج۱، ص۳۴۳.
- ↑ صدوق، من لایحضر الفقیه، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۴۰۲، ح۵۸۶۸.
- ↑ وګورئ: شیخ انصاری، کتاب الطهاره، ۱۴۱۵ق، ج۴، ص۴۰۴.
- ↑ علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۴ق، ج۹۵، ص۳۶۸؛ ج۹۱، ص۲۳۹؛ ج۹۴، ص۳۳۲.
- ↑ علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۴ق، ج۹۴، ص۳۷۶.
- ↑ علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۴ق، ج۹۴، ص۲۶۱.
- ↑ قرشی، قاموس قرآن، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۷۶.
- ↑ وګورئ: علامه حلی، تحریر الاحکام، ۱۴۲۰ق، ج۱، ۳۳۱۷.
- ↑ سوره بقره، آیه۱۵۴.
- ↑ سوره آل عمران، آیه۱۶۹.
- ↑ حمیری، قرب الاسناد، مکتبة نینوا، ج۱، ص۳۱.
- ↑ سوره آل عمران، آیه۱۵۷.
- ↑ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۱۸۳.
- ↑ شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۳۶۵ش، ج۶، ص۱۸۸، ح۳۹۵ و ص۱۹۱، ح۴۱۱؛ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۹۹.
- ↑ سوره توبه، آیه۱۱۱.
- ↑ علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۴ق، ج۷۱، ص۱۴۴.
- ↑ شیخ انصاری، کتاب الطهاره، ۱۴۱۵ق، ج۴، ص۳۹۹.
- ↑ علامه حلی، نهایة الاحکام، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۲۳۵.
- ↑ شیخ انصاری، کتاب الطهاره، ۱۴۱۵ق، ج۴، ص۳۹۹.
- ↑ شیخ انصاری، کتاب الطهاره، ۱۴۱۵ق، ج۴، ص۴۰۶.
- ↑ شیخ انصاری، کتاب الطهاره، ۱۴۱۵ق، ج۴، ص۴۰۶-۴۰۷.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۵، ص۳۰۷.
- ↑ خؤیی، التنقیح، مؤسسه احیاء آثار الامام الخویی، ج۹، ص۱۸۲.
- ↑ شهید ثانی، مسالک الافهام، ج۱، ص۸۲.
- ↑ وګورئ: کاشفالغطا، النور الساطع، ۱۳۸۱ق، ج۱، ص۵۴۵.
- ↑ شهید ثانی، مسالک الافهام، ج۱، ص۸۲.
- ↑ مثال په توګه وګورئ: صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۵۲۸؛ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۱۳۲-۱۳۱؛ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابیطالب، ۱۳۷۹ ق، ج۲، ص۲۰۹.
- ↑ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابیطالب، ۱۳۷۹ ق، ج۲، ص۲۰۹؛ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۱۳۲-۱۳۱.
- ↑ مفید، تصحیح اعتقاد الامامیه، ۱۴۱۴ق، ص۱۳۲و۱۳۱.
- ↑ «پیکر مطهر ۱۰ شهید دفاع مقدس در اصفهان تشییع شد+ تصاویر» خبرفوری.
- ↑ «آییننامه تعیین و احراز مصادیق شهید و ایثارگر ابلاغ شد آییننامه تعیین و احراز مصادیق شهید و ایثارگر ابلاغ شد»
- ↑ «تعداد شهدای ایران چقدر است؟»
- ↑ «قانون اساسنامه بنیاد شهید انقلاب اسلامی»
- ↑ «تعداد شهدای ایران چقدر است؟»
- ↑ وګورئ: «شهدای محراب چند نفر هستند و نامشان چيست؟»، مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات.
- ↑ محمودی، «بررسی صبغه عرفانی مناجاتهای شهدای دفاع مقدس»، ص۳۵۵ و ۳۵۷.
- ↑ ربیعی، «تحلیل گفتمانی وصیتنامه شهدای جنگ تحمیلی»، ص۱۴۶.
- ↑ آقابابایی، «گلزار شهدا به مثابه مکان-خاطره»، ص۵۴.
- ↑ «مفهوم گمنامی»، پایگاه کمیته جستجوی مفقودین ستاد کل نیروهای مسلح.
- ↑ «تحلیلی برتدفین پیکرهای طیبه شهدای گمنام درنقاط خاص کشور»، پایگاه کمیته جستجوی مفقودین ستاد کل نیروهای مسلح.
- ↑ «فلسفه یادبود شهدا در دانشگاهها»، پایگاه کمیته جستجوی مفقودین ستاد کل نیروهای مسلح.
- ↑ «روایت مشاور فرمانده سپاه کربلای مازندران از خان طومان»، خبرگزاری دانشجویان ایران (ایرنا).
- ↑ «تعداد شهدای ایران چقدر است؟»
- ↑ وګورئ: «بزرگداشت اولین سالگرد شهید امنیت «حامد ضابط» برگزار میشود»، خبرگزاری فارس.
