معاد

مَعاد، د اسلام او الهي دینونو له اصولو او د متکلمانو په اصطلاح کې له مرګه وروسته جسم ته د روح د ستنېدو او د قیامت په ورځ د انسان د بیا ژوند په معنا دی. د دې اصل پر اساس، ټول انسانان د قیامت په ورځ بیا ژوندي کیږي، د هغوي عملونه د خدای په وړاندې کتل کیږي او د خپلو ښو یا بدو کارنو اجر یا سزا ویني.

معاد په اسلام کې له توحیده وروسته تر ټولو مهمه عقیده او ایمان پرې د مسلمانۍ شرط ګڼل شوی دی. د قرآن له ۱۴۰۰ تر ۲۰۰۰ ایتونو پورې د معاد او د اخروي ژوند په اړه خبرې شوي دي. په معاد عقیده د عدالت د اجرا، د ټولنې د سلامتیا، د ژوند په سختیو کې د نه نهیلي کېدو، د نورو د حقوقو د خیال ساتلو او.... عامل ګڼل شوی دی.

مسلمانان د معاد د اصل په منلو کې اختلاف نه لري؛ خو د واقع کېدو په څرنګوالي کې یې اختلاف لري او په دې اړه یې درې نظرونه وړاندې کړې دي. زیاتره مسلمان عالمان منجمله فیلسوفان په جسماني او روحاني معاد عقیده لري، زیاتره متکلمانو معاد یوازې جسماني ګڼلی او د یوازې روحاني معاد نسبت هم مشاء فیلسوفانو ته ورکړل شوی دی. البته تر ټولو لوی مشایي فیلسوف ابن سینا د شرعې له لارې جسماني معاد منلی و.

د معاد د جسماني- روحاني والي پلویان د اخروي بدن په بیان کې، مختلف نظرونه وړاندې کوي: مادي دنیوي بدن ته د روح ستنېدا، مثالي بدن ته د روح ستنېدا، او اسماني بدن ته د روح ستنېدا له دغو لیدتوګو څخه ګڼل کیږي.

مسلمانو فیلسوفانو د دې د ثابتولو لپاره چې دنیاوي او اخروي انسان یو دی، د نفس او د هغه د تجرد مساله لاسوند ګرځولې او نفس یې د دنیاوي او اخروي انسان د وحدت او عینیت لامل ګڼلی دی.

د معاد د امکان او واقع کیدو د اثبات لپاره په مختلفو دلیلونو استناد شوی دی. د قرآن د ایتونو له لارې د معاد امکان یې د ځینو ایتونو لکه د ځمکې بیا ژوندي کېدو ته د ځینو ایتونو اشارې او د ځینو انسانانو د بیا ژوندي کېدو د بېلګو لکه اصحاب کهف او عُزیر په وسیله اثبات کړی دی. د معاد د ضرورت او وقع د اثبات لپاره هم په ځینو دلایلو لکه د معاد په واقع کېدو کې د خدای د رښتینوالي، د انسان په فطرت کې همیشني ژوند ته ګروهنې او د خدای د صفت او عدالت په شان دلایلو استناد شوی دی.

د معاد د امکان او واقع کېدو لپاره له ډېرو دلیلونو سره سره ځینو د هغه انکار کړی دی. جهالت، د خدای له قدرته غفلت، بې بند وبارۍ ته ګروهنه او د ذمه وارۍ نه قبلول د معاد د انکار له عواملو ګڼل شوي دي. مختلفې شبهې لکه د آکل و ماکول شبهه، د معدوم د اعادې شبهه او د معاد په واقع کېدو کې د خدای په علم او قدرت کې شبهه د منکرانو له خوا وړاندې شوي او مسلمانو عالمانو ورته مختلف ځوابونه ورکړې دي.

معاد، د اسماني دینونو له اعتقادي باورونو

په معاد او په اخرت کې د انسان په ژوندي کېدو عقیده، له اعتقادي اصولو او د ټولو اسماني دینونو له اصلي عقیدو ګڼل شوې ده. په «ادیان زنده جهان» کتاب کې له مرګه وروسته ژوند د ټولو دینونو منجمله الهي دینونو، هندو، بودا، تائو او شینتو له عقیدو او تعلیماتو څخه ګڼل شوې ده.

د شیعه عالمانو په باور، معاد له توحیده وروسته، ترټولو مهم اصل دی چې الهي پېغمبرانو خلک په هغه ایمان ته بللي دي. په معاد او اخروي ژوند ایمان د مسلمانۍ شرط او منکر یې د مسلمانۍ له دایرې وتلی ګڼل شوی دی.

د محمد تقي مصباح یزدي په باور، په قرآن کې په معاد عقیده په خدای له عقیدې سره برابره ګڼل شوې او تر شلو زیاتو ایتونو کې د «الله» او «الیوم الآخر»ټکی یو ځای کارول شوی دی. په دولسو ایتونو کې هم په خدای له ایمان وروسته د اخرت په ورځې د ایمان خبره راغلې ده. مصباح یزدي باوري دی چې د قرآن په ایتونو کې له ځیرتیا څخه پوهیږو چې د پېغمبرانو د خبرو زیاته برخه او له خلکو سره د هغوي جدلونه د معاد په اړه وو تر دي چې ویل شوي پېغمبرانو د معاد د اثبات لپاره د توحید تر اثباته زیاته هڅه کړې ده؛ ځکه چې خلکو په غیبي چارو د ناخبرۍ او بې بندوبارۍ ته د ګروهنې او د مسوولیت د نه منلو په وجه د معاد د اصل په منلو کې زیات ضد کاوه.

ویل شوي د معاد ټکی په قران کې یوازې یو ځل او هغه هم په لغوي معنا (د ستنېدو ځای) کې استعمال شوی دی؛ خو تر ۱۴۰۰ یا دوو زرو زیاتو ایتونو (د قرآن له ایتونو په دریمه برخه) کې د معاد او اخروي ژوند په اړه خبرې شوې دي. له معاد سره اړوند ایتونه په څو ډلو وېشل شوي چې دا دي:

• په اخرت د ایمان په ضروري والي پورې اړوند ایتونه؛
• هغه ایتونه چې د معاد د انکار پایلې یې ذکر کړي؛
• د جنت په ابدي نعمتونو پورې اړوند ایتونه؛
• هغه ایتونه چې د دوزخ د همشیني عذاب په اړه دي؛
• هغه ایتونه چې په قیامت کې د نیکو یا بدو کارونو او د هغوي د نتیجې تر مینځ د اړیکو په اړه دي؛
• د قیامت په امکان او ضروري والي پورې اړوند ایتونه چې د منکرانو پوښتنو او شبهو ته یې ځواب ورکړی دی.

مسیحیان هم د عیسی د بیا راپورته کېدو په ذکرولو او له مرګه وروسته د ځینو کسانو د ژوندي کېدو د تاریخي بېلګو په وړاندې کولو سره د معاد په واقع کېدو باور لري. د عهد عتیق او جدید له مخې ټول خلک له مرګه وروسته «هاویه» یا د مړو نړۍ ته ځي چې دوه برخې لري: یوه برخه د شرارتي کسانو لپاره چې د عذاب ځای دی او بله برخه د عادلانو لپاره چې فردوس (جنت) نومیږي. د رسولانو په اعتقادنامه او د نیقیه په اعتقادنامه کې چې دوه نړېوالې او د ټولو مسیحیانو د منلو وړ اعتقادنامې دي په معاد او قیامت عقیده او ایمان ذکر شوی دی.

ویل شوي د یهودیانو په مقدس کتاب عهد عتیق(تَنَخ) کې، په معاد عقیده نه ده ذکر شوې؛ خو د یهودو د حدیثونو او احکامو په کتاب تَلْمُود کې د معاد ډېره خبره شوې ده. احتمال ورکړل شوی چې د عهد عتیق د تحریف په وجه، په معاد پورې اړوند عبارتونه حذف شوې دي. سره له دې، د عهد عتیق په یوه جمله کې راغلې «یَهُوَه مړول او ژوندي کول کوي، قبر ته ښکته کول او راپاڅول کوي.»

د زرتشت دین له مخې هم روح له مرګه وروسته له تنه جدا کیږي او باقي پاتې کیږي چې د قیامت په ورځ د حساب و کتاب لپاره راپاڅیږي. ویل شوي چې د زرتشیتانو جنت په اسلام کې د توصیف شوي جنت په شان دی؛ خو په زرتشت دین کې دوزخ اورین او سوزوونکی نه دی بلکې ډېر سوړ، تیاره او وېروونکی ځای دی. هغوي په «چینوَن پل»( پل صراط او جدا کوونکي) هم عقیده لري.

په دنیاوي ژوند کې په معاد د عقیدې اثرات

معاد ته پام په تېره بیا جزییاتو ته یې د انسان په روح او زړه او د هغه په ټول ژوند کې د رغنده تربیتي او نفسیاتي اثراتو شیندونکی ګڼل شوی دی. د مصباح یزدي په وینا څوک چې په معاد باور لري او مرګ د ژوند پای نه ګڼي د خپل ژوند پروګرام داسې برابر او اجرا کوي چې د ابدي ژوند لپاره یې ګټه ور وي. له بلې خوا، د دنیاوي ژوند سختۍ او ناکامۍ هغه نهیلي او ناامیده کوي نه او د ابدي کمال د سعادت د لاسته راوړلو لپاره له هڅو یې نه اړوي. د هغه له نظره، په معاد د عقیدې اثر په وګړنیز ژوند پورې محدود نه دی؛ بلکې پرې باور په ټولنیز ژوند لکه د نورو د حقوقو په خیال ساتلو، او د اړمنو په نسبت په سرښندنې او احساس کې هم مهم رول لري. په کومه ټولنه کې چې په معاد عقیده ژوندۍ وي، د عادلانه قوانینو او اصولو د اجرا او په نورو د ظلم او تیري د مخنیوي لپاره، له زور او فشاره کار اخستلو ته ضرورت کم پېښیږي. شیعه مفسر او فیلسوف ایت الله جوادي آملي، د معاد د یاد ساتلو تر ټولو مهم اثرد عدالت اجرا او د وګړنیز او ټولنیز انصاف ټینګول او د هېرولو تر ټولو مهم اثر یې وګړنیز او ټولنیز ظلم او تباهکاري ګڼلې ده.

په معاد باورلرونکی انسان دا دنیا د اخرت لپاره یو پټي او کرونده ګڼي او خپل عملونه د هغه تخم په شان ګڼي چې میوه به یې په اخرت کې شوکوي. له دې امله په دنیاوي ژوند کې په حساب سره عمل کوي او د الهي اوامرو او فرایضو په وړاندې کوتاهي نه کوي. همداراز په معاد باور، مرګ ته د انسان نظر بدلوي او هغه د فنا او نیستۍ له معنا څخه یوې ښایسته او اوچتې نړۍ ته د یو پل او نظر په بڼه بدلوي. له پوچۍ او ډډوالي خلاصی او دا چې ټوله دنیا صرف مادیات نه دي په معاد د عقیدې له نورو اثارو ګڼل شوې دي.

ویل شوي په معاد باور په هغه بڼه کې د انسان په دنیاوي ژوند اثر شیندلی شي چې د دنیاوي او اخروي ژوند ترمینځ عّلي او معلولي رابطه موجوده وي او اخروي نعمتونه او عذابونه په دې دنیا کې د ښو او بدونو کارونو د انعام یا سزا په توګه ومنل شي.

د ځینو له نظره، په معاد عقیده د ټولنې د سلامتیا لامل، د حقوقي او ټولنیز امنیت لامل او له یو بل سره د انسانانو د اړیکو د اصلاح لامل دی.

