چاردام

دا مقاله د یو فقهي مفهوم په اړه توضیحي مقاله ده او د دیني کړنو لپاره معیار نشي کیدی. د مذهبي کړنو لپاره نورو سرچینو ته مراجعه وکړئ.

چاردام، (وُضو) د مخ او لاسونه مینځل، د قربت په موخه سره، بیا د سر او پښې مسح کول په یو ځانګړي آداب کی. اودس پخپله کې مستحب دی؛ مګر د لمانځه لپاره سم حالت ته شرط، طواف او ځینې نور عبادتونو د اودس سره ترسره کول دي. پرته له اودس څخه، دا جواز نلري چې د قرآن کرښې ته لاس ورسي او د خدای نوم ته لاس وهلي. په ځینې ځایونو اودس کول؛ لکه جومات ته ننوتل او قران کریم کې لوستل، مستحب دی. د تاریخي سرچینې پر بنسټ، په مکه کې د رسول الله(ص) د بعثت په پیل کې د وضو پریکره اعلان شوې و. د مائده سوری شپږم آیت، او همدارنګه له معصومانو څخه له ۴۰۰ روایتنونو څخه ډیر د اودس په اړه دي.

په حدیثونو کې اودس کول، او کله د اودس نوي کولو د ګناهونو پاکیدل، قهر او غضب له منځه یوړل، دعمر اوږدوالې، په محشر کې د مخ روښانه کول، او د روزی زیاتوالې لامله کیږی.

چاردام په ترتیبی ډول(سمبالۍ) او ارتماسې لارو ترسره کیدی شي. د ترتیبی اودس، په سمبال سره، لومړی مخ او بیا لاسونه مینځل کیږي او بیا د سر او پښو مسح کول ترسره کیږي. د ارتماسی اودس، هم د ترتیبې اودس په څیر دی، یوازې د مخ او لاسونو مینځلو پرځای، هغه دوی په اوبو کې واچوي نو د اودس به نیت کوی، بیا یې خپل سر او پښې مسح کوي. که چیرې به زخم کې خلاص کول ستونزمن یا زیان لرونکۍ وي، نو دا باید د جبیری ډول، اودس ونیول شي.

د شیعه ګان او اهل سنت ترمنځ، د لاسونو په مینځلو کې او د سرونو او پښو په مسح کولو کې توپیرونه شتون لري، له دوی څخه؛ شیعه ګان، اړینه ګني چې خپل لاسونه له پورته څخه، ښکته ته خوا ومینځئ، مګر اهل سنت باور لري چې خپل لاسونه له ښکته، پورته خواته منځل کیږی. د روایتې سرچینو په وینا، د عمر بن خطاب خلافت تر پای پورې، د مسلمانانو په مینځ کې په اودس کول، هیڅ لوی توپیر شتون نه و، او ټول مسلمانان په یو طریقه کې(د امامیه طریقه) خپل اودس ترسره کوله. اسلامي سرچینو د دریم خلیفه له واکمنۍ راهیسې په اودس کې د شیعه او اهل سنت توپیرونه راپور کړي دي.

مفهوم پیژنه

اودس د مخ او لاسونو مینځل او مسح(لاس وباسیدل) په سر او پښې، په قربت موخه سره، په ځانګړي ډول او د خدای امر ترسره کول. دغه عبادې کړنه د لمانځه او طواف لپاره لومړنی شرط دی، او همدارنګه د قرآن کرښې ته د لاسرسي لپاره شرط ګنل کیږی.

د تاریخي سرچینو پر بنسټ، په مکه کې او د بعثت په پیل د جبرئیل لخوا پیغمبر(ص) ته او بیا د پیغمبر له خوا خلکو ته څرګند شوه.

