د مکې فتحه
د مکې فتحه د پېغمبر اکرم(ص) یوه ډېره مهمه غزوه ده چې په پایله کې یې، د مکې ښار په ۸ هجري قمري کال کې فتح شو. د مکې په فتحې سره، د جزیرة العرب اکثره قبیلو تر لسم کاله اسلام راوړ او اسلام په جزیرةالعرب کې واکمن شو. دغه غزوه د مکې د قریشو له خوا د حُدَیْبیّه تړون د خلاف ورزۍ په ځواب کې وشوه.
حضرت محمد(ص) په خپل تدبیر او سیاست سره، د ناڅاپي حملې په اصل په عمل کولو سره، مکه بې له وینې بهیولو فتح کړه. پېغمبر د مکې په فتحه کې د اَلْیَوم یَومُ الْمَرحَمَه (نن د رحمت ورځ ده) په نعرې سره، عمومي عفوه اعلان کړه او یوازې ګوته په شمېر کسانو منجلمه عِکْرِمَة بن ابیجَهْل، صَفْوان بن اُمَیّه او هِندې د عُتْبَه لور ته یې امان ورنه کړ.
د ځینو راپورونو له مخې، د مکې له فتحې وروسته، د پېغمبر(ص) په وړاندیز، علي(ع) د هغه حضرت په اوږو وخته او بوتان یې په ځمکه راغورځول. بوتان د باب بني شیبه په دروازه (د مسجد الحرام یوه دروازه) کې ښخه کړی شول. همداراز پېغمبر د مکې خواوشا ته ځینې سریې (جنګیالي) ولېږل چې بتخانې ورانې کړي. د مکې په فتحې سره د کعبې له سِدانت او سِقایَةُ الحاجّ (حجیانو ته د اوبو ورکولو مسوولیت) پرته ټول تړونونه، قراردادونه او مقامونه ختم او لغوه شول.
په اسلامي تاریخ کې د مکې د فتحې اهمیت
د مکې د فتحې غزوه د اسلام د لومړیو وختونو یوه ډېره مهمه پېښه ګڼل شوې ده چې په نتیجه کې یې، په مکې کې د مشرکانو حکومت ختم شو او اسلام په جزیرة العرب کې واکمني پېدا کړه.[۱] د مکې له فتحې وروسته، د جزیرة العرب اکثره قبیلو تر لسم کاله اسلام راوړ او هلته د مشرکانو طاقت بیخي ختم شو.[۲] شیعه مفسرانو محمد حسین طباطبایي او ناصر مکارم شیرازي د مکې په فتحې د نصر سورې په تطبیقولو سره ویلي چې دا غزوه د پېغمبر(ص) تر ټولو لویه سوبه وه چې له امله یې له جزیرة العربه د شرک مونډ وویستی شو او خلکو ډلې ډلې په پېغمبر ایمان راوړ.[۳]
پېغمبر(ص) په دغه غزا کې وکړی شول بې له وینې بهېدلو او بې له دې چې چاته کوچنی شان تاوان ورسیږي مکه فتحه کړي.[۴] د تاریخ تحلیلي اسلام کتاب مولف سید جعفر شهیدي په وینا، هغه سلوک چې پېغمبر(ص) د مکې له خلکو سره وکړ، د پېغمبر سترتوب او د اسلام مروت مخالفانو ته څرګند کړ؛ ځکه چې قریشو شل کاله هغه حضرت او پیروان یې ځورولې وو او د پېغمبر(ص) له غچ اخستلو وېرېدل.[۵]
د لښکر لېږد سبب
- همداراز ووینئ: د حدیبیه سوله
