د خدای لیدل، په سترګو سره د خدای د لیدلو د امکان په باره کې یوه کلامي مساله ده. امامیه او معتزله متکلمان عقیده لري چې خدای په ظاهري سترګو سره نه په دنیا کې او نه په اخرت کې لیدی شي. د دوي له نظره، په ظاهري سترګو د خدای د لیدلو لازمه او ضرورت دا دی چې خدای جسم ولري. د دې په مقابل کې بیا د اهل سنتو اکثره کلامي مذهبونه لکه اشاعره، اهل حدیث، مجسمه، کرامیه او سلفیه په دې نظر دي چې د خدای د لیدلو امکان شته دی.
په اسلام کې د خدای د لیدلو د مسالې مخینه دوهمې قمري پېړۍ ته ورګرځي. د ځینو له نظره، دا مساله د هغو یهودیانو او مسیحیانو له خوا چې په ظاهره یې اسلام راوړی و په اسلامي بحثونو کې راننوته. د خدای لیدل پر کلام سربېره، په قرآن، روایتونو او عرفان کې هم د بحث وړ پاتې شوې ده. په دې اړه زیات کتابونه منجمله د جعفر سبحاني کتاب «رؤیة الله فی ضوء الکتاب و السنّة و العقل الصریح» لیکل شوی دی.
مفهوم او مقام
د خدای کتل یوه کلامي مساله ده. په دې اړه چې آیا خدای د سر په سترګو لیدلی شو که نه.[۱] د قران په ځینو ایتونو کې د خدای د لیدل کېدو خبره راغلې ده؛ لکه د قیامت د سورې ۲۲ او ۲۳ ایتونه، د مطففین سورې ۱۵ ایت، د یونس سورې ۱۶ ایت او د نجم سورې له ۱۱ تر ۱۳ ایتونه. په ځینو ایتونو کې بیا د خدای د لیدلو نفي شوې ده؛ لکه د انعام سورې ۱۰۳ ایت، د اعراف سورې ۱۴۳ ایت د بقرې سورې ۵۵ ایت د نساء سورې ۱۵۳ ایت، او د فرقان سورې ۲۱ ایت[۲] په شیعه سني روایي سرچینو کې د خدای د کتلو د امکان یا نه امکان په باره کې ډېر ایتونه نقل شوې دي.[۳]
د خدای د لیدلو د امکان موافقو او مخالفو مفسرانو، د دغه ایتونو په ذیل کې په مبسوط ډول د خدای د لیدل کېدو په باره کې بحث کړی دی.[۴]
ویل شوي چې په دې سبب چې صوفیان همیشه له خدای سره د بې واسطې تماس په لټه کې وو، د خدای لیدل په عرفان او تصوف کې هم په یوې سنجیده مسالې بدل شوې او تقریبا هغه ټول کسان چې د صوفیانو په لومړي پړاو کې دي، لکه ابراهیم ادهم، په دې اړه خبرې لري.[۵]
د مسالې تاریخچه
په سلام کې د خدای د لیدلو په اړه د کلامي بحثونو مخینه دوهمې قمري پېړۍ ته ورګرځي.[۶] په دې پېړۍ کې دوه کلامي فرقو جَهْمیّه او معتزله د سر په سترګو د خدای د لیدلو انکار وکړ. د دریمې پېړۍ په لومړیو کې د خدای د لیدلو امکان د اهل سنتو د یو امام احمد بن حنبل او د هغه د پېروانو له اصلي عقایدو شو. د ماتُریدیه، اشاعره، مُجَسّمه، مُشَبّهه، کَرّامِیّه او سلفیه[۷] په شان کلامي فرقو د سر په سترګو د خدای د لیدلو امکان ومانه.[۸]
