احباط

دا مقاله د تدوین په حال کې ده!

اِحْباطْ د ګناه له امله د عبادتونو د ثواب د ختمېدو او ضایع کېدو په معنا دی چې په علم کلام کې پرې بحث کیږي. مسلمانان د ګناه له امله د نیکو عملونو د بې اثره کېدو په اړه یو نظر لري، خو د ګناه په کولو سره د نیکو کارونو د بې اثره کېدو د څرنګوالي په تحلیل کې یو شان نظر نه دی موجود. د شیعه عالمانو د مشهور نظر سره سم، د عملونو له مینځه تلل د قرآن او عقل په خلاف دي؛ له دې امله حَبط یې داسې معنا کړی چې له دغو دوو سره سمون ولري. د هغوي د لیدتوګې له مخې، د ځینو صالحو عملونو د قبلېدو شرط، په راتلونکي کې د ځینو ګناهونو نه کول دي او د ګناه په کولو سره معلومیږي چې کس له هماغه پېله صالح عمل د هغې په ټولو شرایطو سره نه دی کړی او د ثواب مستحق نه و. البته ځینو شیعه عالمانو له دنیایي چارو سره د حبط په تمثیل سره، احباط د جایزو عملونو د ثواب د له مینځه تللو په معنا ګڼلی، په دې باور دي چې د حبط په باطلوالي عقلي او نقلي دلیل نیشته.

له اهل سنتو څخه اشاعره، د شیعه د مشهور نظر په شان حبط ناصحیح ګڼلی دی، خو معتزله د احباط په سموالي عقیده لري. د معتزله په باور، په قیامت کې د مومن کس ټول صالح عملونه د هغه له ټولو ګناهونو سره پرتله کیږي او کم عملونه یا بیخي له مینځه ځي او یا د زیاتو عملونو یوه برخه له مینځه وړي.

د ټولو مسلمانانو په اتفاق، ارتداد د ټولو نیکو عملونو ختمېدو سبب کیږي. همداراز ابلیس د تکبر په وجه خپل شپږ زره کلن عبادتونه له مینځه یوړل. په قرآن او روایتونو کې ځینې نور عوامل لکه د پېغمپر په وړاندې په لوړ غږ خبرې کول، نفاق، د امام علي(ع) د ولایت انکار او ریا کول د عملونو د حبطه کېدو اسباب ګڼل شوې دي.

مفهوم پېژندنه او مقام

احباط یوه قرآني اصطلاح دی[۱] چې په علم کلام کې په پراخه کچه بحث شوی او په اړه یې بیلابیل نظرونه څرګند شوي دي.[۲] دا اصطلاح د ګناه په وجه د نیکو کارونو او د هغو د ثواب د له مینځه تللو په معنا دی.[۳] د احباط په مقابل کې، تکفیر دی چې د ثواب کارونو په کولو سره د ګناه د ختمېدو په معنا دی.[۶] د احباط ټکی او مشتقات یې شپاړس ځله په قرآن کې راغلی دی.[۵] په علم کلام کې هم، د احباط مسالې په پراخه توګه د داسې مسلو لاندې: معاد، ثواب و عقاب یا وعده و وعید بحث شوی او په اړه یې مختلف نظرونه بیان شوې دي.[۷]

شیعه مفسر ابوالحسن شعراني باوري دی چې قرآني حبط د هغو عملونو په اړه دی چې کوونکی یې کافر وي او د عملونو په کولو کې یې د قربت نیت نه وي لرلی، خو کلامي حبط د هغوي عملونو په اړه دی چې په صحیح توګه او د قربت په نیت د مومنانو له خوا شوې وي، خو د یوې ګناه په وجه بې اثره او ختم شي.[۴]

د علم کلام د عالمانو په وینا، د احباط مساله د هغو مومنانو په اړه مطرح کیږي چې کله نیک عمل او کله ګناه کوي او دوي د ایماني ټولنې اکثره کسان دي؛ خو کوم کافران چې د مرګ تر شېبې ایمان نه راوړي او همداراز هغه مومنان چې هیڅکله ګناه نه کوي، د احباط له بحث سره اړیکي نه لري.[۸] دا مساله په علم کلام کې د معاد ثواب او عقاب، یا وعده او وعید په شان مسایلو په ذیل کې مطرح شوې ده.[۹]

د احباط په اړه د مسلمانو پوهانو ګډ نظر او اختلافونه

د شیعه ګانو په ګډون د ټولو اسلامي مکتبونو له نظره، د ځینو ګناهونو ترسره کول د نیکو اعمالو د ضایع کیدو لامل کیږي.[۸] د بېلګې په توګه د ټولو مسلمانو علماوو د عقیدې له مخې د مؤمن ټول نیک اعمال د هغه په ارتداد (او له دې وروسته نه توبه کول) له منځه ځي.[۹] د دوی د نظر اختلاف دا دی چې آیا احباط یوازې ارتداد او کفر ته شاملیږی که دا په ټولو عملونو باندې تطبیق کیږي.[۱۰] د شیعو د مشهور نظر په څیر اشاعره هم احباط په اخري معنی کې باطل ګڼي؛[۹] خو معتزله په دې باور دي چې احباط د عمومي په توګه سمه ده.[۱۰] دوی د خپلو ادعاوو د ثابتولو لپاره په عقلي دلیلونو تکیه کړې ده [۱۱] چي د شيعه او اشاعره علماوو دې استدلال ته ځوابونه ويلي دي [۱۲]

ایا حبط د نیکو عملونو د ضایع کېدو سبب کیږي؟

د ټولو اسلامي مکتبونو منجمله شیعیانو په اساس د ځینو ګناهانو کول د نیکو کارونو د ختمېدو سبب کیږي.[۱۴] مثلا د ټولو مسلمانو عالمانو په عقیده، د مومن ټول ښه علمونه د هغه په ارتداد (او له هغه وروسته په توبه نه کولو) سره له مینځه ځي.[۱۵] د تسنیم تفسیر مولف عبدالله جوادي آملی، د عملونو حبط په دوو ډولونو حبط محض او حبط غیر محض وېشلی، باوري دی چې ځینې عملونه لکه ارتداد ټول عملونه تباه کوي چې دا حبط محض دی، او ځینې ګناهانې لکه عُجب غیر محض حبط دی چې یوازې هغه عمل له مینځه وړي چې پکې عجب شوی وي[۱۶]د بحار الانوار کتاب د لیکوال علامه مجلسي په وینا، هره ګناه د نیکو عملونو ختموونکې نه شو ګڼلی، بلکې باید په هغو مواردو چې په ایتونو او روایتونو کې ذکر شوي بسنه وکړو.[۱۷] ځینې شیعه عالمان باوري دي چې د ښو کارونو بې اثره کېدل یوازې له کافرکېدو، نفاق او ارتداد سره مخصوص دي.[۱۸]

سره له دې شیعه عالمان د ګناه په کولو سره د نیکو کارونو د بې اثره کېدو د څرنګوالي د تحلیل په اړه دوه جدا جدا نظرونه لري:

په کلي ډول د حبط نه منل

په څلورمه پېړۍ کې د شیعه متکلم شیخ طوسي په وینا، د هغو ایتونو چې پر احباط دلالت لري ظاهري معنا د منلو وړ نه ده؛ ځکه د عقیدو بنیاد په عقل ولاړ دی او باید ایتونه په دې ډول معنا شي چې له عقل سره سمون ولري.[۱۹] علامه مجلسي د دغه سمون د برابرولو لپاره ویلي چې په روایتونو کې حبط، د واقعي حبط په معنا نه دی کارول شوی؛ بلکې په دې معنا دی چې د ځینو صالحو عملونو د منل کېدو شرط، په راتلونکي کې د ځینو ګناهانو نه کول دي او د ګناهانو په کولو سره معلومیږي چې هغه له هماغه اوله صالح عمل په ټولو شرایطو سره نه دی ترسره کړی او اساسا د ثواب مستحق نه و.[۲۰] هغه دا لیدتوګه د شیعیانو مشهور نظر ګڼلی دی.[۲۱]

ځینو عالمانو په عقلي او قرآني دلیلونو سره د احباط په باطلوالي استدلال کړی دی.[۲۲]

عقلي دلیل: په ګناه سره د نیکو عملونو تباه کېدل، یو ډول د وعدې خلافورزي او ظلم دی او له دې امله چې خدای ظلم نه کوي، د انسان ښه عملونه په ګناه سره نه حبط کیږي.[۲۳] هو، که له هماغه اوله شرط کېښودل شي چې د نیکو عملونو د قبلېدو شرط د ځینو ګناهانو نه کولي ، نو په دې بڼه کې انسان د هغه ګناه په کولو سره د اجر مستحق نه دی، ځکه چې نیک عمل یې بې شرطه ترسره کړی دی.[۲۴]
قرآني دلیل: د قرآن د ځینو ایتونو (لکه د زالزل سورې د ۷ او د نجم سورې د ۴۰) ایتونو له مخې انسانان به په قیامت کې د خپلو ټولو (ښه بد) عملونو چې کړې یې دي،[۲۵] نتیجه ویني او د هغه هیڅ یو ښه یا بد عمل به له مینځه نه ځي.