د قریشو له خوا د حدیبیې د صلحې خلافورزي په مکې د پېغمبر(ص) د لښکر لېږد او د هغې د فتح کولو اصلي لامل و.[۶] د هجرت په شپږم کال مسلمانانو او مشرکانو په حُدَیْبیّه سیمه کې له یو بل سره تړون وکړ چې لس کاله به له یو بل سره سوله لري او د یو بل په خلاف به اقدام نه کوی.[۷] بني خُزاعه قبیله له مسلمانانو او بني بکر قبیله له قریشو سره هم تړونې شوې.[۸] په هغه جنګ کې چې په اتم کال د دغه دوو قبیلو تر مینځ وشو، د قریشو ځینو کسانو د بني بکر په ګټه د بني خزاعه ځینې کسان ووژل.[۹] په دې ډول د صلح حدیبیه تړون له دوو کلونو وروسته، د قریشو له خوا مات شو.[۱۰] سره له دې چې ابوسفیان په خپله د بخښنه غوښتلو لپاره مدینې ته لاړ خو عذر یې ونه منل شو.[۱۱] لږه موده پس پېغمبر له لس زریز لښکر سره د مکې په لور روان شو.[۱۲]
بې د وینې له بهېدلو د مسلمانانو کامیابي
د مورخانو په وینا، پېغمبر(ص) وکړی شول په خپل تدبیر او سیاست سره مکه بې له وینې بهیولو فتحه کړي.[۱۳] د پېغمبر په امر د اسلام لښکر د ۸ ق کال د روژې په لسمه[۱۴] د ناڅاپي حملې په چل سره، مخکې له دې چې دښمن د خپل ځان د دفاع په فکر کې شي، له مدینې ووته.[۱۵] اصلي منزل ان د اسلام سپایانو ته هم نه و معلوم.[۱۶] مَرّالظَّهْران( اوسنۍ وادی فاطمه چې د مکې په ۲۴ کلومیټرۍ کې ده)،[۱۷] ته د اسلامي لښکر تر رسېدو پورې د مکې خلک ان د هغوي جاسوسان د اسلامي لښکر له جهادي حرکته هیڅ نه وو خبر.[۱۸] د مکې په خواوشا کې د اسلامي لښکر له شتونه د ابوسفیان له خبرېدو وروسته، عَبّاس بن عَبدُالمُطَّلِب د پېغمبر په امر، ابوسفیان د یو غر سر ته وخیږوه چې له هغه ځایه د مسلمانانو لوی لښکر وویني.[۱۹] او د هر ډول مقابلې فکر له سره وباسي چې د مکې فتحه بې له وینې بهیدو وشي.[۲۰] ابوسفیان پېغمبر(ص) ته ورغی او اسلام یې راوړ.[۲۱]
د ځینو راپورونو له مخې، مسلمانانو د رمضان په ۲۰[۲۲] مکه په «نَحْنُ عِبَادُ اللَّهِ حَقّاً حَقّا؛ مونږ په حقیقت کې د خدای بندګان یوو» په شعار سره فتحه کړه.[۲۳] البته تاریخ لیکونکي مکې ته د مسلمانانو د ورتګ د ورځې په اړه د نظر اتفاق نه لري او د رمضان نورې ورځې هم د دې پېښې لپاره بیان شوې دي.[۲۴] پېغمبر(ص) په مسجد الحرام کې حاضرو کسانو، د ابوسفیان په کور کې دننه کسانو او هغه کسانو ته چې په خپلو کورونو کې پاتې شول، امان ورکړ.[۲۵] د مکې د فتحې په ورځ، له مسلمانانو بې له دوو کسانو کُرْز بن جابر[۲۶] او خُنَیْس بن خالد اشعري[۲۷] (یا خالد اشعری)[۲۸] څخه چې لاره یې ورکه کړې وه، هیڅوک ونه وژل شو. دغه دوه کسان په بله لاره تللي وو او په لاره کې د مشرکانو په لاس وژل شوې وو.[۲۹]
عامه معافي
«د مکې خلکو په پښېمانۍ او وېره کې، ابوسفیان مدینې ته ولیږه چې محمد(ص) له دغه هوډه (په مکې له حملې) منعې کړي. خو نور د سولې وخت تېر شوی و او چې څنګه د مکې خلک خبر شو چې پېغمبر له لسو زرو مسلمانانو سره په یوې اونۍ کې د هغوي د ښار دروازو ته رسېدلی، نو مکې د هغه په وړاندې مقابله ونه کړه... دا ځل محمد د یو فاتح خو بیا هم د یو پېغمبر په توګه ښار ته ننوت؛ بې له چورتالان او وینه بهیولو.»
