موسی (پیغمبر)

موسی

دریم اولوالعزم پیغمبر
موسی "د طور په غره کې" د فرهاد رفیعي اثر
نوم	موسی
په قرآڼ کې نوم	موسی
په قرآن کې د نوم تکرار	۱۳۶ ځله په ۱۳۱ آیت له ۳۶ سورې
په مقدس کتابونو کې نوم	Moses
لقب	کلیم الله
زیږون	له حضرت ابراهیم څخه وروسته شاوخوا۲۵۰ کلونه په مصر کې
د عمر اوږدوالی	۱۲۰ کاله
د اوسیدو ځای	مصر، مدین
مور او پلار	عمران • یُوکابَد
قوم	بني اسرائیل
د بعثت ځای	طور سیناء
وروسته له	حضرت ابراهیم
مخکې له	حضرت عیسی
ځای ناستی	هارون
کتاب	لس حکمونه • د موسی الواح • تورات (عهد قدیم)
دین	یهودیت
هم مهاله پیغمبر	هارون • شعیب
معجزې	د امسا په مار بدلیدل • له دریابه د بني اسرائیلو تېرېدل • ید بیضا
قرآني کيسه	بني اسرائیل سوره • د قبطي وژل • له دریابه د بني اسرائیلو تېرېدل • د بني اسرائیلو خوسکي پرستي • د خضر او موسی کیسه • مبارکه بقعه • موسی سره د خداي خبري کول
پیروان	آسیه د فرعون ښځه • د آل فرعون مؤمن • یهودیان
مخالفان	فرعون • سامري

موسی(ع) له اولوا العزم پیغمبرانو څخه و او د شریعت خاوند و او د بني اسرائیلو مشر و. د حضرت موسی(ع) کیسې او معجزې د بل هر پیغمبر پرتله په قرآن کریم کې ډیرې ذکر شوي دي. د موسی(ع) له اصلي لقبونو څخه یو کلیم الله دی، هغه ته دا لقب ځکه ورکړل شوی و چې خدای پاک له هغه سره نیغ په نیغه او پرته له منځګړي خبرې کولې.

په قرآن کریم کې د موسی(ع) ځینې کیسې دا دي چې د هغه د یو الهي ولي سره یوځای کیدل، چې د شیعه روایتونو له مخې هغه حضرت خضر(ع) و، او د موسی(ع) په سیند کې د غورځولو کیسه. د وروستۍ کیسې له مخې، د موسی مور، له دې وېرې چې زوی به یې د فرعون د عسکرو له خوا ووژل شي، هغه یې په یوه صندوق کې واچاوه او سیند ته یې وغورځاوه. موسی د فرعون ماڼۍ ته ورسېد او هلته لوی شو. د موسی(ع) یو قبطي سړي سره د شخړې کیسه یوه بله قرآني کیسه ده، چې له مخې یې قبطي سړی ووژل شو او موسی(ع) اړ شو چې له مصر څخه وتښتي او مدین ته لاړ شي.

حضرت موسی(ع) په مدینه کې د حضرت شعیب(ع) له لور سره واده وکړ او لس کاله یې د شپون په توګه کار وکړ. هغه ته په څلوېښت کلنۍ کې، په طور سیمه کې، الهي وحی راغله او نبوت یې ترلاسه کړ، او تعلیمات او لارښوونې یې ترلاسه کړې، په شمول د توحید، د خدای د عبادت لازموالی، لمونځ کول، او د معاد مسله. هغه له خپل ورور هارون سره فرعون ته لاړ ترڅو له هغه څخه وغواړي چې بني اسرائیل خوشې کړي. خو فرعون، سره له دې چې د موسی(ع) معجزې یې ولیدلې، د هغه حقانیت یې ونه منه او د اسراییلو ځورولو ته یې دوام ورکړ. موسی د خدای په امر، د سمندر د جلا کېدو معجزې په مرسته، د اسراییلو سره له مصر وواته. په قرآن کریم او د معصومینو(ع) په روایتونو کې د حضرت موسی(ع) نورې معجزې هم بیان شوې دي. په شمول د همسا په مار بدلیدل او یدِ بیضا.

