د حدیثونو لیکل
د احادیثو لیکل یا د رسول الله(ص) او اهل بیت(ع) د احادیثو لیکل د احادیثو د ساتنې او راتلونکو نسلونو ته د رسولو یو مهم عامل دی. په احادیثو کې د حدیث د لیکلو په اهمیت ټینګار شوی او د فاطمې(س) په یوه حدیث کې، د لیکل شوي حدیث ارزښت د حسنینو په شان ګڼل شوی دی. شهید ثاني (وفات ۹۵۵ یا ۹۶۵ هجري) په خپل وخت کې د حدیثو د کتابونو د نشتوالي له امله د حدیث لیکل واجب ګڼل.
د پېغمبراکرم(ص) په زمانه کې به صحابه احاديث ليکل او کله کله به پیغمبر(ص) امام علي(ع) ته حديثونه ویل او هغه به لیکل. خو د رسول الله(ص) تر وفات وروسته او د ابوبکر او عمر بن خطاب د خلافت پر مهال د حدیث لیکل منع شو. اهل سنت د باطلو احاديثو د خپريدو مخنيوى او د قرآن تر څنګ د یو بل کتاب د جوړيدو اندېښنه د احاديثو د نه ليکلو له لاملونو څخه ګڼلي دي. له بلې خوا د شیعو له نظره د حدیث منع کول د امام علي(ع) د فضائلو د خپریدو د مخنیوی لپاره شوی دی. د عمر بن عبدالعزیز(101-۶۳ هجري) لخوا د حدیث لیکلو بندیز له لرې کولو وروسته، د حدیث ډیری کتابونه ولیکل شول.
په لومړۍ هجري پېړۍ کې چې د ټولنې د حاکم سياست د احاديثو د ليکلو ممانعت و، د اهل بيتو د احاديثو ليکنه هم محدوده شوه او د لومړيو څلورو شيعه امامانو ډېر احاديث له منځه ولاړل. خو د هجري کال په دوهمه پېړۍ کې چې د حدیث لیکلو بندیز لیرې شو، شیعو د حدیثونو ډېر کتابونه ولیکل. په دې زمانه کې د شيعه احاديثو کتابونه «رسائل»، «اصل» او «مُصَنَّف» بلل کېدل. په لنډه موده کې په سلګونو حدیثي اصلونه تالیف شول چې تر ټولو مهم یې اصول اربعمائه (څلور سوه اصله) وو.
موقعیت او اهمیت
د احادیثو لیکل یا د رسول الله(ص) او اهل بیتو(ع) د حدیثونو لیکل د احادیثو په ساتنه کې مهم رول لوبولی دی.[۱] نورالدین عِتر د اهل سنتو د حدیثو عالم، د حدیث لیکل د احادیثو د ساتلو او راتلونکو نسلونو ته د انتقال د اصلي وسیلې په توګه معرفی کوي.[۲] د اعیان الشیعه کتاب د لیکوال سید محسن امین په وینا، شیعو د امام علي(ع) له دورې څخه تر امام عسکري(ع) پورې د حدیثو ۶۶۰۰ کتابونه لیکلي دي.[۳]
څرنګه چې د معصومینو(ع) احادیث د دیني زده کړو د پوهې لپاره دوهمه سرچینه ګڼل کیږي، نو د پیغمبر(ص) او امامانو(ع) په زمانه کې د احادیثو لیکل خورا مهم وو.[۴] د معصومینو(ع) په ګڼل شمېر حدیثنو کې خلک د حدیث لیکلو ته هڅول شوي دي.[۵] علي اکبر غفاري چې شیعه حیث پوه دی، د حدیث د لیکلو د اهمیت لپاره له دلائل الامامة کتاب څخه یو حدیث نقل کړی دی.[۶] چې له مخې یې فاطمې(س) له رسول الله(ص) یو لیکل شوی حدیث سره دومره مینه درلوده، څومره چې یې حسنینو سره درلوده.[۷]
په مختلفو دورو کې د احادیثو راټولولو مختلفې ځانګړتیاوې درلودې. له همدې امله د احادیثو پوهانو د حدیث د دورو په اړه خبرې کړې دي او د هرې دورې لپاره یې جلا جلا ځانګړتیاوې بیان کړي دي.[۸] د لسمې پیړۍ د شیعه فقیه شهید ثاني په وینا، د حدیث لیکل د هغې موضوع او اهمیت ته په پام کیدی شي واجب یا مستحب وي.[۹] د شهید ثاني په ژوند کې په کافي مقدار کې د دیني کتابونو د نشتوالي له امله هغه د حدیث لیکل عیني واجب ګڼل.[۱۰]