پیغمبر(ص) وروسته له دې چې مکې ته ننوت عامه معافي اعلان کړه[۳۰] او خپلو کوماندانانو ته یې امر وکړ چې له جنګ او وینه بهیولو ډډه وکړي او یوازې له هغو کسانو سره چې د جنګ اراده لري، مقابله وکړي.[۳۱] سعد بن عباده چې د مسلمانانو د لښکر بېرغ یې په لاس کې و د «الْيَوْمُ يَوْمُ الْمَلْحَمَة» (نن د انتقام ورځ ده)، په ویلو سره د مکې په خلکو کې وېره رامینځته کړه.[۳۲] د سعد خبرې پېغمبر(ص) خپه کړ.[۳۳] له دې امله یې په دې بیان سره چې «الْيَوْمَ يَوْمُ الْمَرْحَمَة» (نن ورځ د رحمت ورځ ده)،[۳۴] له هغه د لښکر بېرغ واخیست او امام علي(ع)[۳۵] یا د سعد زوي[۳۶] ته یې ورکړ. پېغمبر(ص) د مکې خلکو اسیران نه کړل اړو هغوي یې طُلَقاء (ازاد شوي) وبلل او ازاد یې کړل.[۳۷] له دې امله ابوسفیان او د مکې خلکو ته طلقاء ویل کېدل.[۳۸] د ځینو څېړاندو په وینا، د طُلَقاء ټکي یو ډول په بدنامۍ دلالت کاوه؛ ځکه چې د مکې خلکو له مجبورۍ له پېغمبر سره بیعت وکړ.[۳۹] پېغمبر د مکې په فتحه کې د کعبې د سِدانت او سِقایَةُ الحاجّ (حجیانو ته د اوبو ورکولو مسوولیت) پرته ټول تړونونه، قراردادونه او مقامونه ختم او لغوه کړل.[۴۰]
له عامې معافۍ استثنا شوي کسان
پېغمبر(ص) ځینې کسان له عامې معافۍ استثنا کړل او امر یې وکړ چې دغه کسان ان که د کعبې تر پردې لاندې هم پټ شوې وي، وې وژنئ.[۴۱] تاریخي سرچینو د دغه کسانو شمېر یو شان نه دی بللی او تر شلو کسانو یې ذکر کړی دی.[۴۲] هغه څه چې سید جعفر مرتضی عاملي له الصحیح من سیرة النبي الاعظم له کتابه د دغه کسانو نومونه راوړي په دې ډول دي:[۴۳]
سړي
- عِکْرِمَة بن ابي جَهْل: هغه مکې ته د مسلمانانو له ورتګه مخکې وتښتېد؛ خو مېرمنه یې چې مخکې مسلمانه شوې وه، پېغمبر(ص) ته ورغله او هغه ته یې امان واخیست.[۴۴]
- صَفْوان بن اُمَیّه: هغه له مکې وتښتېد؛ خو وروسته له دې چې عُمَیْر بن وَهْب د هغه لپاره امان واخیست پېغمبر(ص) ته ستون شو. هغه له پېغمبره دوه میاشتې مهلت وغوښت چې اسلام راوړي. پېغمبر(ص) هغه ته څلور میاشتې مهلت ورکړ. اخر له یوې مودې پس مسلمان شو.[۴۵]
- عبدالله بن اَبي سَرْح: عُثمان بن عَفّان چې د هغه د پیو ورور و، ورته امان واخیست.[۴۶]
- عبدالله بن خَطَل: هغه د اسلام له راوړلو وروسته، یو مسلمان وژلی او مرتد شوی و.[۴۷] هغه د مکې له فتحې وروسته د مسلمانانو په لاس د کعبې په خوا کې ووژل شو.[۴۸]