ځینې متکلمان منجمله د ۱۴ ق پېړۍ شیعه متکلم جعفر سبحاني باوري دي چې د خدای د لیدلو لیدتوګه د ځینو یهودیانو او مسیحیانو له خوا چې په ظاهره مسلمان شوې وو لکه کَعْبُ الاَحْبار اسلامي حدیثونو او بحثونو ته داخله شوه.[۹] د جعفر سبحاني له نظره، د خدای په لیدل کېدو پورې ټول اړوند حدیثونه په ظاهره د مسلمان شویو یهودیانو او مسیحیانو په وسیله د مسلمانانو په روایي سرچینو کې داخل شوې دي.[۱۰]
په نورو دینونو کې د خدای لیدل
له اسلامه مخکې د خدای د لیدلو مساله په تورات او انجیل کې مطرح وه.[۱۱] په تورات کې چې د یهویانوسپېڅلی کتاب دی خدای تعالی موسی(ع) ته وایي: «ته ما نه شې لیدلی؛ ځکه کوم انسان چې ما وویني ژوندی نه پاتې کیږي.»[۱۲] په یو بل ایت کې موسی(ع) ته په خطاب کې ویل شوي:« خپل لاس به اوچت کړم چې زما څټ ووینې، خو زما مخ نه لیدل کیږي.»[۱۳] د انجیل په یو ایت کې راغلي دي چې د پاکو زړونو خاوندان به خدای ویني؛[۱۴] خو په یو بل ایت کې ویل شوي چې خدای هیڅکله چا نه دی لیدلی.[۱۵]
د خدای د لیدلو په باره کې د اسلامي مذهبونو نظر
د خدای د لیدلو په باره کې درې اصلي نظرونه مطرح شوې دي: د اهل سنتو له کلامي فرقو مُجَسّمه او کَرّامیّه په دنیا او اخرت کې د خدای لیدل ممکن ګڼي؛ ځکه چې خدای تعالی جسماني او په مکان کې ځاییدونکې ګڼي.[۱۶]
د اهلت سنتو نورې کلامي فرقې لکه اشاعره،[۱۷] او اهل حدیث[۱۸] وایي چې خدای یوازې په اخرت کې د سر په سترګو لیدل کېدی شي؛ که څه هم د خدای په جسماني والي قایل نه دي.[۱۹]
امامیه،[۲۰] زیدیه[۲۱] او معتزله[۲۲] په دنیا او اخرت کې د خدای لیدل محال ګڼي او په دې باره کې د نظر اتفاق لري.[۲۳]
په اخرت کې د لیدل کېدو د امکان دلایل
د خدای د لیدل کېدو د امکان موافقانو د دې د اثبات لپاره په عقلي او نقلي دلایلو استناد کړی دی.[۲۴]چې ځینې یې په دې ډول دي:
عقلي دلایل
د خدای د لیدل کېدو د موافقانو ځینې عقلي دلایل په دې ډول دي:
- د هغه چا لپاره چې ځان او شیان ویني دا امکان شته چې نور هم هغه وویني. له دې امله چې خدای ځان او شیان ویني امکان لري چې مونږ ته هم د خپلو لیدلو وس راکړي.[۲۵]
- مختلف مخلوقات د لیدلو وړ دي او د هغو د لیدل کیدو وړتیا د هغوي په ذات او وجود پورې اړوند ده. په دې بڼه کې خدای تعالی هم چې موجود دی، باید د لیدو وړ وي.[۲۶]
نقلي دلایل
په نقلي دلایلو کې د قرآن ایتونه او روایتونه شامل دي:
منجمله د قرآن له ایتونو د اعراف سورې ۱۴۳ ایت دی چې پکې حضرت موسی له خدایه غواړي چې هغه وویني، خو خدای ځواب ورکوي چې موسی هغه نه شي لیدلی. د دوي استدلال دا دی چې که د خدای لیدل محال وای، حضرت موسی(ع) به دغه شان غوښتنه له خدایه نه کوله.[۲۷]
د خدای د لیدل کېدو د جواز لپاره په نورو ایتونو لکه د احزاب سورې په ۴۴ د قیامت سورې په ۲۲ او ۲۳ او مطففین سورې په ۱۵ ایت[۲۸] او د انعام سورې په ۱۰۳ ایت[۲۹] هم استدلال شوی دی.