شیعه په دې باور دي چې ټول پیغمبران، په شمول د حضرت موسی(ع)، د زیږون څخه د خپل ژوند تر پای پورې له ګناه څخه پاک دي؛ خو، ځینو سني مفسرینو، په قرآن کریم کې د موسی(ع) د ژوند په ځینو پیښو تکیه یې کړې او د هغه د عصمت په اړه یې پوښتنې راپورته کړې دي، چې پکې د یو قبطي وژل او په غوسه کې د تختو غورځول شامل دي، چې په دې طریقه یې د هغه په عصمت باندې اعتراض کړی دی. شیعه مفسرینو د شواهدو په حواله ویلي دي چې دا قضیې د حضرت موسی(ع) عصمت سره په ټکر کې نه دي.

د حضرت موسی(ع)، د هغه د ژوند او د هغه د نبوت په اړه د هنر او لیکنې ډیر اثار تولید او خپاره شوي دي، په شمول د محمود فرشچیان لخوا د موسی(ع) د لکړې د مار په څیر مینیاتور بورډ. شاعرانو لکه سعدي شیرازي، مولوي، اقبال لاهوري او پروین اعتصامي هم د موسی په اړه شعرونه لیکلي دي. د حضرت موسی(ع) په اړه فلمونه هم جوړ شوي دي، په شمول د «لسو حکمونو» فلم.

موسی(ع) د بنی‌اسرائیلو له ټولو لوی پیغمبر

موسی بن عمران د بني اسرائیلو تر ټولو لوی پیغمبر او د هغه قوم مشر و چې هغوی یې د مصریانو له بند څخه آزاد کړل او د وعدې شوې ځمکې په لور یې روان کړل.

حضرت موسی(ع) د پنځو اولوالعزم پیغمبرانو څخه یو پیغمبر و، یعنی شریعت یې درلود. د موسی(ع) نوم په قرآن کریم کې ۱۳۶ ځله ذکر شوی دی او د هغه ډیرې معجزې په قرآن کریم کې بیان شوي دي. قرآن کریم د موسی(ع) د ژوند کیسې له نورو ټولو پیغمبرانو څخه زیاتې بیان کړي دي. هغه د حضرت شعیب(ع) زوم و. حضرت یوشع(ع) د موسی(ع) ځای ناستی او جانشین و.

«وَاذْکرْ فِی الْکتَابِ مُوسَی إِنَّهُ کانَ مُخْلَصًا وَکانَ رَسُولًا نَّبِیا...وَقَرَّبْنَاهُ نَجِیا؛ و په دی کتاب، د موسی (کیسه) یاده کړه، بې شکه چې هغه یو خالص شوی او رالیږلی شوی نبي و... او هغه مو په داسې حال کې ځان ته نږدی کړی چې راز مو ورته وویل»

قرآن کریم موسی(ع) د یو رسول او نبي په توګه معرفي کوي او هغه ته یې د هغه د رسالت او له خدای سره د خبرو اترو له سببه په خپل قوم باندې لوړاوې ورکړی دی. الواح (تختۍ) او تورات په موسی(ع) نازل شوي وو. هغه د آسماني کتاب او شریعت خاوند و او د هغه شریعت په الهي مذهبونو کې اسلام ته تر ټولو نږدې ګڼل کیږي.

د شیعه عالم محمد حسین فضل الله په وینا، د حضرت موسی(ع) رسالت په یوې ځانګړې ډلې یا ځای پورې محدود نه و؛ بلکې نړیوال او عمومي وه؛ خو ځینې عالمان، د قرآن او تورات د آیتونو پر بنسټ، په دې باور دي چې د یهودي دین او تورات مخاطب یوازې د اسراییلو خلکو (د یعقوب اولاد) و او نورو امتونو ته خطاب نه لري.

خدای سره خبرې

اصلي مقالې: موسی سره د خداي خبري کول او کلیم الله (لقب)

د «کلیم الله» صفت (معنی هغه څوک چې خدای ورسره خبرې کړې وي) حضرت موسی(ع) سره ځانګړی ګڼل شوی دی؛ البته، ځینې خلک په دې باور دي چې خدای د معراج په وخت کې د اسلام له پیغمبر سره هم نیغ په نیغه خبرې کړې دي.

