امامیه
- دا مقاله د دولسو امامی شیعه ګانو په اړه ده. د شیعه مذهب لپاره، شیعه ته وګورئ.
امامیه یا دولس امامې شیعهګان او یا اثناعشری شیعه، د شیعه مذهب ترټولو لویه څانګه ده. د امامې شیعه په وینا، د پیغمبر(ص) وروسته، امام علی(ع) د ټولنې مشر دی او د خدای لخوا ټاکل شوی دی. امامې شیعهګان علی(ع) ته د اسلام د پیغمبر(ص) ځایناستې او لومړي امام ګني. دوی په دولسو امامانو باور لري او په دی باور دی چې دولسم امام، مهدي(عج) ژوندی او اوس په غیبت کی دی. زیدیه او اسماعیلیه، دوه نور شیعه فرقې، په ټولو دولسو امامانو باور نه لری. دوی د امامانو شمیر دولس ته هم نه محدودوي.
د امامي شیعه د دین اصول پنځه شیان دي. د نورو مسلمانانو په څیر، دوی توحید، نبوت او معاد د مذهب اصول ګني. سربیره پردې، دوی د امامت او عدل په دوه اصولو باور لري، کوم چې دوی له اهل سنت څخه د توپیر نشی دی. رجعت د امامې شیعهګان یو له ځانګړي باورونو څخه دی. د دې باور له مخې، ځینې مړه شوي خلک د امام مهدي(عج) څرګندیدو وروسته نړۍ ته راستون کیږي.
امامې شیعهګان د شرعي قانون سره سم د ژوند ډیری شیان ترسره کوي، لکه عبادت، معاملې او د شرعي وجوهو تادیه. دوی د الهې کلامې، فقهي، اخلاقي او نور اندونو لپاره په څلور سرچینې مراجعه وکړه؛ قرآن، د اسلام پیغمبر(ص) او دولس امامانو وینا، عقل او اجماع ته.
شیخ طوسي، علامه حلي او شیخ مرتضی انصاري د خورا مشهور فقیهانو او شیخ مفید، خواجه نصیرالدین طوسي او علامه حلي د اماميه مشهور متکلمان دي.
په ۹۰۷ ق کې، شاه اسماعیل د صفوی حکومت تاسیس کړ او په ایران کې یې د امامیه مذهب رسمي کړ. دې حکومت په ایران کې د امامیه مذهب په خپرولو کې لوی رول درلودلی دی. د ایران اسلامي جمهوریت د ایران اوسني سیاسي سیستم نوم دی، کوم چې د دولس امامانو د مذهب اصول او شیعه فقه پر بنسټ جور شوی ده.
د غدیر اختر، د امام علي(ع) زیږیدنه، د حضرت فاطمې(س) زیږیدنه او شعبان میاشت نیمایی د شیعهګانو لپاره ترټولو مهم مذهبي جشن دی. د معصومین لپاره ویری کول(ماتم) په ځانګړي توګه د امام حسین(ع) او د محرم په میاشت کې د هغه ملګرو لپاره د عزا غونډه جورول، د دوی لپاره بل مهم دود او له دینې مناسک څخه دی.
د نړۍ په ۱۲ امامي کې د شیعه ګانو دقیق شمیر، شتون نلري، او په شته احصاییو کې زیدي او اسماعیلي شیعه ګان هم شامل دي. د نړۍ شیعه نفوس، د ځینې شمیرو له مخې، د ۱۵۴ تر ۲۰۰ ملیون، یعنی له ۱۰ څخه تر ۱۳ سلنې(فیصد) مسلمانانو پکې شامل دی. او د نورو په وینا؛ له ۳۰۰ ملیون څخه ډیر، دا د نړۍ د مسلمانانو ۱۹ سلنه اټکل شوی دی. ډیری شیعه ګان، د ۶۸ تر ۸۰ سلنې ترمینځ، په څلورو هیوادونو کې ژوند کوي: ایران، عراق، پاکستان او هند.