په اخرت کې د خدای د لیدل کېدو د اثبات لپاره یې له پېغمبر(ص) په منقولو روایتونو هم استناد کړی دی؛[۳۰] لکه دا نبوي روایت:[۳۱]« خپل پالونکی به ووینئ، لکه څنګه چې د څوارلسمې سپوږمۍ وینئ»[۳۲]
د خدای د لیدل کېدو د ناممکنوالي دلایل
د خدای د لیدل کېدو د امکان مخالفانو په عقلي او نقلي دلیلونو استناد کړی دی:
عقلي دلایل
د جعفر سبحاني په وینا، د عقلي دلیلونو اساس دا دی چې د خدای لیدل د دې مستلزم دي چې د خدای لپاره د جسم یا د جسم د صفاتو قایل شو.[۳۳]ځینې عقلي دلیلونه دا دي:
- په ظاهري سترګو د خدای د لیدلو تقاضا دا ده چې خدای تعالی اړخونه، مکان او زمان ولري؛ په داسې حال کې چې خدای تعالی له دغه صفاتو پاک دی.[۳۴] د علامه حلي له نظره، د خدای د وجود د وجوب اقتضا، د خدای مجرد والی او له هغه د جهت (لوري) او مکان نفي کول دي. د دغه مواردو په نفي سره، په ظاهري سترګو سره د خدای لیدل کېدل منتفي کیږي.[۳۵]
- خدای تعالی یا په خپل ټول ذات سره د کتلو وړ دی یا یې د ذات یو جز او برخه لیدل کیږي. لومړۍ بڼه د خدای د محدودوالي او متناهي والي سبب کیږي او دوهمه بڼه د دې مستلزمه ده چې خدای مرکب، مکان لرونکی او لور لرونکی وي چې دا دواړه صورتونه محال او باطل دي. نو خدای د لیدلو او کتلو وړ نه دی.[۳۶]
نقلي دلایل
د مخالفانو له نقلي دلیلونو، یو هماغه د اعراف سورې ۱۴۳ ایت دی چې موافقانو پرې هم استناد کړی دی او پکې خدای تعالی حضرت موسی ته وايي چې ته ما نه شې لیدلی: «لَنْ تَرانِی». ته ما نه شې لیدلی. له دې امله چې د «لن» ټکی د ابدي نفي په معنا دی،«لَنْ تَرانِی» د خدای د لیدل کېدو په ابدي نفي او د دغه لیدلو په نه واقع کېدو دلالت لري.[۳۷] خواجه نصیر طوسي په خپل کتاب تجرید الاعتقاد کې د دې آيت په اړه وايي: "او د موسى پوښتنه لقومه وه" يعنې د موسى(ع) د خداى د ليدلو غوښتنه د خپل قوم له خوا وه، نه د خپل ځان.[۳۸]
بل ایت دا دی: «لَا تُدْرِکهُ الْأَبْصَارُ وَهُوَ یُدْرِک الْأَبْصَارَ؛ سترګې هغه نه شي درک کولی او هغه دی چې سترګې درک کوي»[۳۹] د امامي او معتزلي متکلمانو له نظره دا ایت دلالت لري چې خدای په سترګو نه لیدل کیږي؛[۴۰]
له شیعه امامانو منقول روایتونه هم دلالت لري چې خدای په ظاهري سترګو نه لیدل کیږي.[۴۱] په یو روایت کې، یو کس له امام علي(ع) وپوښتل چې ایا خدای یې لیدلی دی، هغه ځواب ورکړ چې کوم خدای ونه وینم عبادت یې نه کوم؛ خو هغه د ایمان په حقیقت سره لیدل کیدی شي نه د سر په سترګو.[۴۲]
د خدای د لیدلو د امکان د مخالفانو له نظره، هغه نبوي روایت چې موافقانو پرې استناد کړی، که صحیح هم وي، د خدای په علم دلالت لري، نه په ظاهري سترګو په لیدلو؛ ځکه چې که مطلب په ظاهري سترګو لیدل وي، دغه لیدل کېدل د دې مستلزم کیږي چې خدای لوری ولري چې محال دی.[۴۳]
کتاب پېژندنه
د خدای د لیدل کېدو په مساله په ډېرو کلامي تفسیري کتابونو او ځینو عرفاني او روایي کتابونو کې بحث شوی دی. پر دې سربېره، د خدای د لیدل کېدو په اړه مستقل کتابونه هم لیکل شوې دي چې ځینې یې دا دي:
- کلمةٌ حَولَ الرّؤیة، لیک د سید عبدالحسین شرفالدین. دا کتاب په شیعي نظر سره د خدای د لیدل کېدو د محال والي په اثبات خبرې کوي.[۴۴] دا کتاب د «موسوعة الامام السید عبدالحسین شرف الدین» په څلورم ټوک کې چې د مرکز العلوم والثقافة الاسلامیه، مرکز له خوا راغونډ شوی چې د دارالمورخ العربي خپرنځي چاپ کړی او د مهدي انصاري قمي په څېړنه د ««رؤیة الله و فلسفة المیثاق و الولایة» په نوم د لوح محفوظ د خپرنځي له خوا خپور شوی دی.