د رسول الله(ص) د احادیثو لیکل
د ډېرو شیعه او سني روایتونو له مخې پیغمبر اکرم(ص) به د خپلو احادیثو د لیکلو سپارښتنه کوله.[۱۱] نورالدین عِتر په دې باور دی چې هغه روایتونه چې د رسول الله(ص) په زمانه کې د حدیثونو لیکل ثابتوي متواتر دي.[۱۲] که څه هم په سني منابعو کې د حديث ليکلو د منع کولو روایتونه هم شته، خو محمد مصطفی الاعظمي، چې له سني عالمانو څخه دی، په هغو کې يو حدیث هم صحيح نه ګڼي.[۱۳] د پیغمبر(ص) په ژوند کې به ځینې اصحابو د صحيفه تر عنوان لاندې د احاديثو مجموعې راغونډلې، چې نه يوازې دا چې د رسول الله(ص) هغوي منع کړي وي بلکې ځينې يې د هغه په اجازې سره ترسره شوي دي؛[۱۴] له هغو څخه یو د ابو رافع صحیفه ذکر کولى شو.[۱۵]
د نجاشي د رجال د كتاب د يو روايت پر بنسټ، رسول الله(ص) به په خپله امام علي(ع) ته احاديث ویل او هغه به ليكل[۱۶] علي اکبر غفاري چې شیعه نسخه پیژانداې دی، په اسلام کې لومړۍ لیکل شوی کتاب د علي(ع) کتاب ګڼي.[۱۷] دا كتاب په اسلام نړۍ كې د احاديثو تر ټولو پخوانۍ مجموعه ګڼل شوې ده.[۱۸] د سید حسن صدر په وینا، د رسول الله(ص) په صحابه او امامانو کې ابو رافع(د پیغمبر غلام) لومړنی کس دی چې حدیثونه یې ولیکل.[۱۹] همدارنګه سلمان فارسي، ابوذر غفاري او اصبغ بن نباته لومړی شیعه احادیث لیکونکي ګڼل کیږي.[۲۰] د علمي مدرسې له محققانو څخه مهدوي راد د «صحابه و کتابت حدیث» په مقاله کې د ۴۸ صحابه نومونه یاد کړي دي چې د حدیث په لیکلو کې فعال وو.[۲۱] د مهدوی راد په وینا، په پخوانیو کتابونو کې د صحابه لیکنې د «صحیفه» یا «نسخه» په نوم یاد شوي دي.[۲۲]
د حدیث لیکلو منع
اصلي مقاله: په حدیث بندیز
د احادیثو لیکل د ابوبکر او عمر بن خطاب په خلافت کې منع شو او د عمر بن عبد العزیز تر خلافت پورې یې دوام وکړ، یعنې شاوخوا سل کاله یې یې ادامه ولرله.[۲۳] عمر ابن خطاب د احادیثو له لیکولو سربیره د پیغمبر(ص) د روایت نقلول هم منعه کړل او ابو درداء او ابن مسعود یې په همدې دلیل په زندان کې واچاول.[۲۴] د سنيانو له نظره، له قرآن سره د احاديثو د ګډېدو وېره، د مسلمانانو تر منځ د اختلاف مخنيوی[۲۵]، د بې اعتباره احاديثو د خپرېدو مخنيوی[۲۶] او د قرآن تر څنګ د بل کتاب جوړیدل، د حدیثونو د منعې کولو له لاملونو څخه وو.[۲۷] خو منعُ تدوین الحدیث کتاب د ليکوال په وينا زياتره شيعه ليکوالان په دې اند دي چې د احاديثو د ممانعت يو عامل د امام علي(ع) د فضائل د خپریدو مخه نیول وو.[۲۸] د حدیث د لیکلو د منعه کیدو ځینې پایلې ذکر شوي دي چې له هغو ځینې، د لومړیو حدیثونو له منځه تلل، د احادیثو جعل کول، د پیغمبر د سنتو بدلیدل او د بیلا بیلو مذهبونو جوړیدل دي.[۲۹] بیا هم ځينې لیکوالان په دې باور دي چې د سنیانو ترمنځ د حدیث د لیکلو منع کیدو د شیعه حدیث ډګر ته کوم زیان نه دی رسولی.[۳۰]
د بندیز لرې کیدل