د شیعه پیدایښت تاریخ
د شیعه پیدایښت په تاریخ کې مختلف نظرونه شتون لري؛ د سقیفه له پیښی وروسته، د اسلام د پیغمبر ژوند، د عثمان له وژنې وروسته او د حکمیت له کیسې وروسته، دا د شیعه پیدایښت د نیټې په توګه یاد شوی ده.[۱] البته، د اسلام له راتلو څو پیړیو راهیسې، د شیعه کلمه یوازې د هغو کسانو لپاره نه وه کارول شوې چې د امامانو په الهې امامت باور لري؛ بلکه، د اهلالبیټ ملګري یا هغه څوک چې حضرت علي(ع) له عثمان څخه مقدم او غوره ګنی هم شیعه ویلی شو.[۲] د اهلبیت زیاتره صحابی(ملگرو) په تیرو دوه ټولگو څخه و.[۳]
داسې ویل شوي چې د حضرت علي له وخت راهیسې عقیدتی شیعه شتون لري؛ د هغه ځینې لارویان پدې باور و چې هغه د خدای لخوا امام ته ټاکل شوی دی.[۴] البته، د دې ډلې شمیر خورا کوچنۍ و.[۵] د امام حسن(ع) او امام حسین(ع) پرمهال، که څه هم په امامي کې د شیعه ګانو شمیر ډیر شوی، خو لاهم کافي نه و چې دوی مذهبي فرقې بولي.[۶] پدې وخت کې، اهل البیټ ډیری شیعه ګان او مینه وال درلودل، مګر ځینې بیانات د هغه چا په شمیر چې دوی ته یې الهی مقامونه ورکړي تر پنځوس کسان هم نه بولي.[۷]
له دریمې قمري پیړۍ راهیسې، د امامیه شیعه ګانو له نورو شیعه ګانو څخه توپیر لري. د امام حسن عسکري(ع) له شهادت وروسته، د شیعه ګانو یوه ډله چې باور لري ځمکه به هیڅکله د امام پرته پاتې نشي چې د دولسم امام په شتون باور لري. دا ډله د امامیه شیعه ګان یا دولس امامي په نوم پیژندل شوې وه.[۸] له هغه وخته راهیسې، د دې شیعه فرقې شمیر ورو ورو لوړ شوی؛ د شیخ مفید په وینا، په خپل وخت کې ۳۷۳ ق. د دولسو امامانو شیعه ګان، دا د نورو شیعه فرقې تر منځ ترټولو پیروان لري.[۹]
باورونه
د امامي شیعه عقیدې اصول پنځه شیان دي. د نورو مسلمانانو په څیر، دوی توحید، نبوت او معاد له دین اصول ګني او د امامت او عدل دوه اصولو سربیره، دوی باور لري چې پر دوی له سني مذهب څخه توپیر شوي دي.[۱۰] د دوی په وینا د پیغمبر وروسته، دا اړینه ده چې د امام په نوم یو کس په هغه ځای کې وي او خپل ماموریت ته دوام ورکړي. دوی د امام ټاکنه د خدای لخوا د رسول الله(ص) د ټاکلو په توګه ګني او وايي: خدای(ج) امام کې د رسول(ص) له لارې خلکو ته معرفي کوي.[۱۱]
د دولس امامې شیعه ګان، د اسلام د پیغمبر(ص) لخوا د بیان شوي روایتونو له مخې، باور لري چې هغه د خدای په امر امام علي د هغه د ځای ناستي او لومړي امام په توګه معرفي کړ.[۱۲] دوی د حدیثونو پر بنسټ په دولسو امامانو باور لري لکه د لوح حدیث.[۱۳] په ترتیب سره د امامیی دوه لس امامان دا دي:
- علي بن ابی طالب
- حسن بن علي
- حسین بن علي
- علي بن الحسین(امام سجاد)
- محمد بن علي(امام باقر)
- جعفر بن محمد(امام صادق)
- موسی بن جعفر(امام کاظم)
- علی بن موسی(امام رضا)
- محمد بن علي(امام جواد)
- علی بن محمد(امام هادي)
- حسن بن علی(امام عسکري)
- حجة بن الحسن(امام مهدي)[۱۴]
د امامي شیعهګانو په وینا، دولسم امام، مهدي د کبرا په غیبت کې ژوندی دي، او یوځل به راپورته شي او په ځمکه کې به عدالت رامینځته کړي.[۱۵]
عدل، د امامت په څیر، د شیعه مذهب یو له اصولو څخه دی او شیعه ګان لکه د معتزله، عدلیه بلل کیږي. د عدلو د تعلیماتو له مخې، خدای خپل فضل او رحمت، او همدارنګه د هغه ناوړین او برکت، د ذاتی او پخوانیو استحقاقو پر بنسټ ورکوي.[۱۶] رجعت او بډاء د امامیه شیعه ګانو له ځانګړي باورونه څخه دي.[۱۷] رجعټ پدې معنی دی چې د امام مهدي(عج) رامینځته کیدو وروسته، ځینې مومنان او شیعه ګان او د اهل البیټ(ع) ځینی دښمنان چې مړه شوي دي، دوی به بیا راپورته او ژوند شي او بدکاران به د خپل اعمال سزا ووینی.[۱۸] د بداء عقیدی پر بنسټ، خدای تعالی، ځینې وختونه، د مصالح بر پاندی، پیغمبر او امام ته یو څه څرګندوي؛ مګر بیا بل شۍ د هغه ځای ناستی وکړه.[۱۹]