مفهوم پېژندنه

معاد د متکلمانو په اصطلاح کې په قیامت کې جسم ته د روح ستنېدل او د هغه بیا ژوندي کېدل دي چې د هغه د عملونو جاج واخستل شي او نیکان جنت او تل پاتې نعمتونو او بدان خپلې سزا او عذاب ته ورسیږي. عبد الله جوادي آملي معاد، خدای ته د انسان ستنېدل معنا کړې دي. په اتمه پېړۍ کې اهل سنت عالم سعدالدین تفتازاني، د معاد لپاره څلور معناوې ذکر کړې دي: له فنا وروسته وجود ته ستنېدل، د بدن د ټوټو له خپرېدو وروسته د هغو راغونډېدل، له مرګه وروسته ژوند ته ستنېدل او د روح او بدن له جدایۍ وروسته یو ځل بیا بدن ته د روح ستنېدل. ځینو معاد له مرګه وروسته په بلې دنیا کې د انسان د ژوند او سیل ټولګه ګڼلې ده. د علامه مجلسي په وینا، معاد په لغت کې یا میمي مصدر دی یا اسم زمان یا اسم مکان. په دې اساس په دریو معناو راغلی دی: یو ځای یا حال ته د یو څیز ستنېدل چې له هغه جدا شوی دی، د ستنېدو وخت، د ستنېدو ځای.

له معاد سره اړوند مفاهیم

د مفسر او فقیه ناصر مکارم شیرازي په وینا، په قران کې د معاد ډول ډول تعبیرات راغلې دي چې قیامت یې تر ټولو مشهور تعبیر دی او په قران کې اویا ځله د بیا پاڅېدو ورځ ته یوم القیامه ویل شوې دي. د هغه له نظره، په دې کې هر یو نوم او صفت د معاد او قیامت یوه ځانګړنه بیانوي. د مفسر او متکلم جعفر سبحاني له نظره، په قرآن کې د معاد مختلف نومونه او صفتونه معاد ته د قرآن د اهمیت ورکولو ښودنه کوي. هغه قیامت په قران کې د معاد یو نوم ګڼلی دی.

په قرآن کې د معاد ځینې نومونه او صفتونه دا دي:

ردیف	نوم	ردیف	نوم
۱.	الآخِرة /یوم الآخِر (بله نړۍ)	۱۱.	یَومً مَجْموعً له النّاس (هغه ورځ چې خلک پکې راغونډول کیږي )
۲.	یوم الجَمْع (هغه ورځ چې ټول خلک راغونډیږي.)	۱۲.	یوم مُحیط (هر اړخیزه ورځ)
۳.	یوم القِیامَة (د راپاڅېدو ورځ)	۱۳.	یوم عَظیم (لویه ورځ)
۴.	یوم الدّین (د جزا ورځ)	۱۴.	یَومً یَجْعَلُ الوِلْدانَ شِیْباً (هغه ورځ چې ماشومان بوډاګان کوي)
۵.	یوم البَعْث (د راپاڅولو ورځ)	۱۵.	الْيَوْمُ الْمَوْعُودُ ( هغه ورځ چې وعده یې ورکړل شوې)
۶.	یوم الحَسْره (د حسرت ورځ)	۱۶.	يَوْمٌ أَلِيمٌ (دردناکه ورځ)
۷.	یوم الفَصْل (د جدایۍ ورځ)	۱۷.	یوْمُ التَّغَابُنِ (د تاوانونو د څرګندېدو ورځ)
۸.	یوم الخُلود (د تل پاتې والي ورځ)	۱۸.	یوْمَ التَّلَاق (د ملاقات ورځ)
۹.	یوم الخُروج (له قبرونو د وتلو ورځ)	۱۹.	یَوْمَ لاتَجْزى‌ نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً (هغه ورځ چې هیڅوک د بل چا سزا په غاړه نه اخلي)
۱۰	یوْمِ الْحِسَابِ (د حساب کتاب ورځ)	۲۰.	يَوْمَ تُبْلَى السَّرَائِرُ (هغه ورځ چې رازونه پکې افشا شي)

د لا زیاتو معلوماتو لپاره دا هم ووینئ: په قرآن کې د قیامت د نومونو لړلیک

د معاد روحاني یا جسماني والی

اصلي مقاله: جسماني معاد

د فیاض لاهیجي په وینا، د معاد د اصل په منلو کې د مسلمانانو تر مینځ اختلاف نیشته؛ خو هغوي د معاد د حقیقت او د هغه د واقع کېدو په څرنګوالي کې او دا چې جسماني دی او که روحاني یا جسماني-روحاني دی اختلاف لري. د دغه نظر اختلافونو جرړه یې د انسان په حقیقت کې اختلاف ګڼلی دی. د معاد د څرنګوالي په اړه د مسلمانو عالمانو نظرونه په دې ډول دي:

1. جسماني او روحاني معاد: ډېر مسلمان عالمان باوري دي چې معاد هم جسماني دی هم روحاني. دغه نظر د ټولو مسلمانو حکماو او بلکې الهي حکماو نظر ګڼل شوی دی. علامه مجلسي هم دغه نظر زیاتره د متکلمانو ګڼلی دی. د قرآن د مفسر ناصر مکارم شیرازي په وینا، معاد په قرآن کې یوازې د جسماني او روحاني معاد په شکل وړاندې شوی دی؛ په دې معنا چې په قیامت کې به هم جسم راستنیږي او هم روح. هر څوک چې د انسان حقیقت د مجرد نفس او بدن ترکیب ګڼي، په جسماني-روحاني معاد قایل دی.
2. جسماني معاد: د فخر الدین رازي او فیاض لاهیجي په قول، اکثره متکلمانو او ځینو فقیهانو او حدیث لیکونکو یوازې په جسماني معاد عقیده لرله او د روحاني معاد منکر وو. د دې سبب دا و چې دغه ډلې د انسان حقیقت یوازې مادي بدن ګاڼه. د هغوی له نظره روح یو مادي واقعیت دی چې په سکرو کې د اور په شان یا د ګل په پاڼو کې د اوبو به شان په بدن کې روان دی او په نتیجه کې په مرګ سره د بدن په ختمېدو سره روح له مینځه ځي. او د قیامت په وخت، ړنګ شوی بدن د خدای مطلق علم او قدرت ته په پام سره بیا رغول کیږي او بیا ستنیږي.
3. یوازې روحاني معاد: د جعفر سبحاني په وینا، اکثره مَشّاء فیلسوفانو یوازې روحاني او عقلي معاد مانه او د جسماني معاد منکر وو؛ ځکه چې د هغوي له نظره بدن له مرګه وروسته نابوديږي او څه ترې نه پاتې کیږي چې په قیامت کې راستون شي؛ خو نفس مجرد دی نو نه نابودیږي. او له بدنه له جدایۍ وروسته، له عالم مجرداتو سره یو ځای کیږي. د مشاء فلسفې تر ټولو د لوی فیلسوف ابن سینا په وینا، جسماني معاد او په قیامت کې یې بدن ته ستنېدل یوازې د شرعې له لارې او د پېغمبر اکرم(ص) د خبر ورکولو له لارې اثبات او منل کیږی. علامه مجلسي په صراحت سره د جسماني معاد انکار، کفر او د قرآن او پېغمبر(ص) او امامانو د انکار مستلزم ګڼلی دی. هغه فلسفیان د جسماني معاد منکران ګڼلي دي؛ ځکه چې هغوي د معدوم اعاده محاله ګڼي. د فیاض لاهیجي په وینا، هغه کسان چې د انسان حقیقت یوازې مجرد او بدن مازې له نفسه جدا او د نفس لپاره وسیله ګڼي، یوازې روحاني معاد مني.