- رؤیة الله فی ضوء الکتاب و السنّة و العقل الصریح، لیک د جعفر سبحانی. په دې کتاب کې د خدای لیدل کېدل د یهودو له خوا په اسلام کې داخله شوې نظریه ګڼل شوې او د دغه نظریې د ابطال او په عقلي، قرآني او روایي برهانونو سره د شیعه لیدتوګې د دفاع هڅه شوې ده.
- رؤیة الله جل و علا، علی بن عمر دارقُطنی. دارقُطنی، د څلورمې پېړۍ مشهور محدث او اهل حدیث. په دې کتاب کې د خدای د لیدل کېدو د جواز لپاره، ایتونه او د لیدل کېدو روایتونه راغونډ شوې دي.[۴۵] دا کتاب له دوو ضمیمو سره «رؤیة الله تبارک و تعالی» تألیف د ابننحاس او «ضوء الساری إلی معرفة رؤیة الباری» په قلم د ابیشامه مقدسي د دارالکتب العلمیه خپرنځي له خوا چاپ شوی دی.همداراز د «المصباح المنیر فی رؤیة الرب الخبیر» و «المحلق الضّافی إلی ما فی کتاب الرؤیة الوافی» په ضمیمې سره د ابو اویس الکردي په قلم په دار ابن تیمیه په خپرنځي کې خپور شوی دی.
په دې اړه نور اثار دا دي: رؤیة الله بین التنزیه و التشبیه، عبدالکریم بهبهانی، مجمع جهانی اهل بیت؛ رویت ماه در آسمان: بررسی تاریخی مسئله لقاءالله در کلام و تصوف، نصرالله پورجوادی، مرکز نشر دانشگاهی؛ رویت خداوند؟ در این جهان و جهان دیگر، سید عبدالمهدی توکل، د ناصر مکارم شیرازي تر څارنې لاندې،
اړونده لیکنه
فوټ نوټ
- ↑ سبحانی، رؤیة الله فی ضوء الکتاب و السنة و العقل الصریح، ص۲۶و۲۷؛ سبحانی، الالهیات، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۱۲۷؛ بهبهانی، رؤیة الله بین التنزیه و التشبیه، ۱۴۲۶ق، ص۱۶.
- ↑ ذاکری و دیگران، «رؤیت»، ص۷۹۹-۸۰۲.
- ↑ د شیعو روایتونو لپاره وګورئ: کلینی، الکافی، اسلامیه، ۱۴۰۷ق، باب ابطال الرؤیة، ج۱، ص۹۵-۱۱۰؛ شیخ صدوق، التوحید، ۱۳۹۸ق، باب ما جاء فی الرؤیة، ص۱۰۷-۱۲۲؛ نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، خطبه ۹۱، ص۱۲۴، خطبه ۱۸۵، ص۲۶۹ و خطبه ۱۸۶، ص۲۷۳؛ شرفالدین، رؤیة الله و فلسفة المیثاق و الولایة، ۱۴۲۳ق، ص۵۳-۸۱. د اهل سنتو روایتونو لپاره وګورئ: بخاری، صحیح بخاری، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۱۱۵، ج۶، ص۱۳۹، ج۹، ص۱۲۷-۱۲۹؛ دارقطنی، رؤیة الله جل و علا، ۱۴۲۶ق، ص۷-۹۴.
