سلیمان مروزي سره د امام رضا مناظره

د امام رضا(ع) او سلیمان مروزي ترمنځ مناظره، د امام رضا(ع) او د سلیمان مروزي چې د خراسان له متکلمانو و، تر مینځ، د بِدا او د خدای د ارادې په اړه یو علمي بحث دی. د شیعه روایتونو له مخې دا مناظره د عباسي خلیفه مامون په غوښتنه او د امام رضا(ع) د ماتې خوړلو په غرض جوړه شوه.

د مناظره متن د شیخ صدوق په توحید او عیون اخبار الرضا کتابونو، او د احمد طبرسي په احتجاج کتاب کې راغلی دی. د دې حدیث پر بنسټ، امام رضا(ع) په مناظره کې پر سلیمان بریالی کیږي. په دې خبرو کې سلیمان د بِدا نظریه مني. همدارنګه د خدای د رضا په مسئلې کښې هم د امام رضا(ع) پوښتنو او اعتراضونو ته له ځواب ورکولو ناتوان پاتی کیږي.

د جوړیدو کیسه

یوه ورځ سلیمان مروزي چې د خراسان له متکلمانو څخه و، عباسي خلیفه مامون ته ورځي. مامون ورته وايي چې علي بن موسی الرضا له حجازه ماته راغلی دی او له کلام او متکلمانو سره مینه لري. د ترویې په ورځ دلته راشه او ورسره مناظره وکړه. سليمان ووايي هغه زما د پوښتنو د ځوابولو توان نه لري او زه دا نه خوښوم چې د بني هاشم په مینځ کې ذليل شي. مامون ځواب ورکړ چې له همدې لپاره خو زه غواړم چې له هغه سره مناظره وکړې. بیا مامون له امام رضا(ع) څخه په دې مناظره کښې د ګډون غوښتنه کوي او هغه یې مني.

د بحث چورلیز

مناظره د بداء په اړه بحث سره پیل کیږي. امام رضا(ع) د قرآن کریم ځینې آیتونه لکه: «وَهُوَ الَّذِی یبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ یعِیدُهُ؛ او همغه ذات دی چې د پیدایښت پیلوي او بیا یې نوی کوي»، «بَدِيعُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ؛ [هغه] د اسمانونو او ځمکې خالق دی.» «وَآخَرُ‌ونَ مُرْ‌جَوْنَ لِأَمْرِ‌ اللَّـهِ إِمَّا يُعَذِّبُهُمْ وَإِمَّا يَتُوبُ عَلَيْهِمْ؛ او ځینې ​​نور دي [چې کار یې] د خدای په حکم تړلی دی: یا دوي ته سزا ورکوي یا د دوی توبه قبلوي» او له سلیمان څخه پوښتنه کوي چې له دې سره سره له بدا څه رنګ انکار کولی شې. سلیمان ترې نور توضیحات غواړي او د امام رضا له توضیحاتو وروسته د بدا په اړه د هغوي خبره مني.

بیا سلیمان د خدای د ارادې او د هغه د نورو صفتونو سره د هغه د توپیر له نورو لکه سمیع و بصیر و قدیر سره د توپیر په اړه بحث راپورته کوي، په دې برخه کې هغه په ​​دې باور دی چې د خدای اراده په سمیع و بصیر و قدیر شونې د هغه له ذاتي صفتونو دی؛ خو امام رضا(ع) په دې عقیده دی چې دا په خپلو کې توپير لري. ځکه چې د خدای سمیع او بصیر او قدیر شونه وړاندې له دې چې هغه څه شی پیدا کړي یا بدل کړي، په هغه کې موجود وو؛ خو یوازې کله چې خدای یو څه رامینځته کوي، د هغه اراده کوي. موږ هېڅکله دا نه وایو چې خدای یو شی له دې سببه پیدا کړ او یا یې په کوم شي کې بدلون راوست، ځکه چې هغه سمیع او بصیر او قدیر دی، بلکه موږ وایو چې هغه وغوښتل او اراده یې کړې ده نو یو څه یې پيدا کړي یا یو څه یې بدل کړي دي.

دا بحث د امام رضا(ع) له سلېمان څخه د بې شمېره پوښتنو په کولو سره دوام لري او بالاخره د سلیمان په خاموش پاتې کېدو او د امام رضا د وروستۍ پوښتنې په ځواب نه ورکولو سره پای ته رسي.

پایله

د هغه څه له مخې چې په دې حدیث کې راغلي دي، د دې مناظرې په څو ځایونو کې د امام رضا په دلیل سلیمان مغلوب کیږي او ماته خوري. د بېلګې په توګه، د بداء د بحث په پای کې هغه مني او وايي چې نور به يې انکار ونه کړي. همدارنګه کله چې د خدای د صفتونو په اړه خبرې کوي، هغه داسې ځوابونه ورکوي چې د مامون له اعتراض او د حاضرینو له خندا سره مخ کیږي. په ځینو مواردو کې امام رضا له هغه څخه پوښتنې کوي چې هغه متضاد ځوابونه ورکوي. او په پای کې د امام وروستۍ پوښتنه بې ځوابه پریږدي.

د مناظرې سرچینې

د مناظرې متن شیخ صدوق (۳۰۵-۳۸۱ هـ) په دوو کتابونو، توحید او عیون اخبار الرضا کې راوړی دی. له دې وروسته احتجاج  کتاب کې راغلي چې د احمد بن علي طبرسي (چې په شپږمه هجري پېړۍ کې یې ژوند کاوه) له خوا لیکلی شوی دی، راغلی دی.

د طبرسي د مناظرې راپور د صدوق له نقل څخه ډیر لنډ دی. د علامه مجلسي په وینا د طبرسی په نقل کې د حدیث یوه برخه د اختصار په خاطر پریښودل شوې ده. دغه حدیث د بحار الانوار په کتاب کې هم د شیخ صدوق د دوو کتابونو په نقل سره راغلی دی.