- مقیس بن صباته: هغه یو مسلمان وژلی او مرتد شوی و. نمیلة بن عبدالله کناني هغه وواژه.[۴۹]
- وَحْشیّ بن حَرْب: هغه د پېغمبر(ص) د تره حَمزة بن عَبدالمُطَّلِب قاتل و. څه وخت پس پېغمبر(ص) ته ورغی او مسلمان شو.[۵۰]
ښځې
- هندې د عتبه لور: هغه د معاویه موروه چې په احد غزا کې یې د حمزة بن عبدالمطلب خیټه وڅېرله او د هغه ځیګر یې وچیچه. هغې خپل مخ پټ کړ او له نورو ښځو سره یو ځای یې له پېغمبر سره بیعت وکړ او مسلمانه شوه.[۵۱]
- ساره د عَمرو بن هِشام وینځه: هغې د اسلامي لښکر له حرکته مخکې د مشرکانو لپاره جاسوسي کړې وه.[۵۲] هغه د مکې د فتحې په ورځ ووژل شوه.[۵۳]
- قَریبه او فَرْتَنا د عبدالله بن خَطَل دوه وینځې: دغه دوه وینځې سندرغاړې وې او په سندرو کې به یې په پېغمبر(ص) پسې بد رد ویل.[۵۴] قریبه ووژل شوه، خو فرتنا ایمان راوړ او د عثمان تر زمانې ژوندۍ وه.[۵۵]
د بوتانو ماتول
- اصلي مقاله: د بوتانو ماتولو پېښه
د راپورونو له مخې د مکې له فتحې وروسته پېغمبر(ص) د کعبي په چت پراته بوتان مات کړل.[۵۶] د پېغمبر(ص) په وړاندیز، علي(ع) د هغه حضرت په اوږو وخته او بوتان یې په ځمکه راوغورځول.[۵۷] د ځینو روایتونو له مخې، وروسته له دې چې امام علي(ع) هُبَل بوت (په مسجد الحرام کې تر ټولو لوی او مهم بت) د کعبې له چته راوغورځوه، هغه یې په باب بني شیبه (د مسجد الحرام یوه دروازه) کې ښخ کړ.[۵۸] د مکې له فتحې وروسته، پېغمبر د مکې خواوشا ته ځینې کسان ولېږل چې بوتان مات کړي.[۵۹] د مکې د فتحې په ماسپښین، بلال حبشي د پېغمبر(ص) په امر کعبې ته وخوت او اذان یې ووایه او د مکې کفار په دې خبره ډېر خپه شول.[۶۰]
فوټ نوټ
- ↑ کمساری، «دستاوردهای سیاسی فتح مکه»، ص۱۱۶.
- ↑ جعفریان، تاریخ سیاسی اسلام تا سال چهلم هجری، ۱۳۶۶ش، ص۲۰۰.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۲۰، ص۳۷۶؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۷، ص۳۹۴.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۴، ص۷۵۸.
- ↑ شهیدی، تاریخ تحلیلی اسلام، ۱۳۹۲ش، ص۱۰۱-۱۰۲.
- ↑ جعفریان، تاریخ سیاسی اسلام تا سال چهلم هجری، ۱۳۶۶ش، ص۱۹۹.
- ↑ ابنهشام، السیرة النبویه، دار المعرفه، ج۲، ص۳۱۷.
- ↑ ابنهشام، السیرة النبویه، دار المعرفه، ج۲، ص۳۱۸.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۷۸۱-۷۸۴.
- ↑ سبحانی، فروغ ابدیت، ۱۳۸۵ش، ص۷۸۷.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۷۹۲.