- ↑ د خدای د لېدل مخالفانو تفاسیر لپاره د مثال په توګه وګورئ: طوسی، التبیان، داراحیاء التراث العربی، ج۱، ص۲۴۹-۲۵۳، ج۱۰، ص۱۹۷-۱۹۹؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۸، ص۲۳۷-۲۴۳؛ زمخشری، الکشاف، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۱۴۱؛ ج۲، ص۱۵۱-۱۵۷؛ د خدای د لېدل موافقانو تفاسیر لپاره د مثال په توګه وګورئ: فخر رازی، تفسیر کبیر، ۱۴۲۰ق، ج۳، ص۵۱۹-۵۲۰، ج۱۴، ص۳۵۴-۳۵۸، ج۳۰، ص۷۳۰-۷۳۳.
- ↑ وګورئ: ذاکری و دیگران، «رؤیت»، ص۸۱۰.
- ↑ سبحانی، رؤیة الله فی ضوء الکتاب و السنة و العقل الصریح، ص۲۴و۲۵؛ ذاکری و دیگران، «رؤیت»، ص۸۰۴.
- ↑ ابنتیمیه، منهاج السنة النبویة، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۳۱۶، ۳۲۹-۳۴۹، ج۳، ص۳۴۱، ۳۴۴و۳۴۷.
- ↑ ذاکری و دیگران، «رؤیت خدا»، ص۸۰۴.
- ↑ وګورئ: سبحانی، الهیات، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۱۳۸و۱۳۹؛ سبحانی، رؤیة الله فی ضوء الکتاب و السنة و العقل الصریح، ص۱۵-۲۴؛ بهبهانی، رؤیة الله بین التنزیه و التشبیه، ۱۴۲۶ق، ص۹۹ و ۱۰۰.
- ↑ وګورئ: سبحانی، رؤیة الله فی ضوء الکتاب و السنة و العقل الصریح، ص۱۶.
- ↑ ذاکری و دیگران، «رؤیت»، ص۷۹۹.
- ↑ کتاب مقدس، سفرخروج، باب ۳۳، آیه ۲۰.
- ↑ کتاب مقدس، سفرخروج، باب ۳۳، آیه ۲۳.
- ↑ کتاب مقدس، انجیل مَتّی، باب۵، آیه۸.
- ↑ کتاب مقدس، انجیل یوحنا، باب۱، آیه ۱۸.
- ↑ سبحانی، الالهیات، مؤسسه امام صادق(ع)، ج۲، ص۱۲۵؛ فخر رازی، الاربعین فی اصول الدین، ۱۹۸۶م، ج۱، ص۲۶۶و۲۶۷؛ بهبهانی، رؤیة الله بین التنزیه و التشبیه، ۱۴۲۶ق، ص۱۵.
- ↑ اشعری، الإبانة عن اصول الدّیانة، ۱۳۹۷ق، ص۲۵و۵۱؛ آمدی، غایة المرام، ۱۴۱۳ق، ص۱۴۲.
- ↑ سبحانی، رؤیة الله فی ضوء الکتاب و السنة و العقل الصریح، ص۲۷.
- ↑ سبحانی، الالهیات، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۱۲۵.
- ↑ علامه حلی، کشف المراد، ۱۳۸۲ش، ص۴۶؛ سبحانی، رؤیة الله فی ضوء الکتاب و السنة و العقل الصریح، ص۲۷؛ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۲۵۶و۲۵۷.
- ↑ سبحانی، رؤیةالله فی ضوء الکتاب و السنة و العقل الصریح، ص۲۷؛ اشعری، مقالات الاسلامیین، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۱۷۲.
- ↑ قاضی عبدالجبار، المختصر فی اصول الدین، ۱۹۷۱م، ص۱۹۰؛ شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۵۷ و ۱۱۴.
- ↑ اشعری، مقالات الاسلامیین، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۱۳۱و۱۷۲؛ آمدی، غایة المرام، ۱۴۱۳ق، ص۱۴۲؛ شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۵؛ سبحانی، الالهیات، مؤسسه امام صادق(ع)، ج۲، ص۱۲۵.
- ↑ وګورئ: اشعری، الإبانة عن اصول الدیانة، ۱۳۹۷ق، ص۳۵-۵۵.