لاندی کتابونه؛ اوائل المقالات، تصحیح الاعتقاد، تجرید الاعتقاد و کشف المراد، امامي شیعه ترټولو مهم کلامي کتابونو دي.[۲۰] شیخ مفید(۳۳۶یا۳۳۸-۴۱۳ق)، شیخ طوسی(۳۸۵-۴۶۰ق)، خواجه نصیر الدین طوسی(۵۹۷-۶۷۲ق) او علامه حلی(۶۴۸-۷۲۶ق) په امامیه شیعی تر ټولو لوی متکلمان دی.[۲۱]
د اماميه او نورو شیعهګان توپیرونو تر منځ
زیدیه، اسماعیلیه او نورې شیعه فرقې، ټول دولس امامان نه مني. دوی د امامانو شمیر دولس تنو ته هم نه محدودوي. زیدیه په دې باور دی چې پیغمبر یوازې امام علي(ع)، امام حسن(ع) او امام حسین(ع) مشخص کړی ده.[۲۲] د دوی وروسته، په هر وخت کې که چیرې د حضرت زهرا(س) نسل څخه یو زاهد، زوړور او سخاوت کونکۍ شخص په سمه توګه راپورته شي هغه امام دی.[۲۳] زید بن علي، یحیی بن زید، محمد بن عبدالله بن حسن (نفس ذکیه)، ابراهیم بن عبدالله او شهید فخ د زیدیه امامانو په منځ کې دي.[۲۴]
اسماعیلیه د دویم امام، امامت، امام حسن مجتبی(ع) کی نه مني.[۲۵] د نورو شیعه امامانو، یوازې تر امام صادق کي مني.[۲۶] دوی د امام صادق(ع) زوی، اسماعيل او د اسماعیل زوی، محمد ته، باور لري.[۲۷] د اسماعیلیه په وینا، امامت بیلابیل دورې لری او په هره دوره کې اوه امامان شتون لري.[۲۸]
حکمونه
د امامیه په مذهب کې، لکه د نورو اسلامي مذهبونو په څیر، د ژوند ډیری شیان لکه عبادت، معاملې، د شرعي وجوهات تادیه؛ لکه خمس او زکات، واده کول، او د میراث ویش باید د شرعي احکام سره سم ترسره شي.[۲۹] قرآن او د دولسو امامانو روایتونه د امامیه د مذهبي مقرراتو دوه اصلي سرچینې دي.[۳۰] حکمونه د ځینې پوهې په مرسته ترلاسه کیږي لکه درایه، رجال، اصول فقه او فقه علومو کې.[۳۱]
د شرایعالاسلام، اللمعةالدمشقیة، شرح لمعه، جواهرالکلام، مکاسب او العروةالوثقی له ځینې مشهور شیعي فقهي کتابونه دي.[۳۲] شیخ طوسی، محقق حلی، علامه حلی، شهید اول، شهید ثانی، کاشف الغطاء، میرزای قمې و شیخ مرتضی انصاري هم د دې مذهب ترټولو مشهور فقيهانو دي.[۳۳]
د تقلید مرجع
ننۍ ورځ، د شرعي حکمونه د "توضیحالمسائل" په نوم کتابونو کې وړاندې کیږي، کوم چې د تقلید مراجعو لخوا لیکل شوي.[۳۴] د تقلید مرجع یو داسې مجتهد دی چې نوریې له هغه تقلید کوي؛ د مذهبي کړنې د هغه فقهي اندانو(فتوا) پر بنسټ دي او خپل مذهبي وجوهات یې هغه یا استازو ته ورکوي.[۳۵]
مذهبي مراسم
د فطر اختر، قربان عید، د مبعث ورځ سربیره، او د رسولالله(ص)، د زیږیدلې ورځ سربیره کوم چې د ټولو مسلمانانو مذهبي جشن دي، د غدیر اختر، د امام علي(ع) زیږیدلي ورځ، د فاطمې(س) زیږیدلی ورځ او د شعبان نیمه، د شیعهګانو ترټولو مهم مذهبي جشن دی. دوی د خپل امامان زیژدږیدلي ورځ، هم لمانځي.[۳۶]
د امامیه په مذهب کې، د هرې لمانځني لپاره ځانګړي مذهبي کړنې توصیه شویده؛ د مثال په توګه په قربان اختر کې، د حمام(لمبا)، د اختر لمونځ، قرباني کول، د امام حسین(ع) زیارت، او د ندبه دعا لوستل، مستحب دی.[۳۷]
شیعهګان د کال په ځینو ورځو کې د ماتم(عزاداری کول) مراسم ترسره کوي ترڅو د معصومین(ع) سره خپله مینه څرګند کړي او خپله غم د هغوی خواشینې څرګند کړي.[۳۸] د شیعهګان ویری غونډه(عزاداری) زیاتره د امام حسین او د هغه ملګرو په غم کې د محرم په میاشت ترسره کیږي. د شیعه ګان عزا کول ترټولو مهم مراسم د محرم په لومړۍ لسیزه کې، د صفر وروستۍ لسیزه، اربعین او د فاطمې په ورځو کې ترسره کیږي.