- ↑ وګورئ: «پیکر شهید امنیت در دهدشت تشییع شد»، خبرگزاری فارس.
- ↑ «برگزاری مراسم بزرگداشت شهدای مدافع امنیت شهید آرمان علیوردی و روحالله عجمیان»، تهرانپرس.
- ↑ «شهدای سلامت از امتیازات افراد «در حکم شهید» برخوردار میشوند»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ «نگاهی به كتاب «شهدای صدر اسلام و شهدای كربلا»»، خبرگزاری ایسنا.
سرچينې
- آقابابایی، احسان و مهدی ژیانپور، «گلزار شهدا به مثابه مکان-خاطره»، در مطالعات ملی، شماره ۶۷، پاییز ۱۳۹۵ش.
- ابن حیون مغربی، نعمان بن محمد، دعائم الاسلام، تصحیح آصف فیضی، قم، مؤسسة آلالبیت علیهمالسلام، ۱۳۸۵ق.
- ابن شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابیطالب(ع)، قم، علامه، ۱۳۷۹ق.
- «بزرگداشت اولین سالگرد شهید امنیت «حامد ضابط» برگزار میشود»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: ۲ شهریور ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۳۱ شهریور ۱۴۰۰ش.
- «تحلیلی برتدفین پیکرهای طیبه شهدای گمنام درنقاط خاص کشور»، پایگاه کمیته جستجوی مفقودین ستاد کل نیروهای مسلح، تاریخ بازدید: ۳۱ شهریور ۱۴۰۰ش.
- «پیکر دو تن از شهدای امنیت استان تهران چهارشنبه تشییع میشود»، خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، تاریخ درج مطلب: ۲۸ آبان ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۳۱ شهریور ۱۴۰۰ش.
- «پیکر شهید امنیت در دهدشت تشییع شد»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: ۷ مهر ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۳۱ شهریور ۱۴۰۰ش.
- حمیری، عبدالله بن جعفر، قرب الاسناد، تهران، نینوا، بیتا.
- ربیعی، علی و امیرحسین تمنایی، «تحلیل گفتمانی وصیتنامه شهدای جنگ تحمیلی»، در مطالعات جامعشناختی، شماره ۴۴، بهار و تابستان ۱۳۹۳ش.
- «روایت مشاور فرمانده سپاه کربلای مازندران از خان طومان»، خبرگزاری دانشجویان ایران (ایرنا)، تاریخ درج مطلب: ۲۰ اردیبهشت ۱۳۹۵ش، تاریخ بازدید: ۳۱ شهریور ۱۴۰۰ش.
- «شهدای سلامت از امتیازات افراد «در حکم شهید» برخوردار میشوند»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۱۲ مرداد ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۳۱ شهریور ۱۴۰۰ش.
- شهید ثانی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، مؤسسة المعارف الاسلامیة، بیتا.
- شیخ انصاری، مرتضی، کتاب الطهارة، قم، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، ۱۴۱۵ق.
- صدوق، محمد بن علی بن بابویه، الخصال، تصحیح و تحقیق علی اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، ۱۳۶۲ش.
- صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، تصحیح علیاکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۱۳ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، قم، مؤسسه آلالبیت، ۱۴۱۷ق.
- طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، تحقیق احمد حسینی اشکوری، تهران، کتابفروشی مرتضوی، چاپ سوم، ۱۴۱۶ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، تحریر الشرعیه علی مذهب الامامیه، تصحیح ابراهیم بهادری، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۴۲۰ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، نهایة الاحکام فی معرفة الاحکام، قم، مؤسسه آلالبیت، ۱۴۱۹ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، تحقیق محمدباقر محمودی و عبدالزهرا علوی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۴ق.
- «فلسفه یادبود شهدا در دانشگاهها»، پایگاه کمیته جستجوی مفقودین ستاد کل نیروهای مسلح، تاریخ بازدید: ۳۱ شهریور ۱۴۰۰ش.
- قرشی، سید علیاکبر، قاموس قرآن، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ ششم، ۱۴۱۲ق.
- کاشفالغطاء، علی بن محمدرضا، النور الساطع فی الفقه النافع، نجف، مطبعة الآداب، ۱۳۸۱ق.
- محمودی، مریم و حسن قربانی، «بررسی صبغه عرفانی مناجاتهای شهدای دفاع مقدس»، در ادبیات پایداری، شماره ۱۵، پاییز و زمستان ۱۳۹۵ش.
- «مفهوم گمنامی»، پایگاه کمیته جستجوی مفقودین ستاد کل نیروهای مسلح، تاریخ بازدید: ۳۱ شهریور ۱۴۰۰ش.
- مفید، محمد بن محمد، تصحیح اعتقاد الامامیه، تحقیق و تصحیح حسین درگاهی، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ش.
- خویی، سید ابوالقاسم، التنقیح فی شرح العروةالوثقی، قم، مؤسسه احیاء آثار الامام الخویی، بیتا.