د احادیثو په لیکلو بندیز د عمر بن عبد العزیز(۱۰۱-۶۳) په زمانه کې لیرې شو.[۳۱] د ابن حجر عسقلاني په وینا چې د د اهل سنتو د حدیثونو له عالمانو څخه دی، ابن شهاب زهري په سنیانو کې لومړنی کس دی چې د عمر بن عبد العزیز په حکم یې په ۱۰۰ هجرۍ کې حدیثونه راټول کړل.[۳۲] همدارنګه سیوطي چې د سني لیکوالانو څخه دی ځینې کسان لکه مالک ابن انس(۱۷۹-۹۳هـ ق)، سفیان ثوري(۱۶۱-۹۷هـ ق) او ابنجُرَیج(۱۵۰-۸۰) د اهل سنتو لومړني احاديث ليکونکي ګڼلي چې په بېلابېلو فصلونو کې يې احاديث راټول کړل.[۳۳] د شيعه مورخ رسول جعفريان په وينا، که څه هم ځينې سني احاديث د هجري په دويمه پېړۍ کې ليکل شوي، خو د درېيمې پېړۍ تر پيله د احاديثو ليکل عام نه وو. او ځينو سني علماوو په د مجبورۍ له مخې او يوازې د خپلو اسنادو د بقا لپاره، روايتونه ليکل.[۳۴]
د اهل بیتو(ع) د احادیثو لیکل
د څوارلسمې پېړۍ د حدیثو د عالم سید حسن صدر په وینا، شیعو چې د امامانو(ع) حدیثونه هم لکه د رسول الله(ص) د حدیثونو حجت ګڼي، له پیله یې د خپلو امامانو په پیروۍ کې د حدیثو لیکلو ته اهمیت ورکاوه.[۳۵] دې ته په پام چې د امام باقر او امام صادق(ع) له زمانې راهسې په ټولنې باندې حاکم سياست د احاديثو د ليکلو مخالف و، د شيعو له خوا هم د احاديثو ليکل محدود شوي وو؛ له همدې امله له شيعه څېړونکو څخه مجید معارف په دې اند دى، چې د لومړيو څلورو شيعه امامانو ډېر احاديث له منځه تللي دي،[۳۶] خو بیا هم امام علي(ع) د خپل خلافت په زمانه کې، ځینې کاتبان درلودل چې د هغه لیکونه او حکمونه به يې لیکل چې له هغو څخه ځینې لیکونه او حکمونه په نهج البلاغې کې راټول شوي دي.[۳۷]
د سنیانو په منځ کې د حدیث لیکلو د بندیز په لرې کولو سره، شیعه امامانو خپل اصحاب د حدیث لیکلو ته وهڅول، کله کله به یې خپلو شاګردانو ته خپل درسونه ویل او هغوي به لیکل او کله به یې د شیعو پوښتنو ته په لیکلی بڼه ځوابونه ورکول.[۳۸] د رسول جعفریان په وینا: د امام صادق(ع) له زمانې څخه وروسته د احاديثو زيات کتابونه ليکل شوي دي.[۳۹] په دې دورې کې د شيعو ځينې روايتونه د «رسائل»[۴۰]، «اصل» او «مُصَنَّف» په عنوانونو تالیف شوي دي.[۴۱] اصل د احادیثو هغه کتابونه وو چې لیکوالانو یې حدیثونه په مستقیمه توګه له امام(ع) څخه او په یوې واسطې سره له امامه اوریدلي وو.[۴۲] دغه اصلونه څه موده وروسته په خپله د نورو کتابونو لپاره سرچینه وګرځیدل.[۴۳] د امامان(ع) په سپارښتنې او هڅونې سره د هغوي اصحابو په لږه موده کې په سلګونو حدیثي اصلونه ولیکل[۴۴]، چې تر ټولو مهم يې څلور سوه اصلونه وو چې د اصول اربعمائه په نوم مشهور شول.[۴۵] مُصَنَّف هم د احاديثو کتابونه وو، چې ليکوال يې پر په نیغ په نیغه اوریدل شویو حديثونو باندې بسنه نه ده کړی، بلکې لیکوال یې د حديثونو په اړه او د هغې د سند او محتوا په اړه خپل نظر هم څرګند کړی دی.[۴۶]
فوټ نوټ
- ↑ معارف، «بررسی سیر تاریخی کتابت حدیث در شیعه»، ص۷۴.
- ↑ عتر، منهج النقد فی علوم الحدیث، ۱۴۱۸ق، ص۳۹-۴۰.