پیغمبر(ص) زیارت او د اهل البیټ(ع) زیارت د شیعهګانو یو له خورا مهم مذهبي دودونو څخه دی.[۳۹] دوی د امامزاده زیارت او نور مشران او مذهبي پوهان هم مهم ګني.[۴۰] په شیعې روایاتو کې، دعاکول او توسل ته ډیری د پام وړ توصیه شوه. او ډیری دعاګانی او زیارت لیکونه پیژندنه شوي ده.[۴۱] د امامیه ځینې خورا مشهور دعاګانی او زیارت لیکونه دا دي: د کمیل دعا[۴۲] د عرفه دعا [۴۳] د ندبه دعا[۴۴] د شعبانیه مناجات [۴۵] د توسل دعا[۴۶]، د عاشورا زیارت،[۴۷] جامعه کبیره زیارت [۴۸] او امین الله زیارت.[۴۹]
د اماميه اندونو سرچینې
شیعهګانو دخپل فقهې، کلامې، اخلاقې و... اندونو دوی پخپله د څلور سرچینې پر بنسټ ولار دی؛ قرآن، د رسول الله(ص) او امامانو روایات، عقل او اجماع.[۵۰]
- قرآن
د امامې شیعهګان قران ته د دیني تعلیماتو او پیژندنو لومړۍ او خورا مهمه سرچینه ګني. دوی ته د قرآن اهمیت داسې دی چې که روایتونو ورسره مخالفت وکړي، نو دا به معتبر نه وي.[۵۱] د محمد هادی معرفت په وینا؛ شیعه ګان ټول، دا قران ته پام کوي چې اوس په لاس کې دی او همدا سم او بشپړ گني.[۵۲]
- د رسولالله(ص) او امامانو(ع)بیانات
امامیه د نورو اسلامي مذهبونو په څیر د اسلام پیغمبر(ص) سنت؛ یعنی د هغه ویل او کرنه حجت ګنی.[۵۳]
شیعهګان د حدیثونو پر بنستټ؛ لکه د ثقلین حدیث او سفینۍ حدیث، چی اهلبیت ته مراجعه کولو او غوږنیولو دستور وړکړیده. دوی د اهل البیټ روایتونه هم د خپل مذهبي فکر، اصلې سرچینې ګني.[۵۴] دوی د رسول الله(ص) حدیثونو او دولس امامانو روایتونو، ثبت کولو ته ډیره پاملرنه کړې ده.[۵۵]
د امامې شیعهګانو ترټولو مهم کتابونه کافی، تهذیب الاحکام، استبصار او من لایحضره الفقیه دي ان دا چې دوی ته څلور کتابونو یا څلور اصول بولي.[۵۶] د شیعه ګانو نور پیژندل شوي حدیثی ټولگو؛ الوافی، بحارالانوار، وسایل الشیعه[۵۷]، مستدرک، میزان الحکمه، جامع احادیث الشیعه، الحیاة او آثار الصادقین دی.[۵۸]
شیعهګان هرډول حدیثونه معتبر نه ګني. دوی معیارونه په پام کې نیسي؛ لکه د قرآن مخالفت نه کول، روایت کونکو د اعتماد وړ او تواتر د حدیثونو په اعتبار کې په پام نیسی. او د دی کار په سرته رسولو له درایه او رجال پوهې مرسته اخلی[۵۹]
- عقل
عقل د امامیه په مذهب کې ځانګړی ځای لري. شیعه ګان د خپلو باورونو د اصولو د ثابتولو لپاره عقلې دلیل په ګوته کوي.[۶۰] دوی عقل ته د شرعي حکمونه سرچینه هم ګني او عقل سره ځینې فقهي او اصولي قواعد او شرعي حکمونه ثابت کړي.[۶۱]
- اجماع
د شرعی حکمونو په استنباط کي له څلور سرچینو څخه اجماع ده او د اصولو فقه په پوهه کې له بیلابیلو اړخونو بحث شوی.[۶۲] د شیعي فقیهانو د اهل سنت پر خلاف، اجماع ته د قرآن، سنت او عقل تر څنګ، یو خپلواک دلیل نه ګني. بلکه، له دغه امله چی له معصومین اندو او رایو څخه خبر ورکوي، دا معتبر دی.[۶۳]
دشیعي حکومتونه
په اسلامي نړۍ کې ډیری شیعې حکومتونه جوړ شوی دی، چی د علویان طبرستان حکومت، آل بویه، فاطمیان، اسماعیلیه او صفویه د هغوي له جملو څخه دی. د علوي حکومت د زیدیانو لخوا تاسیس شوی دی.[۶۴] فاطمیان او اسماعیلیه حکومت د اسماعیلیی مذهب څخه و،[۶۵] مګر په آل بویه حکومت په اره اختلاف شتون لري. ځینې پدې باور دي چې دوی زیدي و، ځینی دوی ته امامی بولي، او یوې ډلې وویل چې دوی لومړی په زیدي مذهب کی و او بیا یې امامیه ته مخ کره.[۶۶]
سلطان محمد خدابنده، چې د اولجایتو (۷۰۳- ۷۱۵ ق) په نامه پیژندل کیږي، لومړی حکومت دی چې امامیه ته رسمي مذهب اعلان کوي او هڅه کوي چې دا په لویه کچه خپور کړي.[۶۷] البته، دغه حاکم د هغه وخت د دولتي سازمان د مخالفت له امله له دی کار څخه لاس واخیست ځکه چې د حکومتې کارکونکۍ په سني مذهب کې و، مګر هغه خپل په شیعه مذهب کې پاتې شول.[۶۸].