د جسماني-روحانی معاد د څرنګوالي په اړه نظریات

په روحاني-جسماني معاد قایلانو خپل نظرپه څو ډولونو وړاندې کړی دی:

• مادي دنیاوي بدن ته د روح ستنېدل: د دغه نظر مطابق چې تر ټولو مشهوره نظریه ګڼل شوې او مسلمانو متکلمانو ته یې نسبت ورکړل شوی، خدای تعالی په اخرت کې، د بدن خواره واره اجزا راټولوي او له هغوي د دنیاوي بدن په شان بدن راپېدا کوي او روح ورته ستنوي. ځینې متکلمان په دې نظر دي چې د هر انسان د بدن اصلي اجزا چې نه بدلېدونکي دي، په معاد کې اعاده او راستنیږي. دغه اجزا د مرګ په وخت له بدنه جدا کیږي او په هماغه حال باقي پاتې کیږي او په معاد کې بیا ترکیبیږي.
• مثالي بدن ته د روح ستنېدل: د دغه نظر مطابق، روح په معاد کې له مثالي بدن سره تعلق مومي. ایت الله سبحاني دغه نظریه د اشراق حکیمانو او ملا صدرا ګڼلې او د دغه دوو ډلو تر مینځ یې دا فرق بیان کړی چې اشراق فیلسوفانو ونه کړی شول د اخروي مثالی بدن او د دنیا د مادي بدن عینیت ثابت کړي؛ خو ملا صدرا هغه ثابت کړ او د دغو دوو فرق یې نقص او کمال ته ستون کړ.
• له فلکي (اسماني) بدن یا له لوګي یا هوا جوړ بدن سره د روح تعلق: د دغه نظر مطابق چې فارابي او ابن سینا ته یې نسبت ورکړل شوی، د هغه کسانو نفسونه چې تکامل ته نه دي رسیدلې او خپل تعلقات یې له بدن او نړۍ سره نه دي غوڅ کړې، له فلکي یا له لوګي او هوا جوړ نفس سره تعلق موموي؛ خو کوم کسان چې تکامل ته رسیدلي، بې له بدنه خپل ژوند ته دوام ورکوي.

مجرد روح ته د عنصري بدن ستنېدل (د آقا علي مدرس نظریه) تکامل موندلي عنصري بدن ته د روح ستنېدا (د سید ابوالحسن رفیعي قزویني نظر) او هورقلیایي بدن ته د روح ستنېدا (د شیخ احمد احسابي نظریه) په دې اړه نور نظرونه دي.

د نفس له مسالې سره د معاد پییلتیا

ویل شوي چې معاد او بدنونو ته د ارواوو او نفوسو ستنېدل، د نفس په تجرد او د هغه په بقا ولاړ دی. محمد تقي مصباح یزدي باوري دی چې په هغه بڼه کې له مرګه وروسته ژوند په صحیح توګه تصور کولی شو چې نفس مجرد او د هغه له خواصو پرته وګڼو. د هغه له نظره، که د نفس په تجرد باور ونه لرو، د معاد او د بیا ژوند فرض کول به معقول نه وي. پر دې اساس، د معاد معقول او صحیح تصور د دغه چارو په منلو ولاړ دی: د روح (نفس) شتون، د روح جوهروالی، له بدنه د روح خپلواکي او د بدن له مرګه وروسته یې بقا، او د دې منل چې روح د انسان حقیقت او اصلي برخه ده او تر څو چې باقي وي، د انسان انسانیت به خوندي وي.

مسیحیان هم غالبا له مرګه وروسته ژوند په مجرد او له بدنه په خپلواکه نفس په عقیدې سره ممکن ګڼي تر دې چې ویل شوي د مسیحیت په تاریخ کې ټولو عالمانو دغه نظر منلی دی.

دا مساله چې دنیوي او اخروي انسان یو دی

په معاد عقیده یې په دې باور ولاړه ګڼلې چې کوم انسان چې په اخرت کې ژوندی کیږي هماغه انسان دی چې په دنیا کې یې ژوند کاوه. دې مسالې ته د «هوهویَت» او یا «دا هماغه انسان» نوم ورکړل شوی دی. له دې هماغه والي چې د معاد په بحث کې مطرح دی مطلب دا دی چې ایا کوم کس چې له مرګه وروسته باقي دی، له عددي لحاظه، نه د څرنګوالي او ځانګړنو له نظره ،[یادداشت۱] هماغه کس دی چې له مرګه مخکې یې ژوند کاوه. زیاتره الهیات پېژاندو او مسلمانو[سرچینې ته اړتیا] او مسیحي فیلسوفانو دا هماغه کس عددي یو والی منلی دی. ویل شوي چې د مسیحیانو سپېڅلي کتاب هم د دغه نظر تعلیم ورکړی دی.