حکمونه

د اودس ترسره کولو لارې او همداسي د هغه ارزښت په قرآن او حدیثونه کې ذکر شوی ده. د اودس پریکرو په مائده سوري د شپږم آیت کې لیکل شوې، له همدې امله د اودس آیت لوستل کیږي: ] «یا أَیُّها الَّذینَ آمَنوا إِذا قُمتُم إِلَی الصَّلاةِ فَاغسِلوا وُجوهَكُم وَ أَیدیَكُم إِلَی الْمَرافِقِ وَ امسَحوا بِرُءُوسِكُم وَ أَرجُلَكُم إِلَی الكَعبَینِ»: ای هغه کسان چی ایمان راوړلې دی؛ کله چې د لمانځه لپاره پاسیږئ، خپل مخ او لاسونه د خپلې خامې سره ومینځئ او خپل سر او پښې یې تر ښنګرى مسح کړئ.

اودس کول په خپله کې مستحب دی. او د لمانځ لوستلو لپاره(پرته د جنازی لمونځ)، د طواف ترسره کول، د قرآن کرښې ته لاس وهل، او د خدای نوم ته لاس رسول، تر مهال کې واجب کیږی د واجبو احتیاط پر باندې، د پیغمبر(ص)، امامانو او حضرت زهرا(س) د نومونو لمس کول دپاره هم باید اودس سره وی. په ځینو ځایونو کې اودس کول مستحب(غورنۍ)دی؛ جومات ته د تګ او د امامانو مزارته، د قران کریم لوستل او درلودل، د قران پوښ یا حاشیي ته، د بدن ځینی ځایونه رسول، او همدارنګه د قبرونو زیارت کول.

د چاردام (وضو) ډولونه

اودس په ترتیبې او ارتماسې ډول ترسره کیدی شي او په ځینو ځانګرنۍ حالتوکې دا اړتیادی چی اودس په جبیری ډول ترسره شي.

د سمبالۍ چاردام (وضو)

په سمبالۍ اودس؛ لومړی باید خپل مخ ومینځئ له هغه ځایه چې ویښتان وتل شي، تر زنې پای ته، د یو لاس عرض تر اندازی‌. بیا ښي لاس او بیا چپ لاس د توغۍ له پورتنۍ برخې څخه تر گوتو سرونو ته مینځل کیږي. له هغې وروسته، د لاسونو له مینځلو څخه د پاتې نمجن سره، د سر مسح کول د سر په مخ او د تندی خواته ترسره کیږي، او بیا د ورته رطوبت سره، د ښي پښې مسح کول او د چپ لاس سره، چپ پښه مسح کول.

د ارتماسې چاردام (وضو)

د ارتماسې اودس، پدی معنی چی انسان له نیت وروسته، مخ او بیا لاسونه د اودس موخه اوبوته دننه وکړه د ارتماسې اودس، دوهم لارې دا دی چی لومړی په اوبو کې مخ او لاسونه ډوب وکړه، د اودس نیت وکړه، او بیا له اوبو څخه وباسي. په ارتماسې اودس کې، د مخ او لاسونو مینځلو وروسته، مسح ترسره کیږي.

د جبیره چاردام (وضو)

په جبیری اودس: که چیرې د بدن په یوه غړي کې ټپې یا ماتیدل شتون ولري چې په اودس کې مینځل یا مسح کیږي او دا نشي مینځل کیدی یا مسح کیدی شي، اودس باید په نورمال ډول ترسره شي او د دې پرځای چې ټپي یا مات شوي غړی د مینځلو یا مسح کولو پرځای، نجمن لاس باید په جبیري کې وباسیدل شي. جبیره، ټوکر یا کوم څه ویل کیږي چې ورسره ټپی بند وي. د جبیری اودس، یوازې هغه وخت جواز لري که چیرې جبیری خلاص شي یا زیان رسونکۍ وي یا په مستقیم ډول په زخم یا مات شول غړی کې اوبه نشي تویولې.

په ځینو مواردو کې، د اودس پر ځای، ټیمم واجب کیږی؛ له هغو مواردو؛ که د لمانځه وخت دومره لږ وي چې اودس، لامل کیږي د لمانځه ټول یا برخې، د وخت وروسته ولولۍ شي. همداسې، چیرې چې اوبه شتون نلري یا اوبه بدن ته زیانمن دی، د اودس پر ځای، ټیمم تر سره کیږی. څوک چې د جنابت لمبا ترسره کړیده، د لمانځه لپاره اړتیا نه ده چې اودس کړي، او ورته لمبا به د اودس ځای ونیسي.