په سبزوار کې د سربداران حکومت هم د شیعه حکومت په توګه پیژندل کیږي.[۶۹] د سربداران حکومت د مشرانو او واکمنانو مذهب، په حقیقت کې نه پیژندل کیږي؛ مګر دا یقیني ده چې د دوی مذهبي مشران صوفیان وو چې شیعه ته دلچسپي هم لرری و[۷۰] په هرصورت، د سربداران وروستۍ حاکم؛ خواجه علي موءید،[۷۱] امامیه د خپل حکومت د رسمي مذهب په توګه اعلان کړ.[۷۲]
صفویان
د صفوې حکومت په ۹۰۷ ق کې د شاه اسماعیل لخوا تاسیس شوی او امامیه په ایران کې د رسمي مذهب په توګه اعلان کړ.[۷۳] هغه او نورو صفوی پاچاهانو د شیعه علماوو بلنه چې ایران ته هجرت وکړ، په ایران کې د شیعه علمي مرکزونو او مکتبونو په جوړولو او د محرم د ماتم د مراسمو په ترسره کولو سره د ایرانیانو په منځ کې امامي مذهب خپور کړ او ایران یې په بشپړ ډول شیعي هیواد جوړ کړ.[۷۴]
د ایران اسلامي جمهوریت
د ایران اسلامي جمهوریت د ایران د اسلامي انقلاب له بریا وروسته په ایران کې د ۱۳۵۷ کال په سلواغه میاشت کې په ۲۲ ورځ د امام خمیني په مشرۍ جوړ شو.[۷۵] دا سیاسي سیسټم د دولس امامانو د مذهب اصول او د شیعه فقه پر بنسټ جور شوی دی.[۷۶] د فقیه ولایت په ایران کې د اسلامي جمهوریت ترټولو مهم رکن ده او د ټولو دولتي ځواکونو نظارت کوي.[۷۷] د ایران د اسلامي جمهوریت د اساسي قانون له مخې، د دې هیواد قوانین د اعتبار وړ ندي که چیرې د اسلام له دین سره مطابقت ونه کړي. [۷۸]
جغرافیه
د نړۍ د دولس امامي شیعهګانو دقیق شمیر شتون نلري، او په شته احصاییو کې زیدي او اسماعیلي شیعهګان هم شامل دي. د " پیو دین او ژوند عمومی ټولنه" په راپور کې اټکل کوي چې د نړۍ په کچه د ۱۵۴ تر ۲۰۰ ملیون خلکو ترمینځ شيعه ګان دي چې د نړۍ د مسلمانانو له ۱۰ څخه تر ۱۳ سلنې پورې حساب شي؛[۷۹] مګر د دې راپور، ژباړونکۍ دا احصائیه غیر واقعي بولي او د شیعهګانو اصلي نفوس یې له ۳۰۰ ملیون څخه ډیر اټکل کړیده. یا د نړۍ د مسلمانانو ۱۹ سلنه.[۸۰]
ډیری شیعهګان د ۶۸ تر ۸۰ سلنې ترمینځ، په څلورو هیوادونو کې ژوند کوي: ایران، عراق، پاکستان او هند. په ایران کې له ۶۶ څخه تر ۷۰ ملیون شیعه ګان ژوند کوي، چې د نړۍ له شیعه ګانو له ۳۷ څخه تر ۴۰ سلنې پورې محاسبه کیږي. په پاکستان، هندوستان او عراق کې هر هیواد له ۱۶ ملیون څخه ډیر شیعه ګان لري.[۸۱]
په څلورو هیوادونو کې: ایران، آذربایجان، بحرین او عراق، شیعهګان د هیواد اکثریت نفوس جوړوي.[۸۲] شیعه هم د مینځني ختیځ، شمالي افریقا، آسیا - آرام سمندر، افغانستان، ترکیه، یمن، سوریه، سعودي عربستان، متحده ایالاتو او کاناډا په سیمو کې ژوند کوی.[۸۳]
فوټ نوټ
- ↑ محرمی، تاریخ تشیع، ۱۳۸۲ش، ۴۳، ۴۴؛ گروه تاریخ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ تشیع، ۱۳۸۹ش، ۲۰-۲۲؛ فیاض، پیدایش و گسترش تشیع، ۱۳۸۲ش، ص۴۹-۵۳.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا طلوع دولت صفوی، ۱۳۹۰ش، ص۲۲، ۲۷.