په دې کې چې د دنیاوي ژوند دا هماغه والي او وحدت عامل (له مرګه مخکې) له اخروي انسان سره (له مرګه وروسته انسان) څه دی او په کوم دلیل، له مرګه ورسته انسان هماغه له مرګه مخکې انسان دی، مسلمانو فیلسوفانو نفس د دنیاوي او اخروي انسان د یووالي عامل او معیار ګڼلی دی. د ملا صدرا له نظره، د انسان د بقا ملاک، د هغه د نفس ساتنه او بقا ده. تر هغه وخته چې د یو کس نفس باقي وي، هغه هم باقي دی، که څه هم د بدن غړي او اجزا یې بدل شي. کله چې مثلا د زید په نوم د یو کس پوښتنه وشي چې آیا ځوان زید هماغه په وړوکوالي او بوډاتوب کې زید دی یا نه، ملا صدرا، زید په ټول عمر کې د خپل نفس د بقا په وجه، یو شخص ګڼي. په اخرت کې هم د نفس د بقا په وجه، په دې دنیا کې زید به هماغه په اخرت کې زید وي.

محمد تقي مصباح یزدي هم د نفس د ملاک په منلو سره باوري دی چې د مجرد او له بدنه د مستقل نفس له منلو پرته، له مرګه مخکې د یو کس لپاره د بیا ژوند فرض به معقول نه وي. د هغه په نظر له دې امله چې نفس مجرد دی او له مرګه مخکې او وروسته نه بدلیږي، د بدن له مرګه وروسته هم باقي پاتې کېدلی شي او کله چې بیا له بدن سره تعلق ومومي، وحدت او د یو کس دا هماغه والی باقي ساتلی شي؛ خو که یو کس د انسان و جود یوازې په همدې مادي او محسوس بدن کې منحصر وګڼي، د بدن د اندامونو په ختمېدو سره ختمیږي. له دې امله، له معاده صحیح تصور نه شي وړاندې کولی.

د سجدې سورې یوولسم ایت [یاداشت۲] یې د دغه نظر له شواهدو ګڼلی دی چې پر اساس یې د هر انسان د انسانیت او شخصیت قوام هماغه شی دی چې ملک الموت یې قبض کوي، نه بدن چې خور وور او ورَستیږي.

د بدن یا مغزو ملاک ( په ټول وخت کې د یو بدن یا مغزو لرل)، د حافظې او یادداشت ملاک( د وخت په اوږدو کې د حافظې او یادونې استمرار) له هغو نورو ملاکونو او نظریو دي چې د همدغه شخصي هماغه والي په مساله کې د نفس د منکرانو له خوا مطرح شوې دي.

د معاد امکان

د معاد د امکان د اثبات او دا چې هغه لرې ونه ګڼو د قرآن په دریو پینځو یا شپږ ډول ایتونو استناد شوی دی. ایت الله جوادي املي دغه ایتونه په پینځو ډلو کې داسې بیان کړې دي:

1. هغه ایتونه چې د انسان په لومړي خلقت دلالت لري؛ لکه د یس سورۍ ۷۹ ایت ، د روم سورې ۲۷ ایت او د عنکبوت سورې ۱۹ ایت. د روم سورې په ۲۷ ایت کې راغلي چې خدای تعالی خلقت پېلوي او بیا یې نوی کوي او د خلقت نوې کول یا بیا پېدا کول هغه ته لا اسان دي.
2. هغه ایتونه چې پکې خدای تعالی د هستۍ د نړۍ په تېره بیا د اسمانونو خلقت بیانوي او خپل قدرت راښیي؛ لکه د اسراء سورې ۹۹ ایت، د غافر سورې ۵۷ ایت او د احقاف سورې ۳۳ ایت. د یس سورې په ۸۱ ایت کې راغلي چې ایا هغه ذات چې اسمانونه او ځمکه یې پېدا کړې، نه شي کولی د قیامت په ورځ انسانان بیا ژوندي کړي؟
3. هغه ایتونه چې د ځمکې د ژوندي کېدو په اړه دي چې د مړو د ژوندي کیدو د امکان په اړه یوه حسي بېلګه ګڼل کیږي؛ منجمله د روم سورې ۱۹ او ۵۰ ایتونه د فاطر سورې ۹ ایت او د اعراف سورې ۵۷ ایت.
4. هغه ایتونه چې د انسان د خلقت پېل او د یو انسان د شکل په توګه د جنین د جوړېدو او بشپړېدو پړاوونه یې د معاد پر امکان د یوې بېلګې په توګه بیان کړې دي؛ لکه د حج سورې ۵ او ۶ ایتونه، د مومنون سورې له ۱۲ تر ۱۶ ایتونه او د قیامت سورې له ۳۷ تر ۴۰ ایتونه. د قیامت سورې په ۳۷-۴۰ ایتونه کې راغلي چې خدای چې انسان یې له نطفې او عَلَقې پېدا کړ، د دې قدرت نه لري چې مړي راژوندي کړي؟
5. هغه ایتونه چې د مړو د ژوندي کېدو عیني بېلګې انځوروي.