متن او ژباړه

سلیمان مروزي سره د امام رضا(ع) مناظره متن او ژباړه

متن

ژباړه

قَدِمَ سُلَيْمَانُ الْمَرْوَزِيُّ مُتَكَلِّمُ خُرَاسَانَ عَلَى الْمَأْمُونِ فَأَكْرَمَهُ وَ وَصَلَهُ ثُمَّ قَالَ لَهُ إِنَّ ابْنَ عَمِّي عَلِيَّ بْنَ مُوسَى الرِّضَا(ع) قَدِمَ عَلَيَّ مِنَ الْحِجَازِ وَ هُوَ يُحِبُّ الْكَلَامَ وَ أَصْحَابَهُ فَلَا عَلَيْكَ أَنْ تَصِيرَ إِلَيْنَا يَوْمَ التَّرْوِيَةِ لِمُنَاظَرَتِهِ فَقَالَ سُلَيْمَانُ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ إِنِّي أَكْرَهُ أَنْ أَسْأَلَ مِثْلَهُ فِي مَجْلِسِكَ فِي جَمَاعَةٍ مِنْ بَنِي هَاشِمٍ فَيَنْتَقِضَ‏ عِنْدَ الْقَوْمِ إِذَا كَلَّمَنِي وَ لَا يَجُوزُ الِاسْتِقْصَاءُ عَلَيْهِ قَالَ الْمَأْمُونُ إِنَّمَا وَجَّهْتُ إليه [إِلَيْكَ‏] لِمَعْرِفَتِي بِقُوَّتِكَ وَ لَيْسَ مُرَادِي إِلَّا أَنْ تَقْطَعَهُ عَنْ حُجَّةٍ وَاحِدَةٍ فَقَطْ فَقَالَ سُلَيْمَانُ حَسْبُكَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ اجْمَعْ بَيْنِي وَ بَيْنَهُ وَ خَلِّنِي وَ الذَّمَّ فَوَجَّهَ الْمَأْمُونُ إِلَى الرِّضَا(ع) فَقَالَ إِنَّهُ قَدِمَ إِلَيْنَا رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ مَرْوَزَ وَ هُوَ وَاحِدُ خُرَاسَانَ مِنْ أَصْحَابِ الْكَلَامِ فَإِنْ خَفَّ عَلَيْكَ أَنْ تَتَجَشَّمَ الْمَصِيرَ إِلَيْنَا فَعَلْتَ فَنَهَضَ(ع) لِلْوُضُوءِ وَ قَالَ لَنَا تَقَدَّمُونِي وَ عِمْرَانُ الصَّابِي مَعَنَا فَصِرْنَا إِلَى الْبَابِ فَأَخَذَ يَاسِرٌ وَ خَالِدٌ بِيَدِي فَأَدْخَلَانِي عَلَى الْمَأْمُونِ فَلَمَّا سَلَّمْتُ قَالَ أَيْنَ أَخِي أَبُو الْحَسَنِ أَبْقَاهُ اللَّهُ تَعَالَى قُلْتُ خَلَّفْتُهُ يَلْبَسُ ثِيَابَهُ وَ أَمَرَنَا أَنْ‏ نَتَقَدَّمَ ثُمَّ قُلْتُ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ إِنَّ عِمْرَانَ مَوْلَاكَ مَعِي وَ هُوَ عَلَى الْبَابِ فَقَالَ وَ مَنْ عِمْرَانُ قُلْتُ الصَّابِي الَّذِي أَسْلَمَ عَلَى يَدِكَ قَالَ فَلْيَدْخُلْ فَدَخَلَ فَرَحَّبَ بِهِ الْمَأْمُونُ ثُمَّ قَالَ لَهُ يَا عِمْرَانُ لَمْ تَمُتْ حَتَّى صِرْتَ مِنْ بَنِي هَاشِمٍ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي شَرَّفَنِي بِكُمْ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ فَقَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ يَا عِمْرَانُ هَذَا سُلَيْمَانُ الْمَرْوَزِيُّ مُتَكَلِّمُ خُرَاسَانَ قَالَ عِمْرَانُ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ إِنَّهُ يَزْعُمُ [أَنَّهُ‏] وَاحِدُ خُرَاسَانَ فِي النَّظَرِ وَ يُنْكِرُ الْبَدَاءَ قَالَ فَلِمَ لَا تُنَاظِرُونَهُ قَالَ عِمْرَانُ ذَلِكَ إِلَيْهِ‏ فَدَخَلَ الرِّضَا(ع) فَقَالَ فِي أَيِّ شَيْ‏ءٍ كُنْتُمْ قَالَ عِمْرَانُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ هَذَا سُلَيْمَانُ الْمَرْوَزِيُّ فَقَالَ لَهُ‏ سُلَيْمَانُ أَ تَرْضَى بِأَبِي الْحَسَنِ وَ بِقَوْلِهِ فِيهِ فَقَالَ عِمْرَانُ قَدْ رَضِيتُ بِقَوْلِ أَبِي الْحَسَنِ فِي الْبَدَاءِ عَلَى أَنْ يَأْتِيَنِي فِيهِ بِحُجَّةٍ أَحْتَجُّ بِهَا عَلَى نُظَرَائِي مِنْ أَهْلِ النَّظَرِ قَالَ الْمَأْمُونُ يَا أَبَا الْحَسَنِ مَا تَقُولُ فِيمَا تَشَاجَرَا فِيهِ قَالَ وَ مَا أَنْكَرْتَ مِنَ الْبَدَاءِ يَا سُلَيْمَانُ وَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ يَقُولُ أَ وَ لَمْ يَرَ الْإِنْسانُ أَنَّا خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَمْ يَكُ شَيْئاً وَ يَقُولُ عَزَّ وَ جَلَ‏ وَ هُوَ الَّذِي يَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ‏ وَ يَقُولُ‏ بَدِيعُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ‏ وَ يَقُولُ عَزَّ وَ جَلَ‏ يَزِيدُ فِي الْخَلْقِ ما يَشاءُ وَ يَقُولُ‏ وَ بَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسانِ مِنْ طِينٍ‏ وَ يَقُولُ عَزَّ وَ جَلَ‏ وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ إِمَّا يُعَذِّبُهُمْ وَ إِمَّا يَتُوبُ عَلَيْهِمْ‏ وَ يَقُولُ عَزَّ وَ جَلَ‏ وَ ما يُعَمَّرُ مِنْ مُعَمَّرٍ وَ لا يُنْقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إِلَّا فِي كِتابٍ‏ قَالَ سُلَيْمَانُ هَلْ رُوِّيتَ فِيهِ مِنْ آبَائِكَ شَيْئاً قَالَ نَعَمْ رُوِّيتُ عَنْ أَبِي عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) أَنَّهُ قَالَ إِنَّ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عِلْمَيْنِ‏ عِلْماً مَخْزُوناً مَكْنُوناً لَا يَعْلَمُهُ إِلَّا هُوَ مِنْ ذَلِكَ يَكُونُ الْبَدَاءُ وَ عِلْماً عَلَّمَهُ مَلَائِكَتَهُ وَ رُسُلَهُ فَالْعُلَمَاءُ مِنْ أَهْلِ بَيْتِ نَبِيِّنَا يَعْلَمُونَهُ قَالَ سُلَيْمَانُ أُحِبُّ أَنْ تَنْزِعَهُ لِي مِنْ كِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِنَبِيِّهِ (ص)‏ فَتَوَلَّ عَنْهُمْ فَما أَنْتَ بِمَلُومٍ‏ أَرَادَ هَلَاكَهُمْ ثُمَّ بَدَا لِلَّهِ تَعَالَى فَقَالَ‏ وَ ذَكِّرْ فَإِنَّ الذِّكْرى‏ تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِينَ‏ قَالَ سُلَيْمَانُ زِدْنِي جُعِلْتُ فِدَاكَ قَالَ الرِّضَا لَقَدْ أَخْبَرَنِي أَبِي عَنْ آبَائِهِ(ع) عَنْ رَسُولِ اللَّهِ(ص) قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْحَى إِلَى نَبِيٍّ مِنْ أَنْبِيَائِهِ أَنْ أَخْبِرْ فُلَاناً الْمَلِكَ أَنِّي مُتَوَفِّيهِ إِلَى كَذَا وَ كَذَا فَأَتَاهُ ذَلِكَ النَّبِيُّ فَأَخْبَرَهُ فَدَعَا اللَّهَ الْمَلِكُ وَ هُوَ عَلَى سَرِيرِهِ حَتَّى سَقَطَ مِنَ السَّرِيرِ وَ قَالَ يَا رَبِّ أَجِّلْنِي‏ حَتَّى يَشِبَّ طِفْلِي وَ قضي [يَقْضِيَ‏] أَمْرِي‏ فَأَوْحَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَى ذَلِكَ النَّبِيِّ أَنِ ائْتِ فُلَاناً الْمَلِكَ‏ فَأَعْلِمْ أَنِّي قَدْ أَنْسَيْتُ‏ فِي أَجَلِهِ وَ زِدْتُ فِي عُمُرِهِ إِلَى خَمْسَ عَشْرَةَ سَنَةً فَقَالَ ذَلِكَ النَّبِيُّ(ع) يَا رَبِّ إِنَّكَ لَتَعْلَمُ أَنِّي لَمْ أَكْذِبْ قَطُّ فَأَوْحَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَيْهِ إِنَّمَا أَنْتَ عَبْدٌ مَأْمُورٌ فَأَبْلِغْهُ ذَلِكَ وَ اللَّهُ‏ لا يُسْئَلُ عَمَّا يَفْعَلُ‏ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَى سُلَيْمَانَ فَقَالَ أَحْسَبُكَ ضَاهَيْتَ‏ الْيَهُودَ فِي هَذَا الْبَابِ قَالَ أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ ذَلِكَ وَ مَا قَالَتِ الْيَهُودُ قَالَ‏ قالَتِ الْيَهُودُ يَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ يَعْنُونَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى قَدْ فَرَغَ مِنَ الْأَمْرِ فَلَيْسَ يُحْدِثُ شَيْئاً فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ‏ غُلَّتْ أَيْدِيهِمْ وَ لُعِنُوا بِما قالُوا وَ لَقَدْ سَمِعْتُ قَوْماً سَأَلُوا أَبِي مُوسَى بْنَ جَعْفَرٍ(ع) عَنِ الْبَدَاءِ فَقَالَ وَ مَا يُنْكِرُ النَّاسُ مِنَ الْبَدَاءِ وَ أَنْ يَقِفَ اللَّهُ قَوْماً يُرْجِيهِمْ لِأَمْرِهِ‏ قَالَ سُلَيْمَانُ أَ لَا تُخْبِرُنِي عَنْ‏ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ فِي أَيِّ شَيْ‏ءٍ أُنْزِلَتْ قَالَ يَا سُلَيْمَانُ لَيْلَةُ الْقَدْرِ يُقَدِّرُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِيهَا مَا يَكُونُ مِنَ السَّنَةِ إِلَى السَّنَةِ مِنْ حَيَاةٍ أَوْ مَوْتٍ أَوْ خَيْرٍ أَوْ شَرٍّ أَوْ رِزْقٍ فَمَا قَدَّرَهُ فِي تِلْكَ اللَّيْلَةِ فَهُوَ مِنَ الْمَحْتُومِ قَالَ سُلَيْمَانُ أَلْآنَ قَدْ فَهِمْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ فَزِدْنِي قَالَ يَا سُلَيْمَانُ إنَّ مِنَ الْأُمُورِ أُمُوراً مَوْقُوفَةً عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ يُقَدِّمُ مِنْهَا مَا يَشَاءُ وَ يُؤَخِّرُ مَا يَشَاءُ وَ يَمْحُو مَا يَشَاءُ يَا سُلَيْمَانُ إِنَّ عَلِيّاً(ع) كَانَ يَقُولُ الْعِلْمُ عِلْمَانِ فَعِلْمٌ عَلَّمَهُ اللَّهُ و مَلَائِكَتَهُ وَ رُسُلَهُ فَمَا عَلَّمَهُ مَلَائِكَتَهُ وَ رُسُلَهُ فَإِنَّهُ يَكُونُ وَ لَا يُكَذِّبُ نَفْسَهُ وَ لَا مَلَائِكَتَهُ وَ لَا رُسُلَهُ وَ عِلْمٌ عِنْدَهُ مَخْزُونٌ لَمْ يُطْلِعْ عَلَيْهِ أَحَداً مِنْ خَلْقِهِ يُقَدِّمُ مِنْهُ مَا يَشَاءُ وَ يُؤَخِّرُ مِنْهُ مَا يَشَاءُ وَ يَمْحُو ما يَشاءُ وَ يُثْبِتُ‏ مَا يَشَاءُ قَالَ سُلَيْمَانُ لِلْمَأْمُونِ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ لَا أُنْكِرُ بَعْدَ يَوْمِي هَذَا الْبَدَاءَ وَ لَا أُكَذِّبُ بِهِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ‏ فَقَالَ الْمَأْمُونُ يَا سُلَيْمَانُ سَلْ أَبَا الْحَسَنِ‏ عَمَّا بَدَا لَكَ وَ عَلَيْكَ بِحُسْنِ الِاسْتِمَاعِ وَ الْإِنْصَافِ قَالَ سُلَيْمَانُ يَا سَيِّدِي أَسْأَلُكَ قَالَ الرِّضَا ع سَلْ عَمَّا بَدَا لَكَ قَالَ مَا تَقُولُ فِيمَنْ جَعَلَ الْإِرَادَةَ اسْماً وَ صِفَةً مِثْلَ حَيٍّ وَ سَمِيعٍ وَ بَصِيرٍ وَ قَدِيرٍ قَالَ الرِّضَا(ع) إِنَّمَا قُلْتُمْ حَدَثَتِ الْأَشْيَاءُ وَ اخْتَلَفَتْ لِأَنَّهُ شَاءَ وَ أَرَادَ وَ لَمْ تَقُولُوا حَدَثَتِ الْأَشْيَاءُ وَ اخْتَلَفَتْ لِأَنَّهُ سَمِيعٌ بَصِيرٌ فَهَذَا دَلِيلٌ عَلَى أَنَّهُمَا لَيْسَتَا مِثْلَ سَمِيعٍ وَ لَا بَصِيرٍ وَ لَا قَدِيرٍ قَالَ سُلَيْمَانُ فَإِنَّهُ لَمْ يَزَلْ مُرِيداً قَالَ(ع) يَا سُلَيْمَانُ فَإِرَادَتُهُ غَيْرُهُ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَقَدْ أَثْبَتَّ مَعَهُ شَيْئاً غَيْرَهُ لَمْ يَزَلْ قَالَ سُلَيْمَانُ مَا أَثْبَتُّ قَالَ الرِّضَا(ع) أَ هِيَ مُحْدَثَةٌ قَالَ سُلَيْمَانُ لَا مَا هِيَ مُحْدَثَةٌ فَصَاحَ بِهِ الْمَأْمُونُ وَ قَالَ يَا سُلَيْمَانُ مِثْلُهُ يُعَايَا أَوْ يُكَابَرُ عَلَيْكَ بِالْإِنْصَافِ أَ مَا تَرَى مَنْ حَوْلَكَ مِنْ أَهْلِ النَّظَرِ ثُمَّ قَالَ كَلِّمْهُ يَا أَبَا الْحَسَنِ فَإِنَّهُ مُتَكَلِّمُ خُرَاسَانَ فَأَعَادَ عَلَيْهِ الْمَسْأَلَةَ فَقَالَ هِيَ مُحْدَثَةٌ يَا سُلَيْمَانُ فَإِنَّ الشَّيْ‏ءَ إِذَا لَمْ يَكُنْ أَزَلِيّاً كَانَ مُحْدَثاً وَ إِذَا لَمْ يَكُنْ مُحْدَثاً كَانَ أَزَلِيّاً قَالَ سُلَيْمَانُ إِرَادَتُهُ مِنْهُ كَمَا أَنَّ سَمْعَهُ وَ بَصَرَهُ وَ عِلْمَهُ مِنْهُ قَالَ الرِّضَا(ع) فَأَرَادَ نَفْسُهُ قَالَ لَا قَالَ فَلَيْسَ الْمُرِيدُ مِثْلَ السَّمِيعِ وَ الْبَصِيرِ قَالَ سُلَيْمَانُ إِنَّمَا أَرَادَ نَفْسُهُ كَمَا سَمِعَ نَفْسُهُ وَ أَبْصَرَ نَفْسُهُ وَ عَلِمَ نَفْسُهُ قَالَ الرِّضَا(ع) مَا مَعْنَى أَرَادَ نَفْسُهُ أَرَادَ أَنْ يَكُونَ شَيْئاً وَ أَرَادَ أَنْ يَكُونَ حَيّاً أَوْ سَمِيعاً أَوْ بَصِيراً أَوْ قَدِيراً قَالَ نَعَمْ قَالَ الرِّضَا(ع) أَ فَبِإِرَادَتِهِ كَانَ ذَلِكَ قَالَ سُلَيْمَانُ لَا قَالَ الرِّضَا ع فَلَيْسَ لِقَوْلِكَ أَرَادَ أَنْ يَكُونَ حَيّاً سَمِيعاً بَصِيراً مَعْنًى إِذَا لَمْ يَكُنْ ذَلِكَ بِإِرَادَتِهِ قَالَ سُلَيْمَانُ بَلَى قَدْ كَانَ ذَلِكَ بِإِرَادَتِهِ فَضَحِكَ الْمَأْمُونُ وَ مَنْ حَوْلَهُ وَ ضَحِكَ الرِّضَا(ع) ثُمَّ قَالَ لَهُمْ‏ ارْفُقُوا بِمُتَكَلِّمِ خُرَاسَانَ يَا سُلَيْمَانُ‏ فَقَدْ حَالَ عِنْدَكُمْ عَنْ حَالِهِ وَ تَغَيَّرَ عَنْهَا وَ هَذَا مَا لَا يُوصَفُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ فَانْقَطَعَ ثُمَّ قَالَ الرِّضَا(ع) يَا سُلَيْمَانُ أَسْأَلُكَ عَنْ مَسْأَلَةٍ قَالَ سَلْ جُعِلْتُ فِدَاكَ قَالَ أَخْبِرْنِي عَنْكَ وَ عَنْ أَصْحَابِكَ تُكَلِّمُونَ النَّاسَ بِمَا تَفْقَهُونَ وَ تَعْرِفُونَ أَوْ بِمَا لَا تَفْقَهُونَ وَ لَا تَعْرِفُونَ قَالَ بَلْ بِمَا نَفْقَهُ وَ نَعْلَمُ قَالَ الرِّضَا(ع) فَالَّذِي يَعْلَمُ النَّاسُ أَنَّ الْمُرِيدَ غَيْرُ الْإِرَادَةِ وَ أَنَّ الْمُرِيدَ قَبْلَ الْإِرَادَةِ وَ أَنَّ الْفَاعِلَ قَبْلَ الْمَفْعُولِ وَ هَذَا يُبْطِلُ قَوْلَكُمْ أَنَّ الْإِرَادَةَ وَ الْمُرِيدَ شَيْ‏ءٌ وَاحِدٌ قَالَ جُعِلْتُ فِدَاكَ لَيْسَ ذَلِكَ‏ مِنْهُ عَلَى مَا يَعْرِفُ النَّاسُ وَ لَا عَلَى مَا يَفْقَهُونَ قَالَ الرِّضَا(ع) فَأَرَاكُمْ ادَّعَيْتُمْ عِلْمَ ذَلِكَ بِلَا مَعْرِفَةٍ وَ قُلْتُمُ الْإِرَادَةُ كَالسَّمْعِ وَ الْبَصَرِ إِذَا كَانَ ذَلِكَ عِنْدَكُمْ عَلَى مَا لَا يُعْرَفُ وَ لَا يُعْقَلُ فَلَمْ يُحِرْ جَوَاباً ثُمَّ قَالَ الرِّضَا(ع) يَا سُلَيْمَانُ هَلْ يَعْلَمُ اللَّهُ جَمِيعَ مَا فِي الْجَنَّةِ وَ النَّارِ قَالَ سُلَيْمَانُ نَعَمْ قَالَ أَ فَيَكُونُ مَا عَلِمَ اللَّهُ تَعَالَى أَنَّهُ يَكُونُ مِنْ ذَلِكَ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَإِذَا كَانَ حَتَّى لَا يَبْقَى مِنْهُ شَيْ‏ءٌ إِلَّا كَانَ أَ يَزِيدُهُمْ أَوْ يَطْوِيهِ‏ عَنْهُمْ قَالَ سُلَيْمَانُ بَلْ يَزِيدُهُمْ قَالَ فَأَرَاهُ فِي قَوْلِكَ قَدْ زَادَهُمْ‏ مَا لَمْ يَكُنْ فِي عِلْمِهِ أَنَّهُ يَكُونُ قَالَ جُعِلْتُ فِدَاكَ فَالْمُرِيدُ لَا غَايَةَ لَهُ قَالَ فَلَيْسَ يُحِيطُ عِلْمُهُ عِنْدَكُمْ بِمَا يَكُونُ فِيهِمَا إِذَا لَمْ يَعْرِفْ غَايَةَ ذَلِكَ وَ إِذَا لَمْ يُحِطْ عِلْمُهُ بِمَا يَكُونُ فِيهِمَا لَمْ يَعْلَمْ مَا يَكُونُ فِيهِمَا قَبْلَ أَنْ يَكُونَ تَعَالَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْ ذَلِكَ عُلُوّاً كَبِيراً قَالَ سُلَيْمَانُ إِنَّمَا قُلْتُ لَا يَعْلَمُهُ لِأَنَّهُ لَا غَايَةَ لِهَذَا لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَصَفَهُمَا بِالْخُلُودِ وَ كَرِهْنَا أَنْ نَجْعَلَ لَهُمَا انْقِطَاعاً قَالَ الرِّضَا(ع) لَيْسَ عِلْمُهُ بِذَلِكَ بِمُوجِبٍ لِانْقِطَاعِهِ عَنْهُمْ لِأَنَّهُ قَدْ يَعْلَمُ ذَلِكَ ثُمَّ يَزِيدُهُمْ ثُمَّ لَا يَقْطَعُهُ عَنْهُمْ وَ كَذَلِكَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِي كِتَابِهِ‏ كُلَّما نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْناهُمْ جُلُوداً غَيْرَها لِيَذُوقُوا الْعَذابَ‏ وَ قَالَ لِأَهْلِ الْجَنَّةِ عَطاءً غَيْرَ مَجْذُوذٍ وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَ‏ وَ فاكِهَةٍ كَثِيرَةٍ لا مَقْطُوعَةٍ وَ لا مَمْنُوعَةٍ فَهُوَ عَزَّ وَ جَلَّ يَعْلَمُ ذَلِكَ وَ لَا يَقْطَعُ عَنْهُمُ الزِّيَادَةَ أَ رَأَيْتَ مَا أَكَلَ أَهْلُ الْجَنَّةِ وَ مَا شَرِبُوا لَيْسَ يُخْلِفُ مَكَانَهُ قَالَ بَلَى قَالَ أَ فَيَكُونُ يَقْطَعُ ذَلِكَ عَنْهُمْ وَ قَدْ أَخْلَفَ مَكَانَهُ قَالَ سُلَيْمَانُ لَا قَالَ فَكَذَلِكَ كُلَّمَا يَكُونُ فِيهَا إِذَا أَخْلَفَ مَكَانَهُ فَلَيْسَ بِمَقْطُوعٍ عَنْهُمْ قَالَ سُلَيْمَانُ بَلَى يَقْطَعُهُ عَنْهُمْ وَ لَا يَزِيدُهُمْ قَالَ الرِّضَا(ع) إِذاً يَبِيدُ فِيهَا وَ هَذَا يَا سُلَيْمَانُ إِبْطَالُ الْخُلُودِ وَ خِلَافُ الْكِتَابِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَقُولُ‏ لَهُمْ ما يَشاؤُنَ فِيها وَ لَدَيْنا مَزِيدٌ وَ يَقُولُ عَزَّ وَ جَلَ‏ عَطاءً غَيْرَ مَجْذُوذٍ وَ يَقُولُ عَزَّ وَ جَلَ‏ وَ ما هُمْ مِنْها بِمُخْرَجِينَ‏ وَ يَقُولُ عَزَّ وَ جَلَ‏ خالِدِينَ فِيها أَبَداً وَ يَقُولُ عَزَّ وَ جَلَ‏ وَ فاكِهَةٍ كَثِيرَةٍ لا مَقْطُوعَةٍ وَ لا مَمْنُوعَةٍ فَلَمْ يُحِرْ جَوَاباً ثُمَّ قَالَ الرِّضَا(ع) يَا سُلَيْمَانُ أَ لَا تُخْبِرُنِي عَنِ الْإِرَادَةِ فِعْلٌ هِيَ أَمْ غَيْرُ فِعْلٍ قَالَ بَلَى هِيَ فِعْلٌ قَالَ(ع) فَهِيَ مُحْدَثَةٌ لِأَنَّ الْفِعْلَ كُلَّهُ مُحْدَثٌ‏ قَالَ لَيْسَتْ بِفِعْلٍ قَالَ فَمَعَهُ غَيْرُهُ لَمْ يَزَلْ قَالَ سُلَيْمَانُ الْإِرَادَةُ هِيَ الْإِنْشَاءُ قَالَ يَا سُلَيْمَانُ هَذَا الَّذِي عِبْتُمُوهُ‏ عَلَى ضِرَارٍ وَ أَصْحَابِهِ مِنْ قَوْلِهِمْ إِنَّ كُلَّ مَا خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِي سَمَاءٍ أَوْ أَرْضٍ أَوْ بَحْرٍ أَوْ بَرٍّ مِنْ كَلْبٍ أَوْ خِنْزِيرٍ أَوْ قِرْدٍ أَوْ إِنْسَانٍ أَوْ دَابَّةٍ إِرَادَةُ اللَّهِ وَ إِنَّ إِرَادَةَ اللَّهِ تَحْيَا وَ تَمُوتُ وَ تَذْهَبُ وَ تَأْكُلُ وَ تَشْرَبُ وَ تَنْكِحُ‏ وَ تَلَذُّ وَ تَظْلِمُ وَ تَفْعَلُ الْفَوَاحِشَ وَ تَكْفُرُ وَ تُشْرِكُ فَيَبْرَأُ مِنْهَا وَ يُعَادُ بِهَا وَ هَذَا حَدُّهَا قَالَ سُلَيْمَانُ إِنَّهَا كَالسَّمْعِ وَ الْبَصَرِ وَ الْعِلْمِ قَالَ الرِّضَا(ع) قَدْ رَجَعْتَ إِلَى هَذَا ثَانِيَةً فَأَخْبِرْنِي عَنِ السَّمْعِ وَ الْبَصَرِ وَ الْعِلْمِ أَ مَصْنُوعٌ قَالَ سُلَيْمَانُ لَا قَالَ الرِّضَا ع فَكَيْفَ نَفَيْتُمُوهُ قُلْتُمْ لَمْ يُرِدْ وَ مَرَّةً قُلْتُمْ أَرَادَ وَ لَيْسَتْ بِمَفْعُولٍ لَهُ‏ قَالَ سُلَيْمَانُ إِنَّمَا ذَلِكَ كِقَوْلِنَا مَرَّةً عَلِمَ وَ مَرَّةً لَمْ يَعْلَمْ قَالَ الرِّضَا(ع) لَيْسَ ذَلِكَ سَوَاءً لِأَنَّ نَفْيَ الْمَعْلُومِ لَيْسَ بِنَفْيِ‏ الْعِلْمِ وَ نَفْيُ الْمُرَادِ نَفْيُ الْإِرَادَةِ أَنْ تَكُونَ إِنَّ الشَّيْ‏ءَ إِذَا لَمْ يُرَدْ لَمْ تَكُنْ إِرَادَةً فَقَدْ يَكُونُ الْعِلْمُ ثَابِتاً وَ إِنْ لَمْ يَكُنِ الْمَعْلُومُ بِمَنْزِلَةِ الْبَصَرِ فَقَدْ يَكُونُ الْإِنْسَانُ بَصِيراً وَ إِنْ لَمْ يَكُنِ الْمُبْصَرُ وَ قَدْ يَكُونُ الْعِلْمُ ثَابِتاً وَ إِنْ لَمْ يَكُنِ الْمَعْلُومُ قَالَ سُلَيْمَانُ إِنَّهَا مَصْنُوعَةٌ قَالَ فَهِيَ مُحْدَثَةٌ لَيْسَتْ كَالسَّمْعِ وَ الْبَصَرِ لِأَنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ لَيْسَا بِمَصْنُوعَيْنِ وَ هَذِهِ مَصْنُوعَةٌ قَالَ سُلَيْمَانُ إِنَّهَا صِفَةٌ مِنْ صِفَاتِهِ لَمْ تَزَلْ قَالَ فَيَنْبَغِي أَنْ يَكُونَ الْإِنْسَانُ لَمْ يَزَلْ لِأَنَّ صِفَتَهُ لَمْ تَزَلْ قَالَ سُلَيْمَانُ لَا لِأَنَّهُ لَمْ يَفْعَلْهَا قَالَ الرِّضَا(ع) يَا خُرَاسَانِيُّ مَا أَكْثَرَ غَلَطَكَ أَ فَلَيْسَ بِإِرَادَتِهِ وَ قَوْلِهِ تَكُونُ الْأَشْيَاءُ قَالَ سُلَيْمَانُ لَا قَالَ فَإِذَا لَمْ تَكُنْ بِإِرَادَتِهِ وَ لَا مَشِيَّتِهِ وَ لَا أَمْرِهِ وَ لَا بِالْمُبَاشَرَةِ فَكَيْفَ يَكُونُ ذَلِكَ تَعَالَى اللَّهُ عَنْ ذَلِكَ‏ فَلَمْ يُحِرْ جَوَاباً ثُمَّ قَالَ الرِّضَا(ع) أَ لَا تُخْبِرُنِي عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ‏ وَ إِذا أَرَدْنا أَنْ نُهْلِكَ قَرْيَةً أَمَرْنا مُتْرَفِيها فَفَسَقُوا فِيها يَعْنِي بِذَلِكَ أَنَّهُ يُحْدِثُ إِرَادَةً قَالَ لَهُ نَعَمْ قَالَ ع فَإِذَا حَدَثَ إِرَادَةٌ كَانَ قَوْلُكَ إِنَّ الْإِرَادَةَ هِيَ هُوَ أَوْ شَيْ‏ءٌ مِنْهُ بَاطِلًا لِأَنَّهُ لَا يَكُونُ أَنْ يُحْدِثَ نَفْسَهُ وَ لَا يَتَغَيَّرُ عَنْ حَالِهِ تَعَالَى اللَّهُ عَنْ ذَلِكَ‏ قَالَ سُلَيْمَانُ إِنَّهُ لَمْ يَكُنْ عَنَى بِذَلِكَ أَنَّهُ يُحْدِثُ إِرَادَةً قَالَ فَمَا عَنَى بِهِ قَالَ عَنَى فِعْلَ الشَّيْ‏ءِ قَالَ الرِّضَا(ع) وَيْلَكَ كَمْ تَرَدَّدُ فِي هَذِهِ‏ الْمَسْأَلَةِ وَ قَدْ أَخْبَرْتُكَ أَنَّ الْإِرَادَةَ مُحْدَثَةٌ لِأَنَّ فِعْلَ الشَّيْ‏ءِ مُحْدَثٌ قَالَ فَلَيْسَ لَهَا مَعْنًى قَالَ الرِّضَا(ع) قَدْ وَصَفَ نَفْسَهُ عِنْدَكُمْ حَتَّى وَصَفَهَا بِالْإِرَادَةِ بِمَا لَا مَعْنَى‏ لَهُ فَإِذَا لَمْ يَكُنْ لَهَا مَعْنًى قَدِيمٌ وَ لَا حَدِيثٌ بَطَلَ قَوْلُكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ يَزَلْ مُرِيداً قَالَ سُلَيْمَانُ إِنَّمَا عَنَيْتُ أَنَّهَا فِعْلٌ مِنَ اللَّهِ تَعَالَى لَمْ يَزَلْ قَالَ أَ لَمْ تَعْلَمْ‏ أَنَّ مَا لَمْ يَزَلْ لَا يَكُونُ مَفْعُولًا وَ قَدِيماً وَ حَدِيثاً فِي حَالَةٍ وَاحِدَةٍ فَلَمْ يُحِرْ جَوَاباً قَالَ الرِّضَا(ع) لَا بَأْسَ أَتْمِمْ مَسْأَلَتَكَ قَالَ سُلَيْمَانُ قُلْتُ إِنَّ الْإِرَادَةَ صِفَةٌ مِنْ صِفَاتِهِ قَالَ كَمْ تُرَدِّدُ عَلَيَّ أَنَّهَا صِفَةٌ مِنْ صِفَاتِهِ فَصِفَتُهُ مُحْدَثَةٌ أَوْ لَمْ تَزَلْ قَالَ سُلَيْمَانُ مُحْدَثَةٌ قَالَ الرِّضَا(ع) اللَّهُ أَكْبَرُ فَالْإِرَادَةُ مُحْدَثَةٌ وَ إِنْ كَانَتْ صِفَةً مِنْ صِفَاتِهِ لَمْ تَزَلْ فَلَمْ يُرِد شَيْئاً قَالَ الرِّضَا(ع) إِنَّ مَا لَمْ يَزَلْ لَا يَكُونُ مَفْعُولًا قَالَ سُلَيْمَانُ لَيْسَ الْأَشْيَاءُ إِرَادَةً وَ لَمْ يُرِدْ شَيْئاً قَالَ الرِّضَا(ع) وُسْوِسْتَ يَا سُلَيْمَانُ فَقَدْ فَعَلَ وَ خَلَقَ مَا لَمْ يَزَلْ خَلَقَهُ وَ فَعَلَهُ وَ هَذِهِ صِفَةُ مَنْ لَا يَدْرِي مَا فَعَلَ تَعَالَى اللَّهُ عَنْ ذَلِكَ‏ قَالَ سُلَيْمَانُ يَا سَيِّدِي فَقَدْ أَخْبَرْتُكَ أَنَّهَا كَالسَّمْعِ وَ الْبَصَرِ وَ الْعِلْمِ قَالَ الْمَأْمُونُ وَيْلَكَ يَا سُلَيْمَانُ كَمْ هَذَا الْغَلَطُ وَ التَّرْدَادُ اقْطَعْ هَذَا وَ خُذْ فِي غَيْرِهِ إِذْ لَسْتَ تَقْوَى عَلَى غَيْرِ هَذَا الرَّدِّ قَالَ الرِّضَا(ع) دَعْهُ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ لَا تَقْطَعْ عَلَيْهِ مَسْأَلَتَهُ فَيَجْعَلَهَا حُجَّةً تَكَلَّمْ يَا سُلَيْمَانُ قَالَ قَدْ أَخْبَرْتُكَ أَنَّهَا كَالسَّمْعِ وَ الْبَصَرِ وَ الْعِلْمِ قَالَ الرِّضَا(ع) لَا بَأْسَ أَخْبِرْنِي عَنْ مَعْنَى هَذِهِ أَ مَعْنًى وَاحِدٌ أَمْ مَعَانٍ مُخْتَلِفَةٌ قَالَ سُلَيْمَانُ مَعْنًى وَاحِدٌ قَالَ الرِّضَا(ع) فَمَعْنَى الْإِرَادَاتِ كُلِّهَا مَعْنًى وَاحِدٌ قَالَ سُلَيْمَانُ نَعَمْ قَالَ الرِّضَا(ع) فَإِنْ كَانَ مَعْنَاهَا مَعْنًى وَاحِداً كَانَتْ إِرَادَةُ الْقِيَامِ إِرَادَةَ الْقُعُودِ وَ إِرَادَةُ الْحَيَاةِ إِرَادَةَ الْمَوْتِ إِذَا كَانَتْ إِرَادَتُهُ وَاحِدَةً لَمْ تَتَقَدَّمْ بَعْضُهَا بَعْضاً وَ لَمْ يُخَالِفْ بَعْضُهَا بَعْضاً وَ كَانَتْ شَيْئاً وَاحِداً قَالَ سُلَيْمَانُ إِنَّ مَعْنَاهَا مُخْتَلِفٌ قَالَ فَأَخْبِرْنِي عَنِ الْمُرِيدِ أَ هُوَ الْإِرَادَةُ أَوْ غَيْرُهَا قَالَ سُلَيْمَانُ بَلْ هُوَ الْإِرَادَةُ قَالَ الرِّضَا(ع) فَالْمُرِيدُ عِنْدَكُمْ مُخْتَلِفٌ إِذْ كَانَ هُوَ الْإِرَادَةَ قَالَ يَا سَيِّدِي لَيْسَ الْإِرَادَةُ الْمُرِيدَ قَالَ فَالْإِرَادَةُ مُحْدَثَةٌ وَ إِلَّا فَمَعَهُ غَيْرُهُ افْهَمْ وَ زِدْ فِي مَسْأَلَتِكَ قَالَ سُلَيْمَانُ فَإِنَّهَا اسْمٌ مِنْ أَسْمَائِهِ قَالَ الرِّضَا(ع) هَلْ سَمَّى نَفْسَهُ بِذَلِكَ قَالَ سُلَيْمَانُ لَا لَمْ يُسَمِّ بِهِ نَفْسَهُ بِذَلِكَ قَالَ الرِّضَا(ع) فَلَيْسَ لَكَ أَنْ تُسَمِّيَهُ بِمَا لَمْ يُسَمِّ بِهِ نَفْسَهُ قَالَ قَدْ وَصَفَ نَفْسَهُ بِأَنَّهُ مُرِيدٌ قَالَ الرِّضَا(ع) لَيْسَ صِفَتُهُ نَفْسَهُ أَنَّهُ مُرِيدٌ إِخْبَاراً عَنْ أَنَّهُ إِرَادَةٌ وَ لَا إِخْبَاراً عَنْ أَنَّ الْإِرَادَةَ اسْمٌ مِنْ أَسْمَائِهِ قَالَ سُلَيْمَانُ لِأَنَّ إِرَادَتَهُ عِلْمُهُ قَالَ الرِّضَا(ع) يَا جَاهِلُ فَإِذَا عَلِمَ الشَّيْ‏ءَ فَقَدْ أَرَادَهُ قَالَ سُلَيْمَانُ أَجَلْ فَقَالَ فَإِذَا لَمْ يُرِدْهُ لَمْ يَعْلَمْهُ قَالَ سُلَيْمَانُ أَجَلْ قَالَ مِنْ أَيْنَ قُلْتَ ذَاكَ وَ مَا الدَّلِيلُ عَلَى أَنَّ إِرَادَتَهُ عِلْمُهُ وَ قَدْ يَعْلَمُ مَا لَا يُرِيدُهُ أَبَداً وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ‏ وَ لَئِنْ شِئْنا لَنَذْهَبَنَّ بِالَّذِي أَوْحَيْنا إِلَيْكَ‏ فَهُوَ يَعْلَمُ كَيْفَ يَذْهَبُ بِهِ وَ هُوَ لَا يَذْهَبُ بِهِ أَبَداً قَالَ سُلَيْمَانُ لِأَنَّهُ قَدْ فَرَغَ مِنَ الْأَمْرِ فَلَيْسَ يَزِيدُ فِيهِ شَيْئاً قَالَ الرِّضَا(ع) هَذَا قَوْلُ الْيَهُودِ فَكَيْفَ قَالَ تَعَالَى‏ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ‏ قَالَ سُلَيْمَانُ إِنَّمَا عَنَى بِذَلِكَ أَنَّهُ قَادِرٌ عَلَيْهِ قَالَ أَ فَيَعِدُ مَا لَا يَفِي بِهِ فَكَيْفَ قَالَ‏ يَزِيدُ فِي الْخَلْقِ ما يَشاءُ وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَ‏ يَمْحُوا اللَّهُ ما يَشاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتابِ‏ وَ قَدْ فَرَغَ مِنَ الْأَمْرِ فَلَمْ يُحِرْ جَوَاباً قَالَ الرِّضَا(ع) يَا سُلَيْمَانُ هَلْ يَعْلَمُ أَنَّ إِنْسَاناً يَكُونُ وَ لَا يُرِيدُ أَنْ يَخْلُقَ إِنْسَاناً أَبَداً وَ أَنَّ إِنْسَاناً يَمُوتُ الْيَوْمَ وَ لَا يُرِيدُ أَنْ يَمُوتَ الْيَوْمَ قَالَ سُلَيْمَانُ نَعَمْ قَالَ الرِّضَا(ع) فَيَعْلَمُ أَنَّهُ يَكُونُ مَا يُرِيدُ أَنْ يَكُونَ أَوْ يَعْلَمُ أَنَّهُ يَكُونُ مَا لَا يُرِيدُ أَنْ يَكُونَ قَالَ يَعْلَمُ أَنَّهُمَا يَكُونَانِ جَمِيعاً قَالَ الرِّضَا(ع) إِذًا يَعْلَمُ أَنَّ إِنْسَاناً حَيٌّ مَيِّتٌ قَائِمٌ قَاعِدٌ أَعْمَى بَصِيرٌ فِي حَالَةٍ وَاحِدَةٍ وَ هَذَا هُوَ الْمُحَالُ قَالَ جُعِلْتُ فِدَاكَ فَإِنَّهُ يَعْلَمُ أَنَّهُ يَكُونُ أَحَدُهُمَا دُونَ الْآخَرِ قَالَ لَا بَأْسَ فَأَيُّهُمَا يَكُونُ الَّذِي أَرَادَ أَنْ يَكُونَ أَوِ الَّذِي لَمْ يُرِدْ أَنْ يَكُونَ قَالَ سُلَيْمَانُ الَّذِي أَرَادَ أَنْ يَكُونَ فَضَحِكَ الرِّضَا(ع) وَ الْمَأْمُونُ وَ أَصْحَابُ الْمَقَالاتِ قَالَ الرِّضَا(ع) غَلِطْتَ وَ تَرَكْتَ قَوْلَكَ أَنَّهُ يَعْلَمُ أَنَّ إِنْسَاناً يَمُوتُ الْيَوْمَ وَ هُوَ لَا يُرِيدُ أَنْ يَمُوتَ الْيَوْمَ وَ أَنَّهُ يَخْلُقُ خَلْقاً وَ أَنَّهُ لَا يُرِيدُ أَنْ يَخْلُقَهُمْ وَ إِذًا لَمْ يَجُزِ الْعِلْمُ عِنْدَكُمْ بِمَا لَمْ يُرِدْ أَنْ يَكُونَ فَإِنَّمَا يَعْلَمُ أَنْ يَكُونَ مَا أَرَادَ أَنْ‏ يَكُونَ قَالَ سُلَيْمَانُ فَإِنَّمَا قَوْلِي إِنَّ الْإِرَادَةَ لَيْسَتْ هُوَ وَ لَا غَيْرَهُ قَالَ الرِّضَا(ع) يَا جَاهِلُ إِذَا قُلْتَ لَيْسَتْ هُوَ فَقَدْ جَعَلْتَهَا غَيْرَهُ وَ إِذَا قُلْتَ لَيْسَتْ هِيَ غَيْرَهُ فَقَدْ جَعَلْتَهَا هُوَ قَالَ سُلَيْمَانُ فَهُوَ يَعْلَمُ كَيْفَ يَصْنَعُ الشَّيْ‏ءَ قَالَ نَعَمْ قَالَ سُلَيْمَانُ فَإِنَّ ذَلِكَ إِثْبَاتٌ لِلشَّيْ‏ءِ قَالَ الرِّضَا(ع) أَحَلْتَ لِأَنَّ الرَّجُلَ قَدْ يُحْسِنُ الْبِنَاءَ وَ إِنْ لَمْ يَبْنِ وَ يُحْسِنُ الْخِيَاطَةَ وَ إِنْ لَمْ يَخِطْ وَ يُحْسِنُ صَنْعَةَ الشَّيْ‏ءِ وَ إِنْ لَمْ يَصْنَعْهُ أَبَداً ثُمَّ قَالَ ع لَهُ يَا سُلَيْمَانُ هَلْ تَعْلَمُ أَنَّهُ وَاحِدٌ لَا شَيْ‏ءَ مَعَهُ قَالَ نَعَمْ قَالَ الرِّضَا(ع) فَيَكُونُ ذَلِكَ إِثْبَاتاً لِلشَّيْ‏ءِ قَالَ سُلَيْمَانُ لَيْسَ يَعْلَمُ أَنَّهُ وَاحِدٌ لَا شَيْ‏ءَ مَعَهُ قَالَ الرِّضَا(ع) أَ فَتَعْلَمُ أَنْتَ ذَاكَ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَأَنْتَ يَا سُلَيْمَانُ إِذًا أَعْلَمُ مِنْهُ‏ قَالَ سُلَيْمَانُ الْمَسْأَلَةُ مُحَالٌ قَالَ مُحَالٌ عِنْدَكَ أَنَّهُ وَاحِدٌ لَا شَيْ‏ءَ مَعَهُ وَ أَنَّهُ‏ سَمِيعٌ بَصِيرٌ حَكِيمٌ قَادِرٌ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَكَيْفَ أَخْبَرَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَّهُ وَاحِدٌ حَيٌّ سَمِيعٌ بَصِيرٌ حَكِيمٌ قَادِرٌ عَلِيمٌ خَبِيرٌ وَ هُوَ لَا يَعْلَمُ ذَلِكَ وَ هَذَا رَدُّ مَا قَالَ وَ تَكْذِيبُهُ تَعَالَى اللَّهُ عَنْ ذَلِكَ ثُمَّ قَالَ لَهُ الرِّضَا(ع) فَكَيْفَ يُرِيدُ صُنْعَ مَا لَا يَدْرِي صُنْعَهُ وَ لَا مَا هُوَ وَ إِذَا كَانَ الصَّانِعُ لَا يَدْرِي كَيْفَ يَصْنَعُ الشَّيْ‏ءَ قَبْلَ أَنْ يَصْنَعَهُ فَإِنَّمَا هُوَ مُتَحَيِّرٌ تَعَالَى اللَّهُ عَنْ ذَلِكَ عُلُوّاً كَبِيراً قَالَ سُلَيْمَانُ فَإِنَّ الْإِرَادَةَ الْقُدْرَةُ قَالَ الرِّضَا(ع) وَ هُوَ عَزَّ وَ جَلَّ يَقْدِرُ عَلَى مَا لَا يُرِيدُهُ أَبَداً وَ لَا بُدَّ مِنْ ذَلِكَ لِأَنَّهُ قَالَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى‏ وَ لَئِنْ شِئْنا لَنَذْهَبَنَّ بِالَّذِي أَوْحَيْنا إِلَيْكَ‏ فَلَوْ كَانَتِ الْإِرَادَةُ هِيَ الْقُدْرَةَ كَانَ قَدْ أَرَادَ أَنْ يَذْهَبَ بِهِ لِقُدْرَتِهِ فَانْقَطَعَ‏ سُلَيْمَانُ فَقَالَ الْمَأْمُونُ عِنْدَ ذَلِكَ يَا سُلَيْمَانُ هَذَا أَعْلَمُ هَاشِمِيٍ‏ ثُمَّ تَفَرَّقَ الْقَوْمُ.