- ↑ بیهقی، دلائل النبوه، ۱۴۰۵ق، ج۵، ص۲۴.
- ↑ سبحانی، فروغ ابدیت، ۱۳۸۵ش، ص۷۸۶.
- ↑ ابنهشام، السیرة النبویه، دار المعرفه، ج۲، ص۳۹۹.
- ↑ سبحانی، فروغ ابدیت، ۱۳۸۵ش، ص۷۹۲.
- ↑ عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم، ۱۴۲۶ق، ج۲۱، ۲۲۳.
- ↑ بلادی، معالم مکة التاریخیة الأثریه، ۱۴۰۰ق، ص۲۵.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۵۰.
- ↑ ابنهشام، السیرة النبویه، دار المعرفه، ج۲، ص۴۰۳-۴۰۴.
- ↑ خطاب، الرسول القائد، ۱۴۲۲ق، ص۳۳۷.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۸۱۸.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۱، ص۱۴۳.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۴۷
- ↑ عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم، ۱۴۲۶ق، ج۲۱، ۱۵-۱۷.
- ↑ بیهقی، دلائل النبوه، ۱۴۰۵ق، ج۵، ص۳۴.
- ↑ ابنعبد البر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۱۳۱۰.
- ↑ ابناثیر، اُسد الغابة، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۶۱۲.
- ↑ مِقریزی، إمتاع الأسماع، ۱۴۲۰ق، ج۱، ص۳۸۸.
- ↑ ابنعبد البر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۱۳۱۰.
- ↑ سبحانی، فروغ ابدیت، ۱۳۸۵ش، ص۸۱۵.
- ↑ آیتی، تاریخ پیامبر اسلام، ۱۳۹۱ش، ص۴۶۰.
- ↑ واقدی، مغازی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۸۲۱.
- ↑ سبحانی، فروغ ابدیت، ۱۳۸۵ش، ص۸۱۴.
- ↑ واقدی، مغازی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۸۲۲.
- ↑ شیخ مفید، الإرشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۶۰.
- ↑ واقدی، مغازی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۸۲۲.
- ↑ حمیری، قرب الاسناد، ۱۴۱۳ق، ص۳۸۴.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۶۱.
- ↑ جوادی، «طلقاء و نقش آنان در تاریخ اسلام»، ص۷.
- ↑ بلاذری، انساب الأشراف، ۱۴۰۰ق، ج۵، ص۱۶.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۵۸.
- ↑ عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم، ۱۴۲۶ق، ج۲۳، ص۹.
- ↑ عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم، ۱۴۲۶ق، ج۲۳، ص۹-۱۰.
- ↑ ابنجوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۵۵.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۸۵۳-۸۵۵.
- ↑ بیهقی، دلائل النبوة، ۱۴۰۵ق، ج۵، ص۶۳.
- ↑ مسعودی، التنبیه و الاشراف، دار الصاوی، ص۲۳۳.
- ↑ ابنسعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۷، ص۲۵۹.
- ↑ بلاذری، فتوح البلدان، ۱۹۸۸م، ص۴۹-۵۰.
- ↑ ابن عبد البر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۵۶۴.
- ↑ دیاربکری، تاریخ الخمیس، دار صادر، ج۲، ص۹۴.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۳۵۴.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۸۶۰.
- ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۶۰.
- ↑ صالحی شامی، سبل الهدی، ۱۴۱۴ق، ج۵، ص۲۲۵.
- ↑ ابنطاووس، الطرائف، ۱۴۰۰ق، ج۱، ص۸۰.
- ↑ ابنشهرآشوب، مناقب، ۱۳۷۹ق، ج۲، ص۱۳۵.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۳۸.
- ↑ فیاض، تاریخ اسلام، ۱۳۲۷ش، ص۹۸.
- ↑ قطب راوندی، الخرائج و الجرائح، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۹۷-۹۸.