د مړو د ژوندي کېدو ځینې عیني بېلګې چې په قرآن کې ذکر شوي دا دي:

• د بقرې سورې د ۵۵ او ۵۶ ایتونو له مخې، د حضرت موسی(ع) اویا ملګري چې د سر په سترګو یې د خدای د لیدلو غوښتنه لرله، د یو تندر له امله مړه شول او خدای هغوي بیا ژوندي کړل.
• د بني اسراییلو د یو کس کیسه چې وژل شوی و او د هغه په بدن د حلالې شوې غوا د یوې ټوټې په مږل کېدو سره بیا ژوندی شو. دا خبره د بقرې سورې په ۷۲ او ۷۳ ایتونو کې راغلې ده.
• د عُزیر یا اِرمِیا کیسه چې د بقرې سورې د ۲۵۹ ایت په اساس، خدای هغه سل کاله مړ او بیا ژوندی کړ.
• د اصحاب کهف کیسه چې د مشرکانو له ځوره د خوندي والي او د خپل ایمان د ساتلو لپاره یې یو غار ته پناه یوړه او ۳۰۹ کاله اوده شول (مړه شول) او بیا ژوندي شول.
• د ابراهیم د څلورو مارغانو ژوندي کېدل ( هغه څلور مارغان چې ابراهیم(ع) ټوټې ټوټې کړل او د هرې یوې ټوټه په یو غر کې کېښودل شوه او بیا د خدای په اذن ژوندي شول) د بقرې سورې ۲۶۰ ایت دغه مطلب ته اشاره لري.
• د حضرت عیسی(ع) په معجزې د ځینې مړو ژوندي کېدل چې د ال عمران سورې په ۴۹ او د مائدې سورې په ۱۱۰ ایتونو کې یې ذکر شوی دی.

د معاد د ضروري والي او واقع کېدو دلیلونه

د معاد د ضروري والي او واقع کېدو د اثبات لپاره مختلف دلیلونه وړاندې شوې دي. د بېلګې په توګه د قرآن مفسر او فیلسوف عبدالله جوادي آملي نهه برهانه، جعفر سبحاني شپږ دلیله او ناصر مکارم شیرازي اوه برهانه ذکر کړې دي. د ایت الله جوادي آملي برهانونه دا دي: د توحید برهان، د صدق برهان، د فطرت برهان، د حرکت او هدف لرنې برهان، د حکمت برهان، د رحمت برهان، د حقیقت برهان، د عدالت برهان او د روح د تجرد برهان.

د صدق تعبدي برهان

د معاد د واقع کیدو د ضروري والي یو دلیل، تعبدي دلیل دی. کله چې پوه شو او ومو منله چې قرآن د خدای کلام دی، کله چې خدای په قرآن کې په ځلونو ویلي چې یو معاد شته او انسانان به محشور کیږي، نو معاد به واقع کیږي. د محمد تقي مصباح یزدي له نظره، د قرآن کابو دوه زره ایتونه په مستقیم یا غیر مستقیمه توګه د قیامت په واقع کېدو دلالت لري. د جوادي آملي په وینا، کله چې خدای چې تر ټولو رښتینو زیات رښتینی دی، د معاد د تحقق خبره کړې نو یقینا معاد او قیامت به راځي. ویل شوي چې اشاعره د معاد واقع کېدل د قرآن او سنت له لارې ثابتوي، نه د عقل او عقلي دلایلو له لارې.

د فطرت دلیل

د دغه دلیل په اساس

• د انسان په فطرت کې، له همیشني ژوند او دنیا سره مینه او ګروهنه، او له نیستۍ او ختمېدو څخه کرکه ایښودل شوې ده.
• هر څه چې د انسان په خټه او فطرت کې اېښودل شوي، حق او صحیح دي او چټي نه دي.
• له همېشه والي او بقا سره د انسان مینه د یوې تل پاتې او نابودۍ څخه د خوندي نړۍ په شتون دلیل دی.
• دا طبیعي نړۍ د بقا او تل پاتې والي وړتیا و قابلیت نه لري.
• نو که یوه بله نړۍ چې د بقا قابلیت لري موجوده نه وي، د انسان جاودانګي غوښتنه او همېشه پاتې کېدو ته د انسان ګروهنه به چې د انسان په فطرت کې اېښودل شوې، چټي او باطله وي.
• د طبیعت په نړۍ کې هیڅه باطل او چټي نیشته؛ ځکه چې دا هر څه حکیم خدای پېدا کړې دي.
• نو یوه تل پاتې نړۍ او ژوند موجود دی.

فطرت د خلقت په معنا، هغه خټه اوخمیر او ګوهر دی چې هر مخلوق یې د خپل خلقت په پېل کې لري.

د حکمت دلیل

دغه برهان مختلفې بڼې لري. یوه شکل بندي او تقریر یې د انسان او نړۍ د خلقت په هدفمندۍ ولاړ دی. د دغه تقریر او شکل بندۍ په اساس

• اخروي ژوند د انسان او نړۍ له خلقته هدف او غایت دی.
• که دغه شان نړۍ موجوده نه وي، د انسان او نړۍ ژوند به په همدې دنیاوي ژوند کې منحصر پاتې شي او د انسان خلقت به عبث او باطل وي؛ ځکه چې دا نړۍ او شیان یې ختمېدونکي دي.
• خدای تعالی له دې پاک او حکم دی چې عبث او چټي کار وکړي.
• نو باید له دې مادي نړۍ وروسته یوه بله نړۍ وي چې د دغه دنیاوي ژوند او د انسان د خلقت هدف وي.

د مومنون سورې ۱۱۵ ایت، د ص سورې ۲۷ ایت او د دخان سورې ۳۸ او ۳۹ ایتونه دغه دلیل ته اشاره کوونکي ګڼل شوې دي.

د عدالت دلیل

دغه دلیل چې پر الهي عدل ولاړ دی، په دې ډول دی:

• د خدای یو صفت عدالت دی او دا نړۍ د عدالت او انصاف په بنیاد جوړه شوې ده.
• په دې دنیا کې انسان د ښو او بدو کارونو په انتخاب کې ازاد او مختار دی.
• د اختیار په نتیجه کې، ځینې انسانانان خپل وس او طاقت د خدای په لاره او په ښو کارونو کې لګوي اوځینې یې د شهوتونو او د ګناهانو په لاره کې کاروي.
• دا دنیا د دې وړتیا او ظرفیت نه لري چې انسانان د خپلو علمونو نتیجه په پوره ډول وویني؛ نه د نیکو کسانو پوره اجر ممکن دی او نه د بدچارو پوره سزا.