چاردام (وضو) څنګه ماتیږی؟

اودس په څو حالتونو کې باطل(مات) کیږی، د فقهې سرچینو له اودسې مبطلات( هغه شیان چې اودس ته ماتوی) د اصغر حدث په توګه پیژندل کیږي؛ ځینې یې دا دي:

• د متیازی، غوړ یا باد له انسانو څخه وتل
• خوبه (دغسې چی غوږ نه اوري او سترگه یې نه ګوري)، جنون، مستي او بی هوښى.
• هغه شیان چې د لمبا سبب گرځي؛ لکه د مړو لمس کول او جنابت.

د فاضل مقداد په وینا؛ ځینې د اهل سنت فقیهان پدې باور دي چې د سړي پوستکي او یوې نامحرمه میرمنې سره اړیکه، د اودس ماتیدو لامل کیږی. د دوی مستند د هغه کسان لوستل دي چې په «أَوْ لامَسْتُمُ النِّسا» آیت کې «لمَسْتم» قرائت کړیده، مګر د شیعه فقیهانو په وینا «لامَسْتم» له کور والي څخه کنایي ده.

د شیعه او سني ترمینځ د چاردام (وضو) توپیر

د اودس په مسئله کې د شیعه ګانو او اهل سنت ترمینځ، د لاسونو مینځل، او همدارنګه د سر او پښو د مسح، څرنګوالې توپیر شتون لری.

د اودس په اړه د شیعه ګانو او اهل سنت ترمینځ توپیرونه تر ډیره حده د مائده سوری په شپږم آیت په معنی کې د توپیرونو له امله دي، یا د هغې په لوستلو کې توپیر ده شیعه ګان د معصومان روایتونو پر بنسټ په آیت کې «و أیدیکم إلی المرافق» ټکي پدې معنی ګني چې خپل لاسونه له پورته څخه ښکته ومینځي، د څلورو اهل سنت مذهبونو پرخلاف، چې خپل لاسونه له ښکته څخه پور خواته مینځل کیږي.

همداسې، د شیعه فقیهانو د حکم سره سم، ښي لاس مینځل، باید د کیڼ لاس څخه مخکې وي. دغه پریکره په اهل سنت مذهبونو کې مستحب ګنل کیږي.

د اهل سنت څلور مذهبونه دا اړینه ګني چې خپلې پښې کې تر قوزک(ښنګرى) سره ومینځل شي، شیعه ګان د خپلو ګوتو له نوکان څخه په پښو کې، تر ښنګرى، په مسح کولو اړین گني. دا مسح کولو هم د شیعه فقه پر بنسټ، باید د سر مسح کول په څیر د اودس له رطوبت څخه وی. همداسي مالکیه او حنفیه سمبال کی، او حنفيه او شافعیه، موالات کی، په اودس واجب نه مني؛ مګر شیعه او نور سني مذهبونه د دوی رعایت کولوته اړین ګني.

شیعه ګان او اهل سنت د سر مسح کولو په اړه هم توپیرونه لري. د شیعه ګانو په باور، د سر مسح کولو، ترڅو چی هغه مسح نومول شي کافي دي، او زیاتره مستحب دی چی د دریو ګوتو ترحد وی. په شیعه فقه کې، د سر د مسح کولو لپاره با ید د اودس اوبو وکارول شي او د نوي اوبو سره مسح نشي کیدی. په دغه حال کی، د اهل سنت مختلف مذهبونه د سر د مسح کولو څرنګوالي په اړه، مختلف نظرونه لري؛ د حنبلی په مذهب کې د دوه غوږونو سره د بشپړ سر، مسح کول لازمي دي، او نوې اوبه باید د سر مسح کولو لپاره وکارول شي. په مالکي فقه کې، ټول سر باید مسح شي او په حنفي فقه کې، د سر د څلورمې برخې مسح کول واجب دي. د شافعي مذهب پر بنسټ، د سر مسح کول په لږ حده کافی دي او باید د نوي اوبو سره مسح شي.