- ↑ اشعری، الإبانة عن اصول الدیانة، ۱۳۹۷ق، ص۵۳.
- ↑ آمدی، غایة المرام، ۱۴۱۳ق، ص۱۴۲و۱۴۳؛ شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۱۱۳.
- ↑ اشعری، الإبانة عن اصول الدیانة، ۱۳۹۷ق، ص۴۱؛ رازی، الاربعین فی اصول الدین، ۱۹۸۶م، ج۱، ص۲۷۸.
- ↑ وګورئ: اشعری، الإبانة عن اصول الدیانة، ۱۳۹۷ق، ص۳۵، ۴۵ و ۴۶؛ فخر رازی، الاربعین فی اصول الدین، ۱۹۸۶م، ج۱، ص۲۹۲-۲۹۵.
- ↑ فخر رازی، تفسیر کبیر، ۱۴۲۰ق، ج۱۳، ص۹۷.
- ↑ وګورئ: دارقطنی، رؤیة الله جل و علا، ۱۴۲۶ق، ص۷-۹۴.
- ↑ بخاری، صحیح بخاری، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۱۱۵، ج۶، ص۱۳۹، ج۹، ص۱۲۷-۱۲۹.
- ↑ اشعری، الإبانة عن اصول الدّیانة، ۱۳۹۷ق، ص۴۹؛ ابنتیمیه، منهاج السنة النبویة، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۳۳۲، ج۳، ص۳۴۱.
- ↑ سبحانی، الالهیات، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۱۲۸.
- ↑ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۲۵۷.
- ↑ علامه حلی، کشف المراد، ۱۳۸۲ش، ص۴۶و۴۷.
- ↑ سبحانی، الالهیات، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۱۲۷.
- ↑ سبحانی، رؤیة الله فی ضوء الکتاب و السنة و العقل الصریح، ص۶۴-۶۶.
- ↑ شعرانی، شرح تجريد الاعتقاد،۱۳۷۶ ش، ص۴۱۴.
- ↑ سوره انعام، آیه ۱۰۳.
- ↑ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۲۵۸؛ سبحانی، رؤیة الله فی ضوء الکتاب و السنة و العقل الصریح، ص۵۵؛ قاضی عبدالجبار، شرح اصول الخمسة، ۱۴۲۲ق، ص۱۵۶.
- ↑ نگاه کنید به: کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، باب ابطال الرؤیة، ج۱، ص۹۵-۱۱۰؛ شیخ صدوق، التوحید، ۱۳۹۸ق، باب ما جاء فی الرؤیة، ص۱۰۷-۱۲۲.
- ↑ نهج البلاغة، چاپ دار الكتاب اللبناني، ج۱، ص۲۵۸، خطبه ۱۷۹.
- ↑ قاضی عبدالجبار، المختصر فی اصول الدین، ۱۹۷۱م، ص۱۹۱و۱۹۲.
- ↑ امینیپور، «نیم نگاهی به عنوانهای موسوعة الإمام السید عبدالحسین شرف الدین»، ص۲۵ و ۲۶.
- ↑ وګورئ: دارقطنی، رؤیة الله جل و علا، ۱۴۲۶ق، ص۷؛ نفیسی، «دارقطنی، ابوالحسن علی بن عمر»، ص۷۵۵.
سرچينې
- نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، قم، هجرت، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
- ابنتیمیه، احمد بن عبدالحلیم، منهاج السنة النبویة فی نقض کلام الشیعة القدریة، تحقیق محمد رشاد سالم، جامعة الامام محمد بن سعود الاسلامیة، چاپ اول، ۱۴۰۶ق-۱۹۸۶م.
- اشعری، ابوالحسن علی بن اسماعیل، الإبانة عن اصول الدّیانة، تحقیق د فوقیه حسین محمود، قاهره، دارالانصار، چاپ اول، ۱۳۹۷ق.
- اشعری، ابوالحسن علی بن اسماعیل، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، تحقیق نعیم زرزور، مکتبه العصریه، چاپ اول، ۱۴۲۶ق-۲۰۰۵م.