پر دې اساس د خدای عدالت حکم کوي چې له دې مادي نړۍ وروسته یوه بله عادلانه نړۍ موجوده وي چې پکې، عدالت اجرا او د ټوو لپاره یو شان وي. «أَمْ نَجْعَلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ كَالْمُفْسِدِینَ فِی الأَرْضِ أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِینَ كَالْفُجَّارِ؛ ( یا [مګر] هغه کسان چې ایمان یې راوړی او نیک کارونه یې کړي دي په ځمکه کې د مفسدانو په شان ګرځوو یا پرهیزګاران له تباهکارانو او ګناهکارو سره یو شان ګرځوو؟» او د جاثیې سورې ۲۱ او ۲۲ ایتونه، د مومن سورې ۵۸ ایت ، د قلم سورې ۳۵ او ۳۶ ایتونه په دغه برهان دلالت کوونکي ګڼل شوې دي.

د معاد انکار

د ایت الله جوادي آملي له نظره، د نړۍ لید او په اعتقادي مسایلو کې انکار منجمله د معاد انکار، غالبا د دغو مسایلو د نه پېژندلو په وجه دی. د معاد منکرانو د معاد له معنې ژور او کره تصور نه درلود او د هغوي دلیل او منطق دا و چې معاد ډېره بعیده خبره ده. هغوي هیڅکله حتی یو ځل هم د معاد د نفي او انکار لپاره یو دلیل نه رانه وړ.

جهالت، له الهي قدرته غفلت، بې خرته ازادۍ او د ذمه وارۍ نه منلو ته ګروهنه او طاقت موندلو او سلطه غوښتلو ته ګرونه د معاد د انکار ځینې اسباب ګڼل شوې دي. د جاثیې سورې په ۲۴ ایت کې جهالت، د قیامت سورې په ۳-۵ ایت کې بې خرته ازادۍ او د مسئولیت نه منلو ته ګروهنه او د مومنون سورې په ۳۳-۳۸ ایتونو کې قدرت غوښتنې او ولکه حاصلولو ته اشاره شوې ده.

طبیعت ګروهي فیلسوفان د معاد د اصل منکران ګڼل شوې دي. د دغه ډلې له نظره، انسان له مادي جسمه جوړ دی چې د مرګ په وسیله په بشپړه توګه له مینځه ځي. له بلې خوا، د معدوم بیا راتګ محال دی. نو له مرګه وروسته د انسان بیا راتګ به محال وي. نقل شوي چې ځینې فیلسوفانو لکه جالینوس او منونکو یې د معاد په اصل کې شک درلود؛ ځکه چې په دې شکمن وو چې د انسان نفس د بدن مادي مزاج دی چې مرګ سره ختمیږي او که نه داسې جوهر دی چې له مرګه وروسته باقي پاتې کیږی.

د معاد شبهې

د منکرانو له خوا د معاد د امکان او واقع کېدو په اړه ډېرې شبهې ذکر شوې دي چې یو شمېر یې دا دي:

د آکل او مأکول شبهه

اصلي مقاله: د آکل او مأکول شبهه

د دغه شبهې له مخې، که انسان د یو بل انسان خوراک شي، آیا د قیامت په ورځ به د ماکول (خوړل شوي) د بدن ټوټې، د آکِل (خوړونکي) په بدن کې راستنیږي که د ماکول ( هغه کس چې خوړل شوی دی)؟ په هر صورت چې یې فرض کړو د قیامت په ورځ په دې دوو کې د یو بدن په بشپړه توګه نه شي محشورېدی. دا شبهه په دې ډول هم مطرح شوي چې که یو کافر د یو مومن انسان بدن وخوري، د دنیاوي بدنونو د محشورېدو په بڼه کې، لازمه راځي چې مومن کس عذاب شي او کافر کس اجر ومومي.

دغه شبهې ته مختلف ځوابونه ورکړل شوي دي. ځینې متکلمان لکه علامه حلي، د بدن د اصلي او غیر اصلي اجزاوو په جدا کولو سره باوري دي چې د هر کس د بدن اصلي غړي د عمر له اول تر آخره باقي پاتې کیږي. او د بل انسان د بدن په اصلي غړي نه بدلیږي. همدا اصلي اجزا او غړي به په قیامت کې محشور کیږي. ملا صدرا باوري دی چې د انسان هویت او حقیقت د هغه په نفس دی، نه بدن. له همدې امله، هغه بدن چې په اخرت کې محشور کیږي لازمه نه ده چې کټ مټ هماغه دنیاوي بدن وي چې د یو بل انسان یا حیوان خوراک ګرځېدلی دی؛ بلکې هر بدن چې نفس ورسره یو ځای شي، هغه بدن به بعینیه او کټ مټ د هماغه کس بدن وي. د هغه له نظره، هغه څه چې د بدنونو په حشر کې لازم دي، دا دي چې هر کس چې محشور کس وویني ووایي چې دا هماغه دنیاوي کس دی او بدن یې هماغه دنیاوي بدن دی.

دغه شبهه په مسیحیت کې هم د سړي خوړنې د مسالې په توګه مطرح شوې ده.

د اعاده معدوم شبهه

اصلي مقاله : اعاده معدوم

د معدوم د اعادې محالوالی د معاد د منکرانو یو بل دلیل ګڼل شوی دی. د دغه شبهې له مخې، د معاد منکرانو فکر کاوه چې انسان همدا مادي بدن دی او په مرګ سره ختمیږي. که دوباره ژوندی شي، بل انسان به وي؛ ځکه چې د هغه مخلوق ستنول چې معدوم او ختم شوی، محال دي.

د دغه شبهې په ځواب کې، د سجدې سورې ۱۰ او ۱۱ ایتونو ته په پام سره[یادداشت۳] ویل شوي چې د انسان هویت او حقیقت د هغه له روح سره اړه لري نه بدن او مادي اندامونو سره. پر دې اساس، د معدوم اعاده او بیا ستنېدل نه دي؛ بلکې د روح ستنېدل دي. ځینو متکلمانو د دغه شبهې په ځواب کې د معدوم اعاده ممکنه ګڼلې ده. د هغوي له نظره، د معدوم د اعادې د محالوالي په فرض کې، له معاده مطلب د اجزاوو ستنېدل او اعاده هغه حالت او ژوند ته ده چې له مرګه مخکې یې لره.