خدای پاک له موسی(ع) سره نیغ په نیغه خبرې وکړې. ناصر مکارم شیرازي په دې باور دی چې خدای پاک به په فضا یا شیانو کې غږیزې څپې او کلمې پیدا کولې، او د هغه خبرې کول په دې ډول وو. له بلې خوا، سید محمد حسین طباطبایي په دې باور دی چې خدای دا یادونه نه ده کړې چې هغه څنګه خبرې کولې، او موږ هم د دې خبرو اترو ماهیت د قرآن له تفسیرونو څخه نشو ترلاسه کولی. د هغه په وینا، موسی(ع) سره د خدای خبرې د یو منځګړي له لارې او حقیقي وې چې که څه هم عادي اغیزې یې درلودې، خو د خولې په څیر مادي غړو او جوارحو ته یې اړتیا نه وه.

ژوند لیک

حضرت موسی(ع)، د عمران زوی، د یعقوب د زوی لاوي له اولادې څخه ګڼل شوی دی. د هغه د پلار نوم په تورات کې عمرام دی، چې په عربي ژبه کې د عمران په نوم راغلی دی، او مسلمانانو هم ورته عمران وویل. حضرت موسی(ع) د حضرت ابراهیم(ع) له وفات څخه شاوخوا ۲۵۰ کاله وروسته زیږیدلی و. مسعودي په اثبات الوصیه کې وایي چې د موسی او ابراهیم(ع) ترمنځ واټن ۴۶۸ کاله و.

موسی(ع) په هغه وخت کې زیږیدلی و چې فرعون د بني اسراییلو د زامنو د وژلې او د هغوي د لوڼو د اسیرولو امر کړی و. د تورات له مخې، فرعون، له دې وېرې چې اسراییل واک ترلاسه نه کړي او له خپلو دښمنانو سره یوځای نه شي، د هغوي د زامنو د وژلو امر یې وکړ. ناصر مکارم شیرازي، چې یو شیعه مفسر دی، په دې باور دی چې د قرآن کریم د آیتونو پر بنسټ، فرعون د بني اسراییلو د کمزوري کولو لپاره د بني اسراییلو د زامنو د وژلو امر وکړ. ځینو د فرعون د دې حکم سبب د هغه خوب ګڼلی دی. فرعون یو خوب لیدلی و چې د مصر په لور یو اور راغلی او مصریان وژني، پرته له دې چې بنی اسراییلو ته زیان ورسوي. د بل روایت له مخې، فرعون یو خوب لیدلی و چې په بني اسراییلو کې به یو ماشوم پیدا شي چې د هغه سلطنت به له منځه یوسي.

زوکړه او ماشومتوب، مصر ته تر تښتیدو پورې

د قرآن کریم د آیتونو له مخې، د حضرت موسی(ع) له زیږیدو وروسته، خدای پاک د هغه مور (یوکابَد) ته وحی وکړه چې خپل ماشوم ته دې شیدې ورکړي او کله چې د هغه د ژوند په اړه ویره ولرې، نو هغه په یوه صندوق کې واچوي او په سیند کې یې وغورځوي، او اندیښنه دې نه کوي او ویریږي دې نه.

د موسی مور د خپل زوی د شیدو ورکولو وروسته (د تورات له مخې، درې میاشتې) د احتمالي خطرونو له وېرې، د موسی مور هغه په یوه صندوق کې کېښود او سیند ته یې وغورځاوه او خپله لور یې په صندوق پسې واستوله. خدای، د موسی د مور د اندیښنې په سبب، هغې ته د زړه زور ورکړ. او زیرې یې ورکړ چې موسی به هغې ته بیرته راولي او هغه به له پیغمبرانو څخه وګرځوي.

د فرعون د کورنۍ یو غړي موسی له اوبو څخه راوویست. تورات دا کسه د فرعون لور ښايي. د قرآن له مخې، د فرعون میرمنې (آسیه) موسی(ع) خپل او د فرعون د سترګو تور وبله او هیله یې درلوده چې د هغې لپاره به ګټور وي یا حتی هغه د خپل زوی په توګه ومني.