- ↑ فیاض، پیدایش و گسترش تشیع، ۱۳۸۲ش، ص۶۱.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا طلوع دولت صفوی، ۱۳۹۰ش، ص۲۹، ۳۰.
- ↑ فیاض، پیدایش و گسترش تشیع، ۱۳۸۲ش، ص۶۱.
- ↑ فیاض، پیدایش و گسترش تشیع، ۱۳۸۲ش، ص۶۳-۶۵.
- ↑ فیاض، پیدایش و گسترش تشیع، ۱۳۸۲ش، ص۶۲.
- ↑ فیاض، پیدایش و گسترش تشیع، ۱۳۸۲ش، ص۱۰۹، ۱۱۰.
- ↑ سید مرتضی، الفصول المختاره، ۱۴۱۳ق، ص۳۲۱.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۳، ص۹۶.
- ↑ مصباح یزدی، آموزش عقاید، ۱۳۸۴ش، ص۱۴.
- ↑ علامه طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۷۹ش، ص۱۹۷، ۱۹۸.
- ↑ علامه طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۷۹ش، ص۱۹۷، ۱۹۸.
- ↑ علامه طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۷۹ش، ص۱۹۸، ۱۹۹.
- ↑ علامه طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۷۹ش، ص۲۳۰، ۲۳۱.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۳، ص۹۶.
- ↑ ربانی گلپایگانی، درآمدی به شیعهشناسی، ۱۳۹۲ش، ص۲۷۳؛ علامه طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۱۰۶.
- ↑ ربانی گلپایگانی، درآمدی به شیعهشناسی، ۱۳۹۲ش، ص۲۷۳.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱۱، ص۳۸۱؛ شیخ مفید، تصحیح الاعتقاد، ۱۴۱۳ق، ص۶۵.
- ↑ کاشفی، کلام شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۵۲.
- ↑ کاشفی، کلام شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۵۲.
- ↑ صابری، تاریخ فرق اسلامی، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۸۶.
- ↑ علامه طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۷۹ش، ص۱۶۷.
- ↑ صابری، تاریخ فرق اسلامی، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۹۰.
- ↑ صابری، تاریخ فرق اسلامی، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۱۱۹.
- ↑ صابری، تاریخ فرق اسلامی، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۱۱۰.
- ↑ صابری، تاریخ فرق اسلامی، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۱۱۰.
- ↑ صابری، تاریخ فرق اسلامی، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۱۵۱، ۱۵۲.
- ↑ مکارم شیرازی، دائرة المعارف فقه مقارن، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۶۵-۶۹.
- ↑ مظفر، اصول الفقه، ۱۴۳۰ق، ج۱، ص۵۴، ۶۴.
- ↑ مکارم شیرازی، دائرة المعارف فقه مقارن، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۱۷۶، ۳۲۳-۳۳۰.
- ↑ مکارم شیرازی، دائرة المعارف فقه مقارن، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۲۶۱-۲۶۴.
- ↑ مکارم شیرازی، دائرة المعارف فقه مقارن، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۲۶۰-۲۶۴.
- ↑ یزدانی، «مروری بر رسالههای عملیه»، ص۲۹۲، ۲۹۲.
- ↑ رحمانستایش، «تقلید ۱»، ص۷۸۹.
- ↑ موسیپور، «جشنهای جهان اسلام»، ص۳۷۳-۳۷۶.
- ↑ مجلسی، زادالمعاد، ۱۳۸۹ش، ص۴۲۶، ۴۲۷.
- ↑ مظاهری، «عزاداری»، ص۳۴۵.
- ↑ فولادی و نوروزی، «جایگاه زیارت در آیین کاتولیک و مذهب شیعه؛ بررسی و مقایسه»، ص۲۹، ۳۰.
- ↑ مفهوم زیارت و جایگاه آن در فرهنگ اسلامی، سایت راسخون، ۱۳ دی ۱۳۹۴ش، دیدهشده در ۱۶ اردیبهشت ۱۳۹۶ش.
- ↑ د شیخ عباس قمی، مفاتیح الجنان، کتاب لیست ته وګورئ.
- ↑ هاشمی اقدم، «اسرارالعارفین با شرح دعای کمیل»، ص۳۲.
- ↑ محلاتی، «بررسی تطبیقی دعای عرفه امام حسین و امام سجاد»، ص۱۰۷.
- ↑ ر.ک: مهدیپور، «با دعای ندبه در پگاه جمعه»
- ↑ حیدرزاده، «در محضر مناجات شعبانیه»، ص۱۶۰.