- امینیپور، عبدالله، «نیم نگاهی به عنوانهای موسوعة الإمام السید عبدالحسین شرف الدین»، در مجله کتابهای اسلامی، ش۲۲ و ۲۳، پاییز و زمستان ۱۳۸۴.
- آمدی، سیفالدین، غایة المرام فی علم الکلام، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، تحقیق محمد زهیر بن ناصر الناصر، دار طوق النجاة، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
- بهبهانی، عبدالکریم، فی رحاب اهل البیت(ع): رؤیة الله بین التنزیه و التشبیه، قم، مجمع جهانی اهل بیت، چاپ دوم، ۱۴۲۶ق.
- جوادی آملی، عبدالله، توحید در قرآن(تفسیر موضوعی قرآن کریم)، قم، نشر اسراء، چاپ هشتم، ۱۳۹۵ش.
- دارقطنی، علی بن عمر، رؤیة الله جل و علا و یلیه رؤیة الله تبارک و تعالی و ضوء الساری إلی معرفة رؤیة الباری، تحقیق احمدفرید مزیدی، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۲۶ق-۲۰۰۵م.
- ذاکری، مصطفی، محمد زارع شیرین کندی و بابک عباسی، «رؤیت»، در دانشنامه جهان اسلام، ج۲۰، تهران، بنیاد دایره المعارف اسلامی، ۱۳۹۴ش.
- زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل، تصحیح مصطفی حسین احمد، بیروت، دارالکتب العربی، چاپ سوم، ۱۴۰۷ق.
- سبحانی، جعفر، الهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل، قم، المرکز العالمی للدراسات الاسلامیة، چاپ سوم، ۱۴۱۲ق.
- سبحانی، جعفر، رؤیة الله فی ضوء الکتاب و السنة و العقل الصریح، بیجا، بینا، بیتا.
- شرفالدین، عبدالحسین، رؤیة الله و فلسفة المیثاق و الولایة، تحقیق مهدی انصاری قمی، قم، لوح محفوظ، ۱۴۲۳ق.
- شعرانی، ابوالحسن، شرح تجرید الاعتقاد، ناشر: كتابفروشي اسلاميه، تهران، چاپ هشتم، ۱۳۷۶ش.
- شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، الملل و النحل، تحقیق محمد بدران، قم، شریف رضی، چاپ سوم، ۱۳۶۴ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی ابنبابویه، التوحید، قم، جامعه مدرسین، چاپ اول، ۱۳۹۸ق.
- طباطبایی، سیدمحمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه اعلمی، چاپ دوم، ۱۳۹۰ق.
- علامه حلی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد قسم الالهیات، مقدمه و تعلیقه جعفر سبحانی، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، چاپ دوم، ۱۳۸۲ش.
- فخر رازی، محمد بن عمر، الاربعین فی اصول الدین، قاهره، مکتبة الکلیات الأزهریة، چاپ اول، ۱۹۸۶م.
- فخر رازی، محمد بن عمر، تفسیر کبیر، بیروت، داراحیاء التراق العربی، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق.
- قاضی عبدالجبار، المختصر فی اصول الدین، تحقیق محمد عماره، بیروت، درالهلال، ۱۹۷۱م.
- قاضی عبدالجبار، شرح اصول الخمسة، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- محمدی، علی، شرح کشف المراد، قم، دارالفکر، چاپ چهارم، ۱۳۷۸ش.
- نفیسی، شادی، «دارقطنی، ابوالحسن علی بن عمر»، در دانشنامه جهان اسلام، ج۱۶، تهران، بنیاد دایره المعارف اسلامی، ۱۳۹۳ش.
بهرنۍ لینک
- «د حق تعالی د لیدلو نظریې د بنسټونو او شواهدو مقایسه بیاکتنه او ارزونه»، فتح الله نجارزادگان.
- «د خدای لیدل»، محمدحسین حشمتپور.
- «د حق تعالی لیدل د اسلامي تصوف له نظره او له ځینو مشهورو فقهي او تفسیري نظریو سره پرتله کول»،پروین نبیان.
- «په قرآن کریم او عهدین کې د خدای د لیدلو ارزونه»،نسیبه علمایی.