سرچينې
- آیتی، محمد ابراهیم، تاریخ پیامبر اسلام، تهران، دانشگاه تهران، چاپ هشتم، ۱۳۹۱ش.
- ابن عبد البر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق.
- ابناثیر، عزالدین، اُسد الغابة فی معرفة الصحابه، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق.
- ابنجوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق.
- ابنسعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.
- ابنشهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابیطالب(ع)، قم، علامه، ۱۳۷۹ق.
- ابنطاووس، علی بن موسی، الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف، قم، خیام، ۱۴۰۰ق.
- ابنهشام، عبدالملک، السیرة النبویه، بیروت، دار المعرفه، بیتا.
- بلادی، عاتق بن غیث، معالم مکة التأریخیة الأثریه، مکه، دار مکه للنشر و التوزیع، ۱۴۰۰ق.
- بلاذری، احمد بن یحیی، أنساب الأشراف، مصر، دار المعارف، ۱۹۵۹م.
- بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الأشراف، بیروت، جمعیة المستشرقین الالمانیه، ۱۴۰۰ق.
- بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، بیروت، دار و مکتبة الهلال، ۱۹۸۸م.
- بیهقی، احمد بن الحسین، دلائل النبوة و معرفة احوال صاحب الشریعه، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۵ق.
- جعفریان، رسول، تاریخ سیاسی اسلام تا سال چهلم هجری، قم، مؤسسه در راه حق، ۱۳۶۶ش.
- جوادی، سید مهدی، «طلقاء و نقش آنان در تاریخ اسلام»، در پژوهشنامه تاریخ، شماره ۱۲، پاییز ۱۳۸۷ش.
- حمیری، عبدالله بن جعفر، قرب الإسناد(ط- الحدیثة)، قم، موسسه آل البیت، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- خطاب، محمود شیث، الرسول القائد، بیروت، دار الفکر، ۱۴۲۲ش.
- دیاربکری، حسین بن محمد، تاریخ الخمیس فی أحوال أنفس نفیس، بیروت، دار صادر، بیتا.
- زرینکوب، عبدالحسین، بامداد اسلام، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۹ش.
- سبحانی، جعفر، فروغ ابدیت، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۵ش.
- شهیدی، سید جعفر، تاریخ تحلیلی اسلام، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، علمی فرهنگی، چاپ هفتم، ۱۳۹۲ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۳ق.
- شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۵ش.
- صالحی شامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
- طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۷ق.
- طبرسی، حسن بن فضل، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصرخسرو، ۱۳۷۲ش.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، تحقیق محمد أبوالفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷ق.
- عاملی، سید جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم، قم، دار الحدیث، ۱۴۲۶ق.
- فیاض، علیاکبر، تاریخ اسلام، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۲۷ش.
- قطب راوندی، سعید بن هبةالله، الخرائج و الجرائح، قم، مؤسسه امام مهدی(عج)، ۱۴۰۹ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق، الکافی، مصحح: علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- کمساری، عباس، «دستاوردهای سیاسی فتح مکه»، در مجله مبلغان، شماره ۱۵۵، ۱۴۳۳ق.
- مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار(ع)، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- مسعودی، علی بن الحسین، التنبیه و الاشراف، قاهره، دار الصاوی، بیتا، افست قم، مؤسسة نشر المنابع الثقافة الإسلامیه.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، صدرا، ۱۳۸۹ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ش.
- مِقریزی، احمد بن علی، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحفدة و المتاع، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق.
- واقدی، محمد بن عمر، کتاب المغازی، تحقیق مارسدن جونس، بیروت، مؤسسة الأعلمی، ط الثالثة، ۱۴۰۹ق.
- یعقوبی، احمد بن أبی یعقوب بن جعفر بن وهب واضح الکاتب العباسی(م بعد ۲۹۲)، تاریخ یعقوبی، بیروت، دار صادر، بیتا.