- ↑ امین، أعیان الشیعه، ۱۴۰۳، ج۱، ص۱۴۰.
- ↑ توحیدی، «بررسی کتابت حدیث در دوره صحابه»، ص۸۷.
- ↑ مثال په توګه وګورئ: ترمذی، سنن الترمذی، ۱۳۹۵ق، ج۵، ص۳۹؛ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۵۲، حدیث ۸، ۹ و ۱۰؛ ابنشعبه، تحفالعقول، ۱۴۰۴ق، ص۳۶.
- ↑ غفاری، تلخیص مقباس الهدایة، ۱۳۶۹ش، ص۲۲۵.
- ↑ طبری، دلائل الإمامه، ۱۴۱۳ق، ص۶۵-۶۶.
- ↑ معارف، «تدوین حدیث»، ص۷۵۰.
- ↑ شهید ثانی، منیة المرید، ۱۴۰۹ق، ص۳۳۹.
- ↑ شهید ثانی، منیة المرید، ۱۴۰۹ق، ص۳۳۹.
- ↑ مثال په توګه وګورئ: صفار، بصائر الدرجات، ۱۴۰۴ق، ص۱۶۷؛ شیخ صدوق، الأمالی، ۱۳۷۶ش، ص۴۰۱؛ ابنشعبه حرانی، تحف العقول، ۱۴۰۴ق، ص۳۶؛ ابیداود، سنن ابیداود، المکتبه العصریه، ج۳، ص۳۱۸؛ خطیب بغدادی، تقیید العلم، احیاء السنة النبویة، ص۶۶-۸۱.
- ↑ عتر، منهج النقد فی علوم الحدیث، ۱۴۱۸ق، ص۴۰.
- ↑ الأعظمی، دراسات فی الحدیث النبوی و تاریخ تدوینه، ۱۴۰۰ق، ص۸۰.
- ↑ ابنحبان، صحیح ابنحبان، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۲۶۵.
- ↑ موسوی بیرجندی، «منع کتابت و انتشار حدیث و سنت نبوی»، ص۷۶.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۳۶۰.
- ↑ غفاری، تلخیص مقباس الهدایه، ۱۳۶۹ش، ص۲۲۷.
- ↑ ناجی اصفهانی، «بازجست کتاب علی»، ص۷.
- ↑ صدر، تأسیس الشیعه، ۱۳۷۵ش، ص۲۸۰.
- ↑ صدر، تأسیس الشیعه، ۱۳۷۵ش، ص۲۸۰-۲۸۱.
- ↑ مهدویراد، «تدوین حدیث (۳)، صحابه و کتابت حدیث»، ص۱۰-۴۰.
- ↑ مهدویراد، «تدوین حدیث (۳)، صحابه و کتابت حدیث»، ص۱۰.
- ↑ عسقلانی، فتح الباری، ۱۳۷۹ق، ج۱، ص۲۰۸.
- ↑ ذهبی، تذکرة الحفاظ، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص ۱۲.
- ↑ ذهبی، تذکرة الحفاظ، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۹.
- ↑ متقی هندی، کنز العمال، ۱۴۰۱ق، ج۱۰، ص۲۸۵.
- ↑ ذهبی، تذکرة الحفاظ، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۲۹۱-۲۹۲.
- ↑ شهرستانی، منع تدوین الحدیث، ۱۴۳۰ق، ص۶۷.
- ↑ سبحانی، فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی، ۱۳۷۱ش، ج١، ص۹۱-۹۶؛ حسینی، «پیامدهای منع نقل حدیث»، ص۶۰-۶۹.
- ↑ طباطبایی، تاریخ حدیث شیعه، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۵.
- ↑ سیوطی، تدریب الراوی، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۹۴.
- ↑ عسقلانی، فتح الباری، ۱۳۷۹ق، ج۱، ص۲۰۸.
- ↑ سیوطی، تدریب الراوی، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۹۳.
- ↑ جعفریان، «تاریخ تدوین حدیث»، ص۹۳.
- ↑ صدر، تأسیس الشیعه، ۱۳۷۵ش، ص۲۷۹.
- ↑ معارف، «بررسی سیر تاریخی کتابت حدیث در شیعه»، ص۷۹.
- ↑ معارف، «بررسی سیر تاریخی کتابت حدیث در شیعه»، ص۸۱.
- ↑ معارف، «بررسی سیر تاریخی کتابت حدیث در شیعه»، ص۸۲.