په جزیي توګه د حبط اثبات

ځینې شیعه عالمان باوري دي چې احباط په جزیي توګه ممکن دی او د حبط په باطلوالي عقلي او نقلي دلیل نیشته.[۲۶] د نمونه تفسیر مولف ناصر مکارم شیرازي، په دنیاي چارو د حبط په تمثیل سره باوري دی چې لکه څنګه چې ممکنه ده د انسان پانګې چې په ټول عمر کې یې په زحمت سره لاسته راوړي، په یوې غلطۍ سره له مینځه لاړه شي، ممکنه ده د هغه ښه کارونه د یوې ګناه په کولو سره له مینځه لاړ شي، هغه په دې موضوع کې اختلاف، لفظي نزاع ګڼلې ده.[۲۷]

له اشاعره او شیعه سره د معتزله د نظر اختلاف

اشاعره د شیعه د مشهور نظر په شان، احباط باطل ګڼي.[۲۸] خو معتزله، احباط یو صحیح شی ګڼي.[۲۹] د پېنځلسمې قمري پېړۍ شیعه متکلم جعفر سبحاني، د معتزله د دغه نظر جرړه، د کبیره ګناهونو په اړه د هغوي په عقیده کې ګڼلې ده؛ ځکه چې هغوي باوري دی که یو مومن کبیره (لویه) ګناه وکړي او بې توبې مړ شي په قیامت کې دوزخ ته داخلیږي او همېشه به د خدای په عذاب کې وي.[۳۰]

په دې مساله کې د معتزلیانو نظر یو شان نه دی او هغوي په دې اړه درې نظرونه بیان کړې دي:

له ټولو ګناهانو سره د ټولو صالحو عملونو د ارزښت پرتله کول، او پر کمو عملونو د زیاتو عملونو مخکې ګڼل، بې له دې چې اندازه یې کمه شي؛[۳۱]
د نیکو عملونو او د ټولو ګناهونو تر مینځ موازنه او انډول؛ نېک عملونه له ګناهانو سره سنجول او تلل کیږي؛ که د ګناهانو اندازه له ښو کارونو کمه وي، په هماغه اندازه د هغه نیک عملونه له مینځه ځي او نور په خپل ځای پاتې کیږي.[۳۲] د لسمې پېړۍ شیعه عالم مقدس اردبیلي، باوري دی چې دا خبره لرې نه ښکاري او پر خلاف یې عقلي یا نقلي دلیل نیشته.[۳۳]
د اخري عمل معیار ګرځول؛ که اخري عمل چې انسان یې کوي، ګناه وي، د هغه ټول نیک عملونه له مینځه ځي.[۳۴]

معتزله د خپلې مدعا د ثابتولو لپاره په عقلي استدلالونو تمسک کړی دی،[۳۵] چې شیعه او اشاعره عالمانو دغو استدلالونو ته ځواب ورکړی دی.[۳۶]

د احباط لاملونه

د ټولو مسلمانانو په نظر که یو مومن کس مرتد شي، د هغه کفر د هغه ټول تېر عملونه حبطه کوي.[۳۷] د قرآن په ایتونو کې له ایمانه وروسته ارتداد،[۳۸] امر بالمعروف کوونکي وژل،[۳۹] د قیامت او الهي ایتونو دروغ ګڼل[۴۰] او نفاق او دوه مخې توب[۴۱] د عملونو د حبط له لاملونو ګڼل شوې دي.[۴۲] په شیعه حدیثونو کې هم د حبط په لاملونو کې لاندې ګناهونو ته اشاره شوې ده: د امام علي(ع) د ولایت انکار،[۴۳] په مصیبتونو بې صبري کول،[۴۴] په واده کړي سړي یا ښځې د زنا تور لګول،[۴۵] بد ګماني[۴۶] ریا[۴۷] او جدال کول.[۴۸]

د پېغمبر په وړاندې د خپل غږ لوړول

د حجرات سورې په دوهم ایت کې، مومنان د پېغمبر(ص) په غږ د خپلو غږونو له لوړولو او د هغه حضرت په نزد په لوړه لوړه خبرو کولو څخه نهي شوې چې داسې نه وي عملونه مو حبط شي. شیعه مفسرانو دغه ایت په توجیه کې چې څنګه ممکنه ده له کفر او شرکه پرته بل یو عمل د عملونو د حبطه کېدو سبب شي، مختلف ځوابونه ورکړې دي.[۴۹]