وروسته له هغه چې موسی(ع) له سیند څخه وژغورل شو، هغه د هیڅ ښځې شیدې ونه منلې تر دې چې د موسی د خور په وړاندیز یې ورته مور راوسته، او په دې طریقه موسی(ع) خپلې مور ته راستون شو. ناصر مکارم شیرازي، د قرآن کریم د ګڼو آیتونو په دلیل سره په دې باور دی چې موسی(ع) خپلې کورنۍ سره په خپل کور کې لوی شو او کله کله به د فرعون میرمنې ته بوتلی کیده. مکارم شیرازي همدارنګ د فرعون حضرت موسی ته له دې خطابه «ایا موږ ته په ماشومتوب کې له ځان سره نه وې پاللې؟» دا ګټه اخستې ده چې موسی لږترلږه د یوې مودې لپاره د فرعون په ماڼۍ کې ژوند کړی دی. د تورات له مخې هم موسی(ع) د ماشومتوب په وخت کې له خپلې مور سره و او کله چې لوی شو، نو د فرعون ماڼۍ ته لاړ.

ویل کیږي چې حضرت موسی(ع) ته ځکه موسی ویل کیده چې هغه له اوبو او ونې څخه راونیوه. په قبطي ژبه کې «مو» د اوبو معنی لري او «سا» د ونې معنی لري.

په ځوانۍ کې موسی(ع) د یو اسراییلي او مصري ترمنځ په جګړه کې هغه مصری (قبطي) په یوه ګوزار سره وواژه. له دې پېښې وروسته، د فرعون چارواکو د هغه د وژلو پریکړه وکړه او هغه مصر ته وتښتېد.

د موسی(ع) د لکړې په مار د بدلیدو یو مینیاتور، د محمود فرشچیان اثر

په مدین کې ژوند، نبوت، او مصر ته راستنیدل

قبطي سړي سره د هغه له جګړې او د هغه له وژلو وروسته، موسی د حکومتي چارواکو څخه د خلاصي لپاره مدین ته وتښتید. هلته، هغه د دوو شپنو نجونو (چې نومونه یې صفراء او لیا وو سره مرسته وکړه چې خپلو څاروو ته اوبه ورکړي. د دې نجونو پلار، چې په روایتونو او تاریخونو کې د حضرت شعیب(ع) په نوم یاد شوی دی، د موسی(ع) د کیسې له اوریدو وروسته، هغه راوغوښت او هغه ته یې د کار او خپلې لور سره د واده وړاندیز وکړ.

موسی(ع) په مدین کې پاتې شو او د شعیب(ع) له لور سره یې واده وکړ او د هغه د پسونو د څرولو مسؤلیت یې په غاړه واخیست. د قرآن او شیعه تفسیرونو له مخې، موسی(ع) د شعیب(ع) سره لس کاله په مدین کې ژوند وکړ او د شپون په توګه یې کار کاوه. له هغې وروسته، د مدین څخه مصر ته د راستنیدو په لاره کې، د شپې هغه او د هغه کورنۍ لاره ورکه کړې وه، هغه د طور له لورې اور ولید او لاړ چې له هغه ځایه څه خبر یا لږ اور راوړي. موسی اور ته نږدې شو. د هغه ځای له ښۍ خوا او د ونې له منځه غږ راغی: «ای موسی، زه خدای یم، د ټولو جهانونو رب.» «یوازې زما عبادت وکړه او زما د یاد لپاره لمونځ وکړه.»

موسی(ع) د سینا په غره کې په پیغمبرۍ غوره شو او خدای هغه ته امر وکړ چې خپله امسا وغورځوي او هغه هغه وغورځوله؛ او ناڅاپه په مار بدله شوه. هغه ته امر وشو چې مه وېرېږه او پورته یې کړه، چې امسا به بیرته خپل اصلي شکل ته راشي؛ او همدارنګ ورته امر وشو چې خپل لاس په خپل ترخ کې دننه کړي، چې په پایله کې یې لاس سپین او ځلیدونکی شو. د طور په غره کې د موسی(ع) لخوا د دې معجزو ترسره کول د فرعون په وړاندې د دې کارونو د ترسره کولو لپاره د موسی(ع) چمتووالی ګڼل کیږي.

د دعوت شورو تر له مصره د بنی اسرائیلو وباسلو

د قرآن د آیتونو له مخې، موسی(ع) د خدای له خوا فرعونیانو ته ولیږلی شو. موسی خدای پاک ته وویل چې هغه ویریږي چې هغوي به یې دروغجن وګڼي، او هغه یې د دروغجن ګڼلو زغم نه لري. او د هغه ژبه فصیحه نه وه، او فرعونیان دا ګمان کوي چې موسی د یو قبطي په وژلو کې مجرم دی. او هغه له خدایه وغوښتل چې هارون هم خپل رسول وټاکي. بیا موسی خپل ورور هارون سره یوځای، فرعون ته ورغلل او د بني اسراییلیو د خوشې کولو غوښتنه یې وکړه.