- ↑ جعفریان، «تاریخ تدوین حدیث»، ص۹۹.
- ↑ معارف، «بررسی سیر تاریخی کتابت حدیث در شیعه»، ص۸۲.
- ↑ عاشوری تلوکی، «پژوهشی پیرامون اصول اربعمائه»، ص۴۹.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۱۲۵.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۱۲۵.
- ↑ معارف، «بررسی سیر تاریخی کتابت حدیث در شیعه»، ص۸۴.
- ↑ عاشوری تلوکی، «پژوهشی پیرامون اصول اربعمائه»، ص۵۸.
- ↑ شوشتری، قاموس الرجال، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۶۵.
سرچينې
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، قم، اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.
- ابنحبان، محمد، صحیح ابنحبان، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۱۴ق.
- ابنشعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۴ق.
- ابیداود، سلیمان بن اشعث، سنن ابیداود، بیروت، المکتبه العصریه، بیتا.
- الأعظمی، محمدمصطفی، دراسات فی الحدیث النبوی و تاریخ تدوینه، بیروت، المکتب الاسلامی، ۱۴۰۰ق.
- امین، محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ق.
- ترمذی، محمد بن عیسی، سنن الترمذی، مصر، شرکة مکتبة و مطبعة مصطفی البابی الحلبی، ۱۳۹۵ق.
- توحیدی، امیر، «بررسی کتابت حدیث در دوره صحابه»، در مجله صحیفه مبین، شماره ۳۸، سال ۱۳۸۵ش.
- جعفریان، رسول، «تاریخ تدوین حدیث»، در مجله نور علم، شماره ۲۱، خرداد ۱۳۶۶ش.
- حسینی، سیدجواد، «پیامدهای منع نقل حدیث»، در مجله فرهنگ کوثر، شماره ۷۵، ۱۳۸۷ش.
- خطیب بغدادی، احمد بن علی، تقیید العلم، بیروت، احیاء السنة النبویة، بیتا.
- ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق.
- سبحانی، جعفر، فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی، قم، توحید، ۱۳۷۱ش.
- سیوطی، جلالالدین، تدریب الراوی فی شرح تقریب النواوی، ریاض، مکتبة الکوثر، ۱۴۱۵ق.
- شوشتری، محمدتقی، قاموس الرجال، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق.
- شهرستانی، سید علی، منع تدوین الحدیث، قم، مؤسسة الرافد، ۱۴۳۰ق.
- شهید ثانی، زینالدین، منیة المرید، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۰۹ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، الأمالی، تهران، کتابچی، ۱۳۷۶ش.
- صدر، سیدحسن، تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام، بیجا، بینا، ۱۳۷۵ش.
- صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد، قم، کتابخانه آیتالله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
- طباطبایی، محمدکاظم، تاریخ حدیث شیعه، تهران، سمت، ۱۳۸۸ش.
- طبری، محمد بن جریر، دلائل الإمامه، قم، بعثت، ۱۴۱۳ق.
- عاشوری تلوکی، «پژوهشی پیرامون اصول اربعمائه».
- عتر، نورالدین، منهج النقد فی علوم الحدیث، دمشق، دار الفکر، ۱۴۱۸ق.
- عسقلانی، ابنحجر، فتح الباری، بیروت، دار المعرفه، ۱۳۷۹ق.
- غفاری، علیاکبر، تلخیص مقباس الهدایة، تهران، دانشگاه امام صادق(ع)، ۱۳۶۹ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۴۰۷ق.
- متقی هندی، علی بن حسامالدین، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۰۱ق
- معارف، «تدوین حدیث»، در دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، ۱۳۸۱ش.
- معارف، مجید، «بررسی سیر تاریخی کتابت حدیث در شیعه»، در مجله علوم حدیث، شماره ۳۷ و ۳۸، پاییز و زمستان ۱۳۸۴ش.
- موسوی بیرجندی، سیدحسین، «منع کتابت و انتشار حدیث و سنت نبوی»، در مجله معرفت، شماره ۵۲، فروردین ۱۳۸۱ش.
- مهدوی راد، محمدعلی، «تدوین حدیث ۳، صحابه و کتابت حدیث»، در مجله علوم حدیث، شماره ۳، ۱۳۷۶ش.
- ناجی اصفهانی، حامد، «بازجست کتاب علی»، در مجله اخلاق، شماره ۴ و ۵، زمستان ۱۳۷۹ و بهار ۱۳۸۰ش.
- نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۵ش.