د خراسان متکلم سلیمان مروزي مامون ته راغی. مامون ورته ډېر درناوی وکړ او سوغاتونه یې ورته وکړل او ویې ویل: زما د تره زوی علي بن موسی الرضا له حجاز څخه ماته راغلی دی او د کلام علم او متکلمانو سره مینه لري. نو په دې کې هيڅ خنډ نشته چې ته د ترويې په ورځ موږ ته راشې چې له هغه سره مناظره وکړې، سليمان وويل: اې د مؤمنانو مشره، زه نه خوښوم چې ستا په مجلس او د بني په حضور کې له داسې کس پوښتنه وکړم. هاشم. ځکه چې هغه به د نورو په وړاندې زما سره په بحث کولو کې ماتې خوري؛ او دا هم سمه نه ده چې له هغه سره ډیر بحث وکړم. مامون وویل: ما ته یوازې د دې لپاره راوغښتې چې په مناظره او بحث کې ستا په توان پوه وم او زما یوازینۍ غوښتنه دا ده چې ته په یوه قضیه کې هغه لاجوابه کړې او د هغه دلیلونه رد کړې، سلیمان وویل: ډیره ښه ده، هغه او ما یو بل ته مخامخ کړه او مونږ یو بل ته پریږده او پخپله شاهد اوسه. مامون یو کس امام رضا ته ولیږه او ورته ویې ویل: د مرو له قوم څخه یو کس چې په خراسان کې په دیني بحثونو کې بې څاري دی او هیڅوک د ځان برابر نه لري، راغلی دی. که تاسو ته کوم مشکل نه وي نو مونږ ته راشئ. حضرت اودس ته پورته شو او موږ ته یې وفرمایل: تاسو ژر لاړ شئ، عمران صابی هم له مونږ سره و. موږ حرکت وکړ او د مامون د کوټې دروازې ته ورسېدو. یاسر او خالد زما لاسونه ونیول او دننه یې بوتلم. کله چې ما سلام وکړ، مامون وویل: ورور مې ابوالحسن چیرته دی؟ خدای دې د هغه حفاظت وکړي. ما وویل: کله چې موږ راتللو، نو هغوي په جامو اغوستلو بوخت وو. دوی موږ ته امر وکړ چې تاسو ژر لاړ شئ. بیا مې وویل: اې د مؤمنانو امیره، ستا مینه وال عمران هم له کوره بهر دی. هغه وویل: عمران څوک دی؟ ما وویل: صابی چې ستا په واسطه یې اسلام قبول کړی. هغه وویل: دننه دې راشي. عمران ننوت او مامون ورته ښه راغلاست ووایه، او په یوه مناسب ځای کې یې ځای ورکړ. بیا یې وفرمایل: اې عمرانه، مړ نه شوې تر څو چې له بني هاشمو شوې! عمران وویل: د خدای شکر دی چې ستا په وسیله یې ماته عزت راکړ. مامون وویل: اې عمرانه، دا د خراسان متکلم سلیمان مروزي دی. عمران وویل: اې د مؤمنانو امیره، هغه فکر کوي چې په خراسان کې د بحث او مناظرې په برخه کې هغه بې ساري دی، او هغه له «بدا» څخه انکاري دی. مامون وویل: ولې له هغه سره بحث نه کوې؟ عمران وویل: دا په هغه پورې اړه لري. په دې وخت کې امام رضا علیه السلام راننوت او ویې فرمایل: د څه په هکله مو خبرې کولې؟ عمران وویل: ای د رسول الله اولاده دا سړی سلیمان مروزي دی. سلیمان(عمران ته) وویل: ایا ته هغه څه مني چې ابوالحسن یې د بدا په اړه وايي؟ عمران وویل: هو، په دې شرط چې دوي یو دلیل وړاندې کړي چې زه د خپل په څېر خلکو سره په مناظره کې بریالی شم. مامون وویل: ای ابوالحسن، دوي چې د څه په اړه بحث کوي ته په کې څه وايې؟ حضرت وویل: اې سليمانه! ته څنګه «بدا» نه منې، په داسې حال کې چې خداى پاک فرمايي: «أَ وَ لا یذْکرُ الْإِنْسانُ أَنَّا خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَمْ یکُ شَیئاً» (ايا انسان نه ويني چې موږ هغه په ​​تېرو زمانو كې پيدا كړ او هغه هیڅ نه و. [د آیت لفظ په قرآن کې د مریم سوره په 67 آیت کې دا رنګ دی: «أَ وَ لا یذْکرُ الْإِنْسانُ أَنَّا خَلَقْناهُ‏»]. او همدارنګ فرمايي: «وَ هُوَ الَّذِی یبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یعِیدُهُ‏» (او هغه هماغه دی چې د مخلوقاتو د پيدايښت پېل کوي او بيا يې بیرته ستنوي» (روم، ۲۷) او همدارنګه فرمايي: «بَدِیعُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» (د اسمانونو او ځمکې خالق [له هیڅ شی څخه]] (بقره، 117) او همدارنګه: «یزِیدُ فِی الْخَلْقِ ما یشاءُ» (هغه څه چې یې وغواړي په مخلوقاتو کې اضافه کوي) (فاطر، 1) او فرمايي: «بَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسانِ مِنْ طِینٍ‏» (د انسان پيدايښت له خټې څخه پيل کړ) (سجده، ۷) او فرمايي: «وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ إِمَّا یعَذِّبُهُمْ وَ إِمَّا یتُوبُ عَلَیهِمْ‏» (او نور خلک د خداى د حکم په انتظار کې پاتې دي، يا به دوي ته سزا ورکوي او يا به پر هغوى رحم کوي او توبه به يې قبولوي) (توبه، ۱۰۶)) او همدارنګ یې فرمايلي دي: «وَ ما یعَمَّرُ مِنْ مُعَمَّرٍ وَ لا ینْقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إِلَّا فِی کتابٍ‏» او د هيڅ يو زيات عمري عمر نه زياتيږي او نه کميږي مګر دا چې په يو کتاب (لوح محفوظ) کښې ثبت دي (فاطر، 11). یو ځل سلیمان وویل: آیا تاسو ته په دې اړه له خپلو پلرونو څخه کوم روایت پاتی دی؟ هغوى وفرمايل: هو، دا روايت ماته له حضرت صادق علیه السلام څخه روايت شوى دی، چې فرمايي: خداى دوه علمونه لري: يو خزانه شوې او پټ علم، چې له هغه پرته بل څوک پرې ترې نه دي خبر، او بِدا له همدې علم څخه پيدا کېږي او بل هغه علم چې هغه خپلو ملائکو او پیغمبرانو ته ورکړی دی او زمونږ د پیغمبر د اهل بیتو عالمان هم ترې خبر دي.» سلیمان وویل: زه غواړم چې تاسو ماته د خدای له کتاب څخه دا مطلب وړاندې کړئ. هغه وفرمايل: الله تعالى خپل پېغمبر ته فرمايي: «فَتَوَلَّ عَنْهُمْ فَما أَنْتَ بِمَلُومٍ (د هغوئ مخ وګرځوه، ته به ملامت نه شې) (ذاريات، ٥٤) په لومړي سر کې الله غوښتل چې هغوى هلاک کړي، بيا يې پرېکړه بدله شوه او ويې فرمايل: «وَ ذَکِّرْ فَإِنَّ الذِّکرى‏ تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِینَ‏» (او یاد ساته ځکه چې یاد مومنانو ته ګټه رسوي) (ذاریات55) سلیمان وویل: نور هم ووایه، له تا ځار شم. حضرت وفرمایل: زما پلار له خپلو پلرونو علیهم السلام له رسول الله صلی الله علیه و آله څه روایت کړی دی چې خدای تعالی خپل یو پیغمبر ته وحی وکړه چې فلانی پاچا خبر کړي چې په فاني وخت کې به زه د هغه روح قبضوم. هغه پيغمبر هغه پاچا ته ورغلی او هغه یې له دې خبرې خبر کړ. پاچا د دې خبرې په اورېدو سره په دعا او زارۍ لګیا شو داسې دعا يې وکړه، چې له خپل تخت څخه ځمکې ته راوغورځید، او له خدايه یې داسې وغوښتل: خدایه! ماته مهلت راکړه چې زوی مې ځوان شي او زما کارونه سنبال کړي، خدای هغه پېغمبر ته وحي وکړه چې: پاچا ته لاړ شه او هغه خبر کړه چې ما د هغه مړینه ځنډولې او د هغه عمر مې پنځلس کاله زیات کړی دی، هغه پېغمبر وویل: خدایه ته پوهېږې چې ما تر اوسه هېڅکله درواغ نه دي ویلي. خدای تعالی ورته وحی وکړه چې: تاسو یو مامور شوی بنده یاست. دا خبره ورته ورسوه، له خدایه د هغه د عملونو پوښتنه نه کیږي. بیا هغه حضرت، سلیمان ته مخ شو او ویې فرمایل: زه فکر کوم چې ته په دې کار کې د یهودیانو په څېر فکر کوې؟! سلیمان وویل: زه له داسې شی څخه خدای ته پناه وړم، نو یهودیان څه وایي؟ حضرت وفرمایل: یهودان وايي: «یدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ» (د خدای لاس تړلي دي.) د دوي مطلب دا دی چې خدای له خپل کاره فارغ شوی دی او لاس یې ترې اخستی دی او نور هیڅ شی نه پیدا کوي. خداى هم په ځواب کې فرمايي: «غُلَّتْ أَیدِیهِمْ وَ لُعِنُوا بِما قالُوا»  (د دوي لاسونه دې تړلي وي، او د هغوي د وينا له امله ورباندې لعنت ويل شوی دی) (مائده، ۶۴). همدارنګه ځینو کسانو زما له پلار موسی بن جعفر څخه د بدا په اړه پوښتنه وکړه. پلار مې وفرمایل: خلک څنګه له بدا څخه انکار کولی شي او د دې هم انکار کوي چې خدای د ځینو خلکو کار د هغوي په هکله د اراده په هکله پرې کړه ځنډوي؟ سليمان وويل: د «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیلَةِ الْقَدْرِ» آیت (موږ قرآن د قدر په شپه کې نازل کړی دی) (قدر،۱) په کومې موضوع په اړه نازل شوی دی؟ حضرت وفرمایل: اې سليمانه د قدر په شپې خداى له دې کال تر راتلونکي کاله تقديرونه، د مرګ او ژوند، خير او شر، رزق او روزي ټول مقدر کوي. هغه څه چې هغه په ​​دې شپه مقدر کړي هغه حتمي او قطعي دي. سليمان وويل: اوس پوه شوم، له تا ځار شم، نور هم ووایه. حضرت وفرمایل: اې سلیمانه، ځینې شیان د خدای سره دي او د هغه د ارادې تابع دي. هغه څه چې وغواړي وړاندې کوي یې، او څه چې وغواړي ځنډوي یې او څه چې وغواړي له منځه وړي، اې سلیمانه! علي(ع) به ويل: د خداى علم په دوه ډوله دى: هغه علم چې خداى پاک خپلو ملايکو او انبياوو ته ور زده کړى دى، نو هغه څه چې یې خپلو ملايکو او انبياوو ته ورزده کړی دی هغه به وشي. او د خپل ځان، د هغه د ملائکو او د هغه د پیغمبرانو سره مخالفت نه کوي، او یو بل علم چې هغه یوازې له هغه سره دی، او په هغه باندې یې له خلکو څخه هیڅوک نه دي خبر کړی. نو دا د هغه علم له سببه دي چې هغه څه چې غواړي وړاندې یې راولي او څه چې وغواړي ځنډوي یې، او هغه څه چې وغواړي له منځه وړي او څه چې وغواړي ثبتوي یې. سلیمان مامون ته وویل: اې د مؤمنانو امیره، له نن څخه به د خدای په اراده له بِدا انکار نه کوم او دروغ به یې نه ګڼم. مامون وویل: له ابوالحسن څخه چې څه غواړې پوښتنه وکړه، خو په دې شرط چې ښه یې واورې او له انصافه کار واخلې. سليمان (امام عليه السلام ته مخاطب شو) ویې ويل: ای اقا، اجازه راکوئ چې يوه پوښتنه وکړم؟ امام وفرمايل: څه چې غواړې پوښتنه وکړه. ويې ويل: د هغه چا په اړه څه نظر لرئ چې اراده هم لکه د «حىّ»، «سمیع»، «بصیر» و «قدیر» صفتونو په شان وګڼي؟ حضرت وفرمایل: تاسو وایئ: شیان پیدا شوي او یو له بل سره توپیر لري ځکه چې هغه غوښتي دي او اراده یې کړې ده، خو تاسو دا نه وایئ: چې هغه پیدا شوي او یو له بل سره توپیر لري ځکه چې هغه سمیع او بصیر دی. دا د دې دلیل دی چې هغوي د «سمیع» او «بصیر» او «قدیر» په شان نه دي. په څیر ندي. سليمان وويل: هغه له پيل او ازل څخه مريد و، (يعنې) د ارادې صفت سره متصف شوى و. حضرت وفرمایل: ای سلیمانه، آیا د هغه اراده له هغه پرته بل څه دی؟ هغه وویل: هو. حضرت وفرمایل: نو په دې حالت کې تا له هغه پرته بل څه له هغه سره ازلي ګڼلي دي! چې له ابدیته ورسره وي! سلیمان وویل: نه، زه له هغه سره هیڅ ورسره نه ګڼم، امام وویل: ایا اراده حادثه ده؟ سلیمان وویل: نه، دا حادث هم نه دی. په دې وخت کې مامون هغه ته غږ وکړ او ویې ویل: ایا ته له داسې کس سره غرور کوې او داسې سپک ځواب ورکوې؟ انصاف له لاسه مه ورکوه. ته نه ګورې چې ستا شاوخوا د نظر او بحث خاوندان ناست دي؟ بیا یې وویل: ای ابا الحسن! له هغه سره کلامي بحث ته دوام ورکړئ. هغه د خراسان عالم دی حضرت تر بیا خپله پوښتنه وکړه او ویې فرمایل: ای سلیمانه! کله چې یو څیز ابدي نه وو نو خامخا به حادث وي، او که حادث نه وي نو ازلي به وي. سليمان وويل: اراده يې په خپله له هغه ده، لکه څنګه چې سمع و بصر و علم په خپله له هغه دي. حضرت وفرمایل: ایا هغه خپل ځان اراده کړی دی؟ ويې ويل: نه. حضرت وفرمایل: نو «مرید» (اراده کوونکی) د سمیع او بصیر په شان نه دی. سلیمان وویل: خپل ځان یې اراده کړی دی، لکه څنګه چې هغه خپل غږ اوري او خپل ځان ويني او په خپل ځان علم لري. حضرت وفرمايل: «خپل ځان یې اراده کړی دی» یعنی څه؟ ایا دا پدې معنی ده چې هغه غواړي یو څه وي؟ غواړي چې ژوندی اوسي یا سمیع یا بصیر یا قدیر وي؟ هغه وویل: هو. حضرت وفرمايل: آيا هغه په خپله اراده داسې شوی دی؟ سلیمان وویل: نه. حضرت وفرمایل: نو کله چې ته ووایې: هغه دا اراده کړې ده چې حیّ، سمیع او بصیر وي، دا هیڅ معنی نلري. ځکه چې حیّ شونه او سمیع او بصیر شونه د هغه په ارادې نه دي. سليمان وويل: ولې نه، دا یې په خپله اراده دي. دلته مامون او شاوخوا خلکو وخندل او حضرت رضا(ع) هم وخندل او ویې فرمایل: د خراسان په متکلم باندې سختي مه کوئ او هغه مه ځوروئ، بیا یې وفرمایل: اې سلیمان ستا د عقیدې له مخې خدای له یو حالته بل حالت ته بدل شوی دی او دا هم له هغه شیانو څخه دی چې خدای ورسره نه متصف کیږي. سلیمان په خپل ځای چوپ پاتې شو. بیا حضرت رضا(ع) ورته وفرمایل: ای سلیمانه زه له تا څخه یوه پوښتنه لرم. سلیمان وویل: ووایئ له تاسو ځار شم. حضرت وفرمایل: ماته ووایه، آیا ته او ستا ملګري له خلکو سره د هغه څه په اساس بحث کوې چې تاسو پرې پوهېږې که هغه څه پر اساس چې پرې نه پوهېږې؟ هغه وویل: بیشکه د هغه څه په اساس چې پوهه لرو او پوهیږو. حضرت وفرمایل: هغه څه چې خلک ورباندې پوهيږي او مني يې دا دي چې د اراده کوونکی له ارادې پرته بل دی، او هغه له خپلې ارادې  مخکې موجود و او فاعل غیر له مفعوله دی. او دا مطلب ستا خبرې باطلوي چې وایې اراده او اراده کوونکی یو څیز دی، سليمان وويل: له تا ځار شم، دا خبره د خلکو د عقل او پوهې پر بنسټ نه ده. امام وفرمايل: نو له علم او پوهې لرلو پرته تاسو د علم دعوه کوئ او وايئ: اراده د سمع او بصر په څېر ده، نو ستاسو دا عقیده د عقل او پوهې پر بنسټ نه ده. سلیمان د وړاندې کولو لپاره هیڅ ځواب نه درلود. بیا هغه حضرت وفرمایل: ای سلیمانه، آیا خدای د جنت او دوزخ په هر څه علم لري؟ سليمان وويل: هو، حضرت وفرمايل: ايا هغه څه چې خدای خبر دی چې په راتلونکي کې به پيدا شي، هغه به پيدا شي؟ هغه وویل: هو. حضرت وفرمایل: اوس که دا په داسې حال کې پیدا شي چې هیڅ شی پاتې نه وي، نو ایا خدای دا توان لري چې نور شیان هم ورزیات کړي یا یې پریږدي؟ سلیمان وویل: و ورزیاتوي یې. حضرت وفرمایل: ستا د وینا مطابق - چې خدای یې ورزیاتوي – آیا هغه په کې یو داسې څه ورزیات کړي دي چې هغه ته یې علم نه و، هغه به هم پیدا شي؟ (ځکه داسې انګیرل شوي وو چې هر هغه څه چې خدای ته یې په راتلونکي کې د هغوي د وجود علم و ټول پیدا شي او هیڅ باقي پاتې نه شي). سليمان وويل: له تا ځار شم، د ورزیاتولو پای نشته. حضرت وفرمایل: نو ستا په اند د خدای علم هغه څه نه احاطه کوي چې په دغو (یعنې جنت او دوزخ) کې به وي؛ ځکه چې د دې لپاره د پای تصور نه شي کیدی، او که د هغه علم په هغه څه چې په دغو کې به وي احاطه ونه لري، نو د هغو له پیدا کیدو مخکې به ورباندې علم نه لري. خدای له داسې خبرو او باورونو څخه منزه او پاک دی. سلیمان وویل: ما خو دا وویل چې خدای په هغو علم نه لري، له دې سببه وو چې هغه پای نلري، او خدای پخپله هغه په ابديت او تل پاتی والي ستایلي دي، نو مونږ نه غوښتل چې د دوي لپاره کم اختتام په نظر کې وساتو. حضرت وویل: په دوي باندې د خدای علم د دې سبب نه کیږي چې دوي متناهي او محدود شي؛ ځکه چې کېدای شي چې الله د دوي په اړه علم ولري، او بیا یې ورزیاتوي او ورزیات شوي له هغوي څخه نه کموي، او خدای پخپله هم داسې فرمایلي دي: «کلَّما نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْناهُمْ جُلُوداً غَیرَها لِیذُوقُوا الْعَذابَ‏» (چې کله پکښې د هغوي څرمنې خوړينې شي (او وسوځي) نو په ځاي به يې نورې څرمنې ورواغوندوو د دې لپاره چې عذاب وڅکي) (نساء56) ؛ او همدارنګه يې د جنتیانو په اړه فرمايلي دي: «عَطاءً غَیرَ مَجْذُوذٍ» (يو نه ختمېدونکې ډالۍ) (هود، ۱۰۸)؛ او همدارنګه: «وَ فاکهَةٍ کثِیرَةٍ لا مَقْطُوعَةٍ وَ لا مَمْنُوعَةٍ» (او ډېري مېوې، چې نه پرې کيږي او نه بنديږي) (واقعة، ۳۳). نو الله جل جلاله په دې ورزیاتو شيانو علم لري او له هغو څخه يې نه منعه کوي ايا هغه څه چې جنتيان یې خوري او څښي الله تعالی د هغې پر ځای نور څه نه پیدا کوي؟ ويې ويل: ولې نه؟ او چې الله تعال هغه خواړه او څښاک چې خوړل شوي دي پر ځای نور څه ورزیاتوي نو آیا خپله عطا او بخښښ یې پرې کړی دی؟ سليمان وويل: نه. حضرت وفرمایل: نو همدا خبره ده چې هر هغه څه چې په جنت کې دي او مصرفیږي او پر ځای یې بل څه پیدا کیږي، نو دا شیان د جنتیانو نه دي پرې شوی او نه به پرې کیږي. سلیمان وویل: ښه نو له دوي څخه ورزیات شوي معنې کوي او زیاتي څه نه ورکوي. حضرت وفرمایل: په دې صورت کې به هغه څه چې په جنت او دوزخ کې دي له منځه لاړ شي او ختم به شي او ای سلیمانه دا خبره د خدای د کتاب او د خلود او تل پاتی والي خلاف ده. ځکه چې خداى تعالی فرمايي: «لَهُمْ ما یشاؤُونَ فِیها وَ لَدَینا مَزِیدٌ» (د هغوي لپاره هر هغه څه دي چې په دې کې یې وغواړي او له مونږ سره مزید نور هم شته) (ق، ۳۵)؛ او همدارنګ فرمايي: «عَطاءً غَیرَ مَجْذُوذٍ» (هود، 108) (دا داسې ورکړه (بخشش) ده چې نه ختميدونکې ده) او همدارنګه فرمايي: «وَ ما هُمْ مِنْها بِمُخْرَجِینَ» (او هغوی به له هغه ځايه نه شړل کيږي) (حجر، ۴۸)؛ او فرمايي: «خالِدِینَ فِیها أَبَداً» (دوی په دې کې ابدي وي. د تل لپاره به پکې وي) (بینه، 8)؛ او همدارنګ فرمايي: «وَ فاکهَةٍ کثِیرَةٍ لا مَقْطُوعَةٍ وَ لا مَمْنُوعَةٍ»، (داسې زیاتې میوې چې نه بندیږي او نه منعه کیږي) سلیمان هیڅ ځواب نه درلود، نو حضرت وفرمایل: اې سلیمان راته ووایه چې اراده فعل دی که غیر فعل؟ ويې ويل: هو، دا فعل دی، امام وفرمايل: نو دا مُحدَث (حادث) دی. ځکه چې افعال مُحدَث دي. سلیمان وویل: دا فعل نه دی. حضرت وفرمایل: نو آیا له ابده د خدای سره بل څه دي. سليمان وويل: اراده هماغه انشا اوایجاد دی. حضرت وفرمايل: اې سليمانه! دا هماغه خبره ده چې تا په ضرار او د هغه په ​​ملګرو يې نیوکه کړې ده چې وايي: څه چې خداى پاک په اسمان او ځمکه او سمندر او خشکۍ کې له سپيو، خنزير، شادو او انسانانو او ځناورو څخه پيدا کړي دي، دا ټول د خدای اراده دي او د خدای په ارادې ژوندي کیږي او مړ کیږي، ګرځي، خوري، څښي، واده کوي، زیږون کوي، ظلم کوي، بد کارونه کوي، کافر کیږي او مشرک کیږي، او مونږ له دې بیزاره یو او ورسره دښمني کوو، او دا د هغه حد دی. سلیمان وویل: اراده د سمع و بصر و علم په شان ده، حضرت وفرمایل: ته بیرته خپلو لومړیو خبرو ته وګرځیدې! دا راته ووایه چې آیا سمع و بصر و علم مصنوع دي؟ سلیمان وویل: نه. امام وفرمایل: نو تاسو څنګه د ارادې څخه انکار کوئ او ووایئ: هغه اراده نه دی کړی، او کله نا کله وایئ: اراده یې کړې ده؟ په داسې حال کې چې په خپله وايئ: «اراده» د خدای مخلوق «مفعول» نه دی؟ سلیمان وویل: دا داسې دي لکه چې ووایو: کله کله پوهیږي او کله کله نه پوهیږي. حضرت وفرمايل: او دا دواړه يو شان نه دي؛ ځکه چې د معلوم نفی د علم نفی کول نه دي او په داسې حال کې چې د «مراد» نفی د «ارادې» د وجود نفي ده؛ ځکه چې که یو څه اراده نه شي، په حقیقت کې هیڅ اراده موجوده شوې نه ده؛ خو کله کله علم موجود وي خو معلوم موجود نه وي؛ لکه بصر (لیدل) چې کیدی شي انسان لیدونکی وي خو لیدل کیدونکی څیز موجود نه وي او علم موجود وي خو معلوم څیز موجود نه وي. سلیمان وویل: ښه، اراده مصنوع ده. حضرت وفرمایل: نو دا مُحدَث ده او د سمع او بصر په څېر نه ده؛ ځکه چې سمع او بصر مصنوع نه دي او دا یو مصنوع دی. سلیمان وویل: اراده د خدای له صفتونو څخه یو صفت دی چې له ازله و. امام وفرمايل: نو انسان هم بايد ازلي وي؛ ځکه چې د هغه صفت ازلي دی. سلیمان وویل: نه، ځکه چې هغه دا صفت نه دی جوړ کړی. حضرت وفرمايل: ای خراساني، ته څومره غلطي کوې! ایا شیان د هغه په ارادې او خبرو نه ایجاد کیږي؟ سلیمان وویل: نه. حضرت وفرمایل: نو که دا د خدای په اراده، مشییت او حکم سره نه وي او نه یې مستقیما شیان پیدا کوي، نو دا مخلوقات څنګه پیدا شوي دي؟ خدای له دغو لوړ او لوی دی. سلیمان ځواب ورنه کړ. حضرت وفرمايل: د دې مبارک آيت په اړه «وَ إِذا أَرَدْنا أَنْ نُهْلِک قَرْیةً أَمَرْنا مُتْرَفِیها فَفَسَقُوا فِیها» (او کله چې مونږ وغواړو چې يو ښار هلاک کړو نو د هغه ځای غټانو (نياز بينواو مشرانو) ته حکم (توان او حکومت) ورکړو نو هلته فسق (او ګناه) وکړي) (اسراء، 16)) آیا په دې آیت کې د خدای د ارادې معنی دا ده چې خدای اراده پیدا کوي؟ هغه وویل: هو. حضرت وویل: نو که هغه اراده پیدا کوي، نو ستاسو دا خبره چې وایې: چې اراده هماغه خدای دی یا د هغه یوه برخه ده، باطله ده. ځکه چې خدای خپل ځان په خپله نه پیدا کوي او له خپل فعلي حالت څخه نه بدلیږي. خدای له دې څخه لوړ دی. سلیمان وویل: د الله تعالی دا مطلب نه دی چې اراده پیدا کوي. حضرت وویل: نو مطلب یې څه دی؟ هغه وویل، مطلب یې دا دی چې هغه یو کرا ترسره کوي. حضرت وویل: افسوس دې وي په تا! تاسو څو ځله دا تکرار کوئ؟ ما خو وویل چې اراده محدث ده، ځکه چې د یو څه کول او ایجادول محدث دي. سليمان وويل: نو دا هيڅ معنا نه لري. حضرت وفرمايل: نو ستا په اند خداى خپل ځان ستایلی (وصف کړی) او اراده يې د خپل وصف په توګه ګرځولې ده؛ هغه اراده چې هیڅ معنی نلري. نو، که دا اراده نه ازلي معنی لري او نه حادث معنی لري، نو ستاسو دا خبره چې «خدای له ازله اراده کړې ده» به باطله وي. سلیمان وویل: زما مطلب دا نه دی چې اراده د خدای له ازلي افعالو څخه ده. حضرت وفرمایل: ایا ته نه پوهیږې چې هغه څه چې ازلي دي په یو وخت کې هم مصنوع او محدث او هم قدیم او ازلي نشي کیدی؟ سلیمان ځواب ورنه کړ. بیا امام رضا علیه السلام وفرمایل: هیڅ مشکل نشته، خپله پوښتنه پوره کړه. سلیمان وویل: ایا اراده د خدای له صفتونو څخه یو صفت دی؟ حضرت وفرمایل: تاسو څو ځله دا ما ته تکرار کوئ؟ ایا صفت یې محدث دی که ازلي؟ سلیمان وویل: محدث دی. حضرت وفرمایل: نو اراده محدث ده، که څه هم د خدای له ازلي او ذاتي صفتونو څخه وي؟ نو خدای هیڅ شی نه دي اراده کړی. حضرت علیه السلام وفرمایل: هغه څه چې ازلي وي هغه به مفعول او مصنوع نه وي. سلیمان وویل: شیان عین اراده دي، (لکه څنګه چې ضرار وايي) او خدای هیڅ شی نه دي اراده کړی. حضرت وفرمایل: ته وسوسه کوې. ایا هغه چې د کوم څیز د جوړولو او پیدا کولو اراده یې چې نه کړی، هغه یې پيدا کړی دی؟ دا حالت د هغه چا حالت دی چې نه پوهیږي چې څه کوي. خدای له دې خبرې منزه او لوړ دی. سليمان وويل: صیبه! ما خو دا وویل چې اراده د سمع و بصر و علم په څیر ده. مامون وویل: افسوس دې وي په تا ای سلیمانه! تاسو څو ځله دا غلطه خبره تکراروئ؟! دا خبره پریږدوه او بلې موضوع ته لاړ شه؛ ځکه چې تاسو نشئ کولی بل ځواب ورکړئ. حضرت وفرمایل: هغه پرېږده، اې د مؤمنانو امیره. خبرې یې مه پرې کوئ؛ ځکه چې هغه دا د خپل حقاینت ثبوت ګڼي. سلیمانه ادامه ورکړه. هغه وویل: ما وویل چې اراده د سمع و بصر و علم په څیر ده. حضرت وفرمايل: کومه ستونزه نشته، راته ووايه چې اراده يوه معنا لري که بیلا بېلې معنې؟ سلیمان وویل: یوه معنی لري. حضرت وفرمايل: نو آيا د ټولو ارادو معنا يو څیز دی؟ سلیمان وویل: هو. حضرت وفرمایل: نو که د ټولو ارادو معنی یو وي، نو د راپورته کیدو ارادې معنا باید د کښيناستو وي او د ژوند کولو ارادې معنا باید د مرګ اراده وي. که د خدای اراده یو شی وي، نو د خدای هیڅ یو اراده شوی به له بل څخه نه مخکې کیږي او هیڅ یو به له بل څخه توپیر ونه لري، او ټول به یو شی وي. سلیمان وویل: معناوې یې سره بېلې دي، حضرت وفرمایل: ښه اوس راته ووایه چې مرید هماغه اراده ده که بل څه؟ سلیمان وویل: هغه هماغه اراده ده. حضرت وفرمايل: نو ستا په اند مرید بايد مختلف وي، ځکه هغه هماغه وصيت دی. سلیمان وویل: زما سرداره! اراده هماغه مرید نه دی. حضرت وفرمایل: نو ارده حادث ده، که نه نو لازمه ده چې له خدای سره بل څه ورسره وي. په دې مطلب ځان ښه پوهه کړه او بیا دې خپلې پوښتنې ته دوام ورکړه. سلیمان (لکه چې خپله خبره یې بېرته اخیستې وي) وویل: نه، بلکې د خدای له نومونو څخه یو نوم دی، حضرت وفرمایل: ایا هغه خپل ځان باندې دا نوم ایخی دی؟ سليمان وويل: نه، هغه خپل ځان ته داسې نوم نه دی ورکړی. حضرت وفرمايل: نو ته هيڅ حق نه لرې چې هغه ته داسې نوم ورکړي چې هغه ځان پخپله په داسې نوم نه وي بللی. سليمان وويل: خو هغه پخپله ځان مرید بللی دی. حضرت وفرمایل: هغه چې ځان په خپله مرید بللی دی نو معنی یې دا نه ده چې غواړي ووایي: هغه اراده دی یا دا اراده د هغه له نومونو څخه یو نوم دی. سلیمان وویل: ځکه چې د هغه اراده د هغه عین علم دی. حضرت وفرمایل: اې نادانه، که الله تعالی په یو څه علم لري، نو ایا د دې مانا دا ده چې هغه یې اراده کړی دی؟! سلیمان وویل: هو، البته. حضرت وویل: اوس که هغه دا اراده ونه کړي، ایا دا په دې معنی ده چې هغه په ​​​​دې عالم نه دی؟ سلیمان وویل: هو، البته. حضرت وفرمايل: ته داسې خبرې له کومه کوې؟ او تاسو څه ثبوت لرئ چې د خدای اراده د هغه عین علم دی؟ او کله کله خدای په یو څه علم لري، خو هغه هیڅکله د هغې اراده نه کوي؛ له هغو څخه دا مبارک آيت دی: « او که وغواړو نو کومه وحي چې مو درته کړې ده هغه به درنه بيرته يوسو «وَلَئِن شِئْنَا لَنَذْهَبَنَّ بِالَّذِي أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ» (که موږ وغواړو، هغه څه چې پر تا نازل شوي دي، هغه به ترې واخلو) (اسراء، ۸۶). او خدای پوهیږي چې څنګه یې واخلي؛ خو هغه به هیڅکله دا کار ونه کړي. سلیمان وویل: ځکه چې خدای له کاره فارغ شوی دی او کار یې بند کړی دی او څه چې یې تقدیر کړي دي په هغه کې به څه روزیات نه کړي. حضرت وفرمایل: دا یو یهوديانو وینا ده. كه ستا خبره رښتيا وي نو خداى څنګه فرمايي: «ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکمْ‏» (له ما وغواړئ چې ستاسو غوښتنې پورا كړم) سليمان وفرمايل: د هغه مطلب دا دى چې هغه پر دې قادر دى. حضرت وفرمایل: آیا داسې وعده کوي چې نه یې پوره کوي؟! نو څنګه فرمايي: «یزِیدُ فِی الْخَلْقِ ما یشاءُ» (هر څه چې وغواړي، په مخلوق کې یې اضافه کوي (فاطر، ۱) او همدارنګ فرمايي: «یمْحُوا اللَّهُ ما یشاءُ وَ یثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکتابِ» (الله چې څه وغواړي هغه لېرې کوي او څه چې وغواړي هغه پريږدي او اصل کتاب (لوح محفوظ) له هغه (الله) سره دے) (رعد، 39)) اوس ایا د هغه له کارونو فارغ شوی دی؟! سلیمان هیڅ ځواب نه درلود. حضرت وفرمایل: ایا خدای خبر دی چې انسان به موجود شي، که څه هم هغه اراده نه ده کړې چې هیڅ کله به انسان خلق نه کړي؟ او ایا خدای خبر دی چې نن به یو سړی مړ شي، په داسې حال کې چې هغه یې نن د مرګ اراده نه درلوده؟ سلیمان وویل: هو. حضرت وفرمایل: نو آیا د هغه څه چی اراده یی کړی علم لري چې هغه به پیدا شي یا د هغه څه چې اراده یې نه ده کړې؟ سلیمان وویل: هغه علم لري چې دواړه به پیدا شي. حضرت وفرمایل: په دې حالت کې هغه پوهېږي چې یو انسان هم ژوندی دی او هم مړ، هم ولاړ دی او هم ناست، هم ړوند دی او هم په سترګو روغ او دا کار محال (ناشونی) دی. سليمان وويل: له تا ځار شم، هغه پوهيږي چې له دوو څخه يو به پيدا شي، حضرت وويل: هيڅ مشکل نه لري، ښه نو اوس به کوم یو پيدا کیږي: هغه څه چې اراده يې کړی او که هغه څه چې اراده یې نه ده کړی؟ سليمان وويل: څه چې يې اراده کړي دي. حضرت رضا(ع) او مامون او په مجلس کښې موجود علماو وخندل. حضرت وفرمایل: تاسو غلطي وکړه او خپله لومړۍ خبره دې پریښوده. په لومړي سر کې دې ویلي وو چې «هغه پوهیږي چې یو سړی به نن مړ شي، په داسې حال کې چې هغه نن یې اراده نه ده کړی چې نن مړ شي، او هغه مخلوقات پیدا کوي، په داسې حال کې چې هغه پخپله نه غواړي چې پیدا یې کړي.» نو کله چې ستاسو په نظر کې دا جایزه نه ده چې په هغه څه علم ولري چې اراده یې نه ده کړی، نو یواځې د هغه څه چې اراده یې کړی، په هغه علم لري. سلیمان وویل: زما خبره دا ده چې اراده نه په خپله خدای دی او نه له خدایه پرته بل څه دي. حضرت وفرمایل: اې ناپوهه، کله چې ووایې: اراده خدای نه دی، نو په حقیقت کې دې دا منلې ده چې له خدای پرته بل څه دي، او کله چې ووایې: له خدایه پرته بل څه نه دي، نو په حقیقت کې دې دا منلې ده چې هغه خدای دی. سلیمان وپوښتل: ایا خدای پوهیږي چې څنګه یو څه خلق کړي؟ هغه وویل: هو. سلیمان وویل: د دې کلمې معنی دا ده چې هغه شی له پخوا (ازله) شتون لري. حضرت وفرمایل: ته محالې خبرې کوې. ځکه چې کېدای شي یو کس په ګلکارۍ پوهېږي، خو کور نه جوړوي، یا په ګنډلو پوهېږي، خو ګنډل نه کوي، یا په دې پوهېږي چې څه جوړ کړي، خو هېڅکله یې نه جوړوي. بیا حضرت وفرمایل: ایا خدای پخپله پوهیږي چې هغه یو دی او هیڅ شی ورسره نشته؟ هغه وویل: هو. حضرت وفرمايل: آيا دا مطلب له خداي سره څه ثابتوي؟ سليمان وويل: هغه نه پوهيږي چې هغه يو دى او ورسره هيڅ شى نشته. ويې فرمايل: ته په دې پوهېږې؟ هغه وویل: هو. حضرت وفرمایل: نو ته له خدایه زیات پوه یې! سليمان وويل: په هر صورت دا خبره ناشونې ده. حضرت وفرمايل: ستا په اند دا ناشونې(محال) ده چې خداى یو وي او له هغه سره هيڅ نه وي او هغه سمیع او بصیر او حکیم او علیم او قادر وي؟ هغه وویل: هو. حضرت وفرمایل: نو خدای څنګه اعلان وکړ چې هغه یو دی، هغه ژوندی دی، اوریدونکی او لیدونکی دی، حکیم ، قادر، علیم او خبیر دی، په داسې حال کې چې (ستاسو په وینا) هغه پخپله په دې شیانو نه پوهیږي؟ ستاسو خبرې ستاسو د خپلو خبرو رد او د هغې انکار دی. خدای له دې خبرې منزه او پاک دی. بیا حضرت وفرمایل: نو څنګه غواړي هغه څه جوړ کړي چې علم یې نه لري او نه پوهیږي؟ یو جوړونکی چې د یو څیز له جوړیدو وړاندې نه پوهیږي چې څنګه یې جوړ کړي، په حقیقت کې حیران او لالهانده دی او خدای له دې منزه او پاک دی. سلیمان وویل: اراده هماغه قدرت دی. حضرت وفرمایل: الله تعالی پر هغه څه هم قادر دی چې اراده یې نه وي کړی او دا خبره یقیني ده. ځکه چې خدای پاک فرمايي: «وَ لَئِنْ شِئْنا لَنَذْهَبَنَّ بِالَّذِی أَوْحَینا إِلَیک‏» «او که موږ غوښتې، نو مونږ به هغه څه له منځه وړې وې چې تا ته مو وحی کړي دي» (اسراء، 86) او که چیرې اراده قدرت وې نو خدای اراده کړې وه چې له منځه یې یوسي. ځکه چې هغه د دې کولو قدرت او ځواک درلود. سلیمان په ځواب کې بې وسه پاتی شو. مامون وويل: اې سليمانه هغه تر ټولو زیات علم لرونکی هاشمي دی. بيا حاضرين له مجلس څخه ووتل.

اړونده څېړنې

• رأس الجالوت سره د امام رضا مناظره
• عمران صابي سره د امام رضا مناظره
• د زرتشتي عالم سره د امام رضا مناظره
• جاثَلیق سره د امام رضا مناظره
• د توحید په هکله د امام رضا مناظره
• ابو قره سره د امام رضا مناظره

بهرنۍ لینک

• (د اتم امام(ع) په مناظرو کې د مناظرې رودې)شیوه مناظره در مناظرات امام هشتم(ع)