- ↑ فضیلت و کیفیت دعای توسل، سایت باشگاه خبرنگاران جوان، ۲۲ آذر ۱۳۹۵، دیدهشده در ۱۶ اردیبهشت ۱۳۹۶.
- ↑ رضایی، « پژوهشی در اسناد و نسخه های زیارت عاشورا»، ۱۵۳.
- ↑ نجفی، «نگرشى موضوعى بر زیارت جامعه کبیره» ص۱۵۰.
- ↑ شیخ عباس قمی ته وګورۍ، مفاتیح الجنان، ذیل زیارت امین الله.
- ↑ مظفر، اصول الفقه، ۱۴۳۰ق، ج۱، ۵۱.
- ↑ ربانی گلپایگانی ته وګورۍ، درآمدی به شیعهشناسی، ۱۳۹۲ش، ص۱۱۵، ۱۱۶.
- ↑ معرفت، التمهید، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۴۲.
- ↑ ربانی گلپایگانی، درآمدی به شیعهشناسی، ۱۳۹۲ش، ص۱۱۵، ۱۲۴.
- ↑ ربانی گلپایگانی، درآمدی به شیعهشناسی، ۱۳۹۲ش، ص۱۱۵، ۱۳۳-۱۳۵.
- ↑ مهدوی راد، «سیر انتقال میراث مکتوب شیعه در آینه فهرست ها»، ص۱۴۰.
- ↑ مؤدب، تاریخ حدیث، ۱۳۸۸ش، ص۸۶.
- ↑ مؤدب، تاریخ حدیث، ۱۳۸۸ش، ص۱۲۹.
- ↑ مؤدب، تاریخ حدیث، ۱۳۸۸ش، ص۱۴۸-۱۵۲.
- ↑ علامه طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۷۹ش، ۱۲۸، ۱۲۹.
- ↑ ربانی گلپایگانی، درآمدی به شیعهشناسی، ۱۳۹۲ش، ص۱۳۹.
- ↑ ربانی گلپایگانی، درآمدی به شیعهشناسی، ۱۳۹۲ش، ص۱۴۴، ۱۴۵.
- ↑ شیخ انصاری ته وګورۍ، فرائد الاصول، ۱۴۲۸ق، ج۲، ص۱۷۹-۲۲۹.
- ↑ مظفر، اصول الفقه، ۱۴۳۰ق، ج۳، ص۱۰۳.
- ↑ چلونگر و شاهمرادی، دولتهای شیعی در تاریخ، ۱۳۹۵ش، ص۵۱.
- ↑ چلونگر و شاهمرادی، دولتهای شیعی در تاریخ، ۱۳۹۵ش، ص۱۵۵-۱۵۷.
- ↑ چلونگر و شاهمرادی، دولتهای شیعی در تاریخ، ۱۳۹۵ش، ص۱۲۵-۱۳۰.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران (از آغاز تا دولت صفوی)، ۱۳۹۰ش، ص۶۹۴.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران (از آغاز تا دولت صفوی)، ۱۳۹۰ش، ص۶۹۴.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران (از آغاز تا دولت صفوی)، ۱۳۹۰ ش، ص۷۷۶.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران (از آغاز تا دولت صفوی)، ۱۳۹۰ ش، ص۷۷۷-۷۸۰.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران (از آغاز تا دولت صفوی)، ۱۳۹۰ ش، ص۷۷۸.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران (از آغاز تا دولت صفوی)، ۱۳۹۰ ش، ص۷۸۱.
- ↑ هاینس، تشیع، ۱۳۸۹ش، ص۱۵۶و۱۵۷.
- ↑ چلونگر و شاهمرادی، دولتهای شیعی در تاریخ، ۱۳۹۵ش، ص۲۷۶، ۲۷۷.
- ↑ قاسمی و کریمی، «جمهوری اسلامی ایران»، ص۷۶۵.
- ↑ قاسمی و کریمی، «جمهوری اسلامی ایران»، ص۷۶۶.
- ↑ قاسمی و کریمی، «جمهوری اسلامی ایران»، ص۷۶۸.
- ↑ قاسمی و کریمی، «جمهوری اسلامی ایران»، ص۷۶۸.
- ↑ انجمن دین و زندگی عمومی پیو، نقشه جمعیت مسلمانان جهان، ۱۳۹۳ش، ص۱۹.
- ↑ انجمن دین و زندگی عمومی پیو، نقشه جمعیت مسلمانان جهان، ۱۳۹۳ش، ص۱۱.
- ↑ انجمن دین و زندگی عمومی پیو، نقشه جمعیت مسلمانان جهان، ۱۳۹۳ش، ص۱۹.
- ↑ انجمن دین و زندگی عمومی پیو، نقشه جمعیت مسلمانان جهان، ۱۳۹۳ش، ص۲۰.
- ↑ انجمن دین و زندگی عمومی پیو، نقشه جمعیت مسلمانان جهان، ۱۳۹۳ش، ص۱۹، ۲۰.