د پېغمبر په وړاندې په لوړ غږ خبرې کول او یا د خپل غږ اوچتول که د پېغمبر(ص) د سپکاوي په اراده وشي، یو ډول کفر دی او د ټولو مسلمانانو د نظر مطابق په کافر کېدو سره د انسان ټول عملونه حبطه کیږي.[۵۰]
د پېغمبر(ص) په وړاندې شتون داسې عمل دی چې په خپله ثواب لري. که مومنان د سپکاوي په اراده د پېغمبر په وړاندې په اوچت غږ خبرې وکړې، دا کار سبب کیږي چې د پېغمبر په وړاندې د حاضریدو ثواب له مینځه لاړ شي.[۵۱]
د پېغمبر د سپکاوي په وجه د مومن د ټولو ښو کارونو حبطه کېدل ممکن دي او پر خلاف یې عقلي دلیل نیشته.[۵۲]

اړونده څېړنه

د ګناهانو تکفیر

فوټ نوټ

سرچينې

قرآن کریم.
ابن‌حیون، نعمان بن محمد، دَعائِمُ الاِسلام و ذِکر الحلال و الحرام و القضایا و الأحکام، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، ۱۳۸۵ق.
ابن‌شعبه حرّانی، حسن بن علی، تحف العقول، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۴ق.
ایجی، عبدالرحمن بن احمد، المواقف فی علم الکلام، بیروت، عالم الکتب، بی‌تا.
تفتازانی، مسعود بن عمر، شرح المقاصد، قم، الشریف الرضی، ۱۴۱۲ق.
جعفری، یعقوب، «آشنایی با چند اصطلاح قرآنی (۴) احباط و تکفیر»، در مجله درس‌هایی از مکتب اسلام، شماره ۱۰، دی ماه ۱۳۷۲ش.
جوادی آملی، عبدالله، تسنیم، قم، اسراء، ۱۳۸۷ش.
حلی، حسن بن یوسف، کشف المراد فی شرح تجرید الإعتقاد، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۳۸۲ش.
حِمَّصیّ رازی، محمود، المُنْقِذُ مِن التقلید، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.
رستگار مقدم گوهری، هادی، «مفهوم‌شناسی احتباط از منظر قرآن»، در مجله پژوهش‌های قرآنی، شماره ۲۹ و ۳۰، بهار و تابستان ۱۳۸۱ش.
سبحانی، جعفر، فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی، قم، توحید، ۱۳۷۸ش.
سبحانی، جعفر، منشور جاوید، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۳۹۰ش.
سیدرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، قم، هجرت، ۱۴۱۴ق.
شجاعی، احمد، «احباط و تکفیر»، در جلد ۱ دانشنامه کلام اسلامی، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۳۸۷ش.
شعرانی، ابوالحسن، نثر طوبی، تهران، انتشارات اسلامیه، ۱۳۸۰ش.
شیخ صدوق، محمد بن علی، الأمالی، تهران، کتابچی، ۱۳۷۶ش.
شیخ صدوق، محمد بن علی، ثواب الأعمال و عِقاب الأعمال، قم، دار الشریف الرضی، ۱۴۰۶ق.
شیخ طوسی، محمد بن حسن، الاقتصاد فی ما یتعلّق بالاعتقاد، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۶ق.
شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد(ص)، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی(ره)، ۱۴۰۴ق.
طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، ۱۳۷۲ش.
عبدالباقی، محمد‌فؤاد، المعجم المفهرس لألفاظ القرآن الکریم، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۷ق.
قاضی عبدالجبار، ابن احمد، شرح الاصول الخمسه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۲ق.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الإسلامیّه، ۱۴۰۷ق.
کوشا،‌ محمدعلی، «احباط و تکفیر»، در دانشنامه معاصر قرآن کریم، قم، سلمان آزاده، ۱۳۹۷ش.
گروهی از نویسندگان،‌ «احباط و تکفیر»، در مجله کلام اسلامی، شماره ۳۹، پاییز ۱۳۸۰ش.
مجلسی،‌ محمدباقر بن محمدتقی، بِحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار(ع)، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش عقاید، قم، شرکت چاپ و نشر بین‌الملل سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۸۴ش.
مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، الحاشیة علی الهیات الشرح الجدید للتجرید، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۴۱۹ق.
مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیّه، ۱۳۷۴ش.
یزدی، اقدس، و زینب عباسی آغوی، «احباط و تکفیر عمل»، در مجله تحقیقات کلامی، شماره ۱۴، پاییز ۱۳۹۵ش.