د خدای د علم او قدرت په اړه شبهه

د معاد په اړه یوه شبهه دا ده چې د مړو بیا ژوندي کول، د انسانانو د بدن په ټولو ټوټو په علم او پوهې پورې اړه لري چې د هر انسان د بدن اجزا د هماغه انسان بدن ته ستانه کړی شي. دغه شان شناخت او علم ناممکن دی. څنګه ممکنه ده چې هغه بدنونه چې خاورې شوي او ذرې یې یو بل سره ګډې شوې، له یوبله جدا او وپېژنو؟ د دغه شبهې په ځواب کې، د سبا سورې په ۳ ایت کې راغلي دي: «عَالِمِ الْغَيْبِ لَا يَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقَالُ ذَرَّةٍ فِي السَّمَاوَاتِ وَلَا فِي الْأَرْضِ وَلَا أَصْغَرُ مِنْ ذَلِكَ وَلَا أَكْبَرُ إِلَّا فِي كِتَابٍ مُبِينٍ؛ هغه د غیبو عالم دی چې حتی د یوې ذرې په اندازه شی هم په اسمانونو او ځمکه کې له هغه پټ نه دي؛ او نه تر دغه ذرې وړوکی شی او نه ترې لوی، مګر دا چې په کتاب مبین کې ثبت شوی دی» دغه شبهه د هغو کسانو له خوا مطرح شوې چې د خدای بې پایانه علم یې نه دی پېژندلی او هغه له خپلو محدودو علومو سره پرتله کوي؛ حال دا چې خدای علم حد او پوله نه لري او خدای پر هر څه واکمن دی.

د معاد یوه بله شبهه دا ده چې له کومه معلومه ده چې خدای تعالی د مړو په ژوندي کولو قدرت ولري. د دې پوښتنې په ځواب کې ویل شوي چې د خدای قدرت حد او پوله نه لري او په هر ممکن الوقوع شي یې قدرت خپور دی؛ لکه څنګه چې په قرآن کې راغلي دي:«وَ اللَّهُ‏ عَلى‏ كُلِ‏ شَيْ‏ءٍ قَدِير؛ خدای پر هر کار قدرت لري»‏ پر دې سربېره، که د انسان بیا ژوندي کول د هغه تر لومړي ژوندي کولو اسان نه وي، ګران نه دي. د قرآن په ایتونو کې هم جوته شوې چې هماغه خدای چې تاسو یې په لومړي ځل پېدا کړئ، بیا به مو له مرګه وروسته ستانه کړي.

کتاب پېژندنه

مَنْهَجُ الرَّشاد فی مَعْرفَةِ المَعاد کتاب لیک د محمد نعیم طالقانی.

د معاد مسالې ته معمولا په کلامي او تفسیري کتابونو کې یوه برخه بیله شوې ده؛ خو پر دې سربېره، په اړه یې جدا کتابونه هم لیکل شوې دي. په «منبع‌شناسی معاد» کتاب کې ۱۰۹۸ کتابونه، ۲۴۰ تهیسیز او ۵۱۲ مقالې د معاد د موضوع په چورلیزتوب معرفي شوي دي. ځینې کتابونه یې دا دي:

• سَبیلُ الرَّشاد فی اثباتِ المعاد اثر آقاعلي مدرس طهرانی (۱۲۳۴-۱۳۰۷ق): لیکوال په دې اثر کې خپل خاص نظر په جسماني معاد کې د ملا صدرا د نظریې په وړاندې بیان کړی دی.
• مَنْهَجُ الرَّشاد فی مَعْرفَةِ المَعاد لیک په ۱۲ق پېړۍ کې د شیعه عالم محمد نعیم طالقانی.
• معادشناسی، سید محمد حسین حسیني طهراني: دغه لس ټوکیز کتاب د معاد او ورپورې اړوند مسایلو په اړه دی. بحثونو کې یې د قرآن ایتونه، روایتونه، فلسفي او عرفاني بحثونه شامل دي.
• معاد در قرآن (د قرآن موضوعي تفسیر، څلورم او پینځم ټوک) عبدالله جوادي آملي: دا کتاب د قرآن د موضوعي تفسیر په ټولګو کې د ایت الله جوادي آملي د بیاناتو ټولګه ده چې د معاد بحثونه یې په دوو ټوکو کې برابر شوې دي.
• معاد انسان و جهان، جعفر سبحاني: دا کتاب د اسلامي عقیدو له شپږ ټوکیز کتاب څخه شپږم ټوک دی چې په لومړي ځل په ۱۳۵۸ل کال کې د صدر خپرنځي له خوا خپور شوی. «معاد شناسي» کتاب هم په الالهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل کتاب کې د معاد په اړه د ایت الله سبحاني بحثونه دي چې د علي شیرواني به همت ژباړه او په بشپړه توګه د یو جدا کتاب په شکل خپاره شوې دي.

معاد در قرآن لیک د حسین مظاهري، معاد و جهان پس از مرگ لیک د ناصر مکارم شیرازي، معاد در قرآن لیک د ابراهیم امیني، معاد تألیف د غلامحسین ابراهیمی دینانی، معاد در المیزان، راغونډوونکی شمس‌الدین ربیعی ( د معاد په اړه په تفسیر المیزان کې د علامه طباطبایي بحثونه) معاد (د مرتضی مطهري د ویناوو لیکل شوی متن)، معاد از نظر روح و جسم (درې ټوکیز) د محمد تقي فلسفي، المعاد؛ رویة قرآنیة لیک د سید کمال حیدري او معاد از دیدگاه آیات و روایات لیک د عبد النبی نمازي د معاد په اړه له نورو اثارو دي.

اړونده لیکنې

• د نفس تجرد
• تناسخ

بهرنۍ لینکونه

• «(په یهودي مذهب کې د معاد پېژندنه د تاریخ په بهېر کې) سیر تاریخی فرجام‌شناسی در دین یهود».
• (د معاد، قیامت او برزخ په اړه کتابونه)«کتاب‌هایی درباره معاد، قیامت و برزخ».