سرچينې
- انجمن دین و زندگی عمومی پیو، نقشه جمعیت مسلمانان جهان، ترجمه محمود تقیزاده داوری، قم، انتشارات شیعهشناسی، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.
- انصاری، مرتضی، فرائد الأصول، قم، مجمع الفکر الاسلامی، چاپ نهم، ۱۴۲۸ق.
- جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران، از آغاز تا طلوع دولت صفوی، تهران، علم، چاپ چهارم، ۱۳۹۰ش.
- چلونگر، محمدعلی و سیدمسعود شاهمرادی، دولتهای شیعی در تاریخ، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۵ش.
- حیدرزاده، عباس، «در محضر مناجات شعبانیه»، فصلنامه علمیفرهنگی پیام، ش۱۰۶، ۱۳۹۰ش.
- رحمانستایش، محمدکاظم، «تقلید ۱»، در دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
- ربانی گلپایگانی، علی، درآمدی به شیعهشناسی، قم، مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی، چاپ چهارم، ۱۳۹۲ش.
- رضایی، محمدجعفر، « پژوهشی در اسناد و نسخه های زیارت عاشورا»، علوم حدیث، ش۴۹، ۵۰، ۱۳۸۷ش.
- سید مرتضی، الفصول المختاره من العیون و المحاسن، قم، المؤتمر العالمی لألفیة الشیخ المفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- فروغی،اصغر، کارکرد مراسم سوگواری عاشورا در رسمی شدن مذهب شیعه در زمان صفویه، مجله مشکوه، شماره ۸۱، زمستان ۱۳۸۲
- فولادی، محمد، محمدجواد نوروزی، «جایگاه زیارت در آیین کاتولیک و مذهب شیعه؛ بررسی و مقایسه»، معرفت ادیان، ش۲۵، ۱۳۹۴ش.
- فیاض، عبدالله، پیدایش و گسترش تشیع، ترجمه سیدجواد خاتمی، سبزوار، انتشارات ابن یمین، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
- قمی، عباس، مفاتیح الجنان، قم، نشر اسوه.
- کاشفی، محمدرضا، کلام شیعه ماهیت، مختصات و منابع، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ سوم، ۱۳۸۷ش.
- گروه تاریخ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ تشیع، قم، مرکز مدیریت حوزههای علمیه خواهران، چاپ سوم، ۱۳۸۹ش.
- طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، قم، انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- طباطبایی، سیدمحمدحسین، شیعه در اسلام، قم، اسماعیلیان، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- مجلسی، محمدباقر، زادالمعاد، قم، جلوه کمال، ۱۳۸۹ش.
- محرمی، غلامحسن، تاریخ تشیع از آغاز تا پایان غیبت صغری، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ دوم، ۱۳۸۲ش.
- محلاتی، حیدر «بررسی تطبیقی دعای عرفه امام حسین و امام سجاد»، آیت بوستان، ش۱، ۱۳۹۵.
- مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش عقاید، تهران، امیرکبیر، چاپ هجدهم، ۱۳۸۴ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، چاپ پانزدهم، ۱۳۸۹ش.
- مظاهری، محسن حسام، «عزاداری»، فرهنگ سوگ شیعی، تهران، خیمه، چاپ اول، ۱۳۹۵ش.
- مظفر، محمد رضا، اصول الفقه، قم، انتشارات اسلامی، قم، چاپ پنجم، ۱۴۳۰ق.
- معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، دائرة المعارف فقه مقارن، قم، مدرسه الامام علی بن ابی طالب(ع)، چاپ اول، ۱۴۲۷ق.
- مهدوی راد، محمد علی و روح الله شهیدی، «سیر انتقال میراث مکتوب شیعه در آینه فهرستها»، ش۴۴، ۱۳۸۶ش.
- مهدیپور، علیاکبر، «با دعای ندبه در پگاه جمعه»، موعود، ش۱۶، ۱۳۷۸ش.
- نجفی، نفیسه، «نگرشى موضوعى بر زیارت جامعه کبیره»، سفینه، ش۲۶، ۱۳۸۹ش.
- موسیپور، ابراهیم، «جشنهای جهان اسلام»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۵.
- مؤدب، رضا، تاریخ حدیث، قم، مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی، چاپ دوم، ۱۳۸۸ش.
- هاشمی اقدم، لعیا، «اسرارالعارفین با شرح دعای کمیل»، کتاب ماه دین، ش۱۲۰، ۲۱۱، ۱۲۲، ۱۳۸۶ش.
- یزدانی، عباس، «مروری بر رساله های عملیه(۲)»، کاوشی نو در فقه، ش۱۵و۱۶، ۱۳۷۷ش.
- هالم، هاینس، تشیع، ترجمه محمدتقی اکبری، قم، نشر ادیان، چاپ دوم، ۱۳۸۹ش