په خُفَّین(بوټانو) باندې مسح کول له نورو اختلافې موارد دی چې شیعه ګان هغه ته سم نه ګني. او د مائده سوری شپږم آیت او روایتونه استناد کړیده. په ځینو قضیو کې اودس، د تقیه سره مل شوی دی: امام موسی کاظم(ع)، د علي بن یقطین لیک، په ځواب کې، چې په عباسي خلافت کې ځانګړۍ ځای درلود، هغه ته اړکړ چې د اهل سنت په څیر، اودس ترسره کړي ترڅو، هارون الرشید ته خبر نه شي چې هغه شیعه دی. موسی بن جعفر(ع)، دمخه یې له علي بن یقتین څخه غوښتنه کړې وه چې په عباسې حکومت کې پاتې شئ او شیعه ګانو ته خدمت وکړئ. پداسې حال کې چې نور شیعه ګان د عباسیانو همغژۍ څخه منع کړی و.

په چاردام (وضو) کې د اختلاف پیل له عثمان دوري

ځینې څیړونکۍ پدې باور دي چې د پیغمبر(ص) پرمهال، د مسلمانانو په مینځ کې د اودس کول توپیر نه و. او پیغمبر(ص)د مینځلو پرځای د خپلو پښو، په مسح کولو سره ترسره کړل. د پیغمبر(ص) د وخت سربیره، د ابو بکر خلافت مهال، هم د اودس په اړه کومه شخړه، ذکر نه ده شوې. د عمر بن خطاب د خلافت په دوران کې، پرته له یو ځای مسح خُفَّیْن(د بوټانو تر باندې مسح) د اودس په اړه، اختلافې روایت په لاس کې نه ده.

د هغه څه له مخې چې په کَنْزُ العُمّال او ځینې نورو سرچینو کې ویل شوي، ځینې څیړونکي پدې باور دي چې د دریم خلیفه(عثمان) له واکمنۍ راهیسې د مسلمانانو ترمینځ د اودس په اړه توپیرونه څرګند شوي دي. سید علي شهرستاني، د امام علي(ع) او عمر بن خطاب تر منځ، د خُفَّین د مَسح کولو په اړه شخړه، په استناد، پدې باور دی چې دوهم خلیفه، د عثمان بن عفان په توپیر سره، هغه خپلې پښې په په اودس کې نه مینځلې، مګر مسح یې کړه.

د اودس په آیت باندې تکیه کول، او همدارنګه د اودس په اړه روایتونه، شیعه ګان پدې باور دي چې پیغمبر(ص) او د هغه صحابي د امامیه په څیر، په اودس کې خپل پښه مسح کوي، نه داچی اهل سنت په منځل کوی. د لاسونو مینځلو په اړه، د رسول الله(ص) څخه هم روایتونه شتون لري چې د شیعه ګانو سره د پیغمبر ورته وضعیت په ګوته کوي، او خپل لاسونه له پورته څخه تر ښکته پورې و منځلي. د شیعه ګانو په وینا، د پښو مینځلو روایتونه، چې د اهل سنت لخوا روایت شوی دی، ضعیف او بې بنسټه دي؛ او سربیره پردی د اودس آیت سره مخالفت دی.

آداب، مستحباتو او فضیلتونه

د اودس په جریان کې، یو څو شیان مستحب ګنل کیږي؛ په شمول:

• د اودس دمخه مسواک کول: پیغمبر(ص) امام علي(ع) ته په سپارښتنه کې، د هر اودس کولو دمخه مسواک کول ته سپارښت کړیده.
• د اودس په پیل کې د خدای نوم ذکر کول
• اوبه په خوله او پوزه کې ګرځول،

د روایتونو پر بنسټ؛ امام علي(ع) د اودس په جریان کې دعاګانې و لوست. د دې روایتونو په وینا؛ څوک چې دا دعاګاني د اودس په وخت کې تلاوت کوي، خدای به د هغه د اوبو له هر څاڅکي څخه، یوه فرښته د تسبیح، تقدیس او تکبیر په حال رامینځته کوی، او اجر یې د قیامت تر ورځې پورې د اودس اخیستونکي لپاره لیکي. مذکور دعاګاني د اودس کول، د هرعمل په ترسره کوله دادی:

1. په ښي لاس کې پر کیڼ لاسه اوبه واچول: الْحَمْدُ للَّهِ الذی جَعَلَ الْماءَ طَهُوراً وَ لَمْ یَجْعلْه نَجِساً؛ حمد او ستاینه د خدای لپاره دي، چا چې اوبه پاکې او سپیڅلي کړیده او ناپاک یې نه دی کړی.
2. طهارت: اللَّهُمّ حَصِّنْ فَرْجی و أعِفّهُ وَ َ اسْتُر عَوْرتی و حَرّمنی عَلى النّار؛ خدایه! زماعورت له منع شوي څخه لرې کړئ او پاک یې کړئ او مستور یې کړئ او د هغه دپاره اور یې حرام کړئ.
3. د پوزې اوبه چلول: اللّهم لا تحرّم عليّ ريح الجنّة و اجعلني ممّن يشمّ ريحها و طيبها و ريحانها؛ خدایه! په ما باندې د جنت رایحه مه حراموئ او ما یو له هغه چا څخه جوړه کړئ چې د هغه رایحه، عطر او خوش رایحه بوټو ته خوند اخلم.
4. په خوله کې د اوبو چلول: اللّهمّ أنطق لساني بذكرك و اجعلني ممّن ترضى عنه؛ خدایه! زما ژبه د خپل یاد کې ویاند وکړئ او د هغه چا څخه وګرځوئ چې له هغوی څخه خوښ یی.
5. د مخ مینځل: اللّهم بيّض وجهي يوم تسودّ فيه الوجوه و لا تسوّد وجهي يوم تبيضّ فيه الوجوه؛ خدایه! هغه ورځ چې مخونه تور شي، زما مخ سپین کړئ، او هغه ورځ چې مخونه سپین کیږی، زما مخ تور مه کړئ.
6. د ښي لاس مینځل: اللّهمّ أعطني كتابي بيميني و الخلد بيساري؛ خدایه! زما د عمل لیک، په ښي لاس کې راکړی او زما په لاس کی ابدي ژوند ورکړئ.
7. د کي لاس مینځل: اللّهمّ لا تعطني كتابي بشمالي و لا تجعلها مغلولة إلى عنقي و أعوذ بك من مقطّعات النّيران؛ خدایه! د زما د عمل لیک په کي لاس مه ورکوه، او هغه زما پر غاړه کېښود او تاسو ته د اور له جامو څخه پناه اخلم.
8. د سر مسح کول: اللّهمّ غشّني برحمتك و بركاتك و عفوك، اللهم غشّني برحمتك و بركاتك و عفوك؛ خدایه! ماته په خپل رحمت، برکتونه او بخښنه واخلی.
9. د پښو مسح کول: اللّهمّ ثبّت قدميّ على الصّراط يوم تزلّ فيه الأقدام و اجعل سعيي فيما يرضيك عنّي؛ خدایه! په هغه ورځ زما په ګامونو تلپاتې او آرام راکړئ، چې ګامونه ښوئيدل شي، او زما هڅې دغسې جوړه کړه چې تاسو خوښوي.

په شیعه او اهل سنت روایي سرچینو کې، د ۴۰۰ څخه ډیر حدیثونه د اودس پریکرو په، ځانگړني او فضیلتونو په اړه د رسول الله(ص)او شیعه امامانو څخه نقل شوي دي؛ د دی پر بنسټ، اودس د ګناهونو سپیڅلي لامل، د غضب ماتیدل، د عمر اوږدوالي، دمخ روشانه ول په محشرکې، او د روزی زیاتوالې لامله کیږی او همدارنګه د اودس نوی کولو غورتیا په اره روایتونه، همداسې اودس کول د توبې په توګه هم نقل شوی ده..

اړوندې لیکنې

• تیمم

• غسل(لمبا)