موسی(ع) د امسا د مار کیدو او ید بیضا معجزه فرعون او د هغه ملګرو ته وښوده ترڅو خبره یې ومني؛ خو فرعونیانو په هغه باندې د جادوګر تور ولګوه. بالاخره، د موسی د مقابلې لپاره یې د جادوګرانو یوه غونډه جوړه کړه. موسی(ع) د جادوګرانو جادو له منځه یوړ او جادوګرانو ایمان راوړ. خو، فرعون د موسی غوښتنې بلنه قبوله نه کړه او په مصریانو باندې وبلاګانې راغلې. خدای پاک موسی ته امر وکړ چې د شپې، سره د بني اسراییلو سره له مصر څخه ووځي. د بني اسراییلو له وتلو وروسته، فرعون او له خپلو ځواکونه سره په بني اسراییلو پسې لاړ. بني اسراییل له یوې خوا د دریاب او له بلې خوا د فرعون د پوځ په محاصره کې راغلل. حضرت موسی(ع) د خدای په حکم په خپله لکړه دریاب وواهه او په اوبو کې یوه لاره پرانیستل شوه. بني اسرائيل وژغورل شول؛ خو د فرعونیان په اوبو کې غرق شول.

همدارنګ وګورئ: د آل فرعون مؤمن او له دریابه د بني اسرائیلو تېرېدل

وعده شوي ځمکې ته د بني اسرائیلو هجرت

له مصریانو څخه له خلاصون څه موده وروسته، موسی میقات ته لاړ. د موسی په غیاب کې، بني اسراییلو د سرو زرو یو خوسی جوړ کړ او د هغه عبادت یې وکړ. د بني اسراییلو د خوسي عبادت له لیدلو وروسته، موسی په غوسه سره هغه دوه تختې وغورځولې چې د سینا په غره کې په هغه نازلې شوې وې او هغه یې ماتې کړې. خدای پاک هم بني اسراییل ملامت کړل. موسی(ع) د بني اسراییلو له اویا غوره شویو کسانو سره میقات ته لاړ. [یادونه ۱] په دوي کې ځینو کسانو په موسی(ع) باندې ایمان راوړلو لپاره دا شرط کیښود چې خدای په ویني.

د دې لپاره چې دا ثابته شي چې دوي د خدای پاک د لیدو توان نه لري، د برېښنا یوه څپه په غره ولګېده، چې ټول یې د ځلیدونکي رڼا او ویرونکي غږ له امله مړه شول. ځینو دا برېښنا یو عذاب ګڼلی دی. موسی(ع) خدای ته وویل: «ایا ته موږ د هغه څه لپاره هلاکوې چې زموږ احمقانو خلکو کړي دي؟» او له خدایه یې وغوښتل چې هغوي بیا ژوندي کړي. خدای د موسی غوښتنه ومنله او هغوي یې بیرته ژوندي کړل.

په سینا دشته کې د بني اسرائیلو د پیښو په اړه په لاس جوړ شوی فرش

په بیابان کې لالهاندي

د فرعون له هلاکته وروسته، مقدسې ځمکې ته د رسیدو په لاره کې (د ځینو په وینا) چې ژمنه یې ورسره شوې وه، بني اسرائیل ځینې ځواکمنو کسانو سره مخ شول چې باید ورسره جنګیدلی وې. بني اسرائیلو له جګړې څخه انکار وکړ او موسی(ع) ته یې وویل: «ته او ستا خدای دې د هغوي جنګ ته لاړ شي، موږ به دلته پاتې شو.» خدای په هغوي باندې د څلوېښتو کلونو لپاره وعده شوي ځمکې ته ننوتل، حرام کړل. او ورته د څلوېښتو کلونو د لالهاندۍ او کډوالۍ سزا ورکړې شوه. د جلاوطنۍ په جریان کې، بني اسرائیل له ځینو ستونزو سره مخ شول چې خدای پاک هغه حل کړې. خدای په هغوي باندې د وریځو سیوری وکړ او د هغوي د لوږې د ختمیدو لپاره یې ورته «مَنّ و سَلوی» نازل کړل.

د قرآن کریم د آیتونو له مخې، موسی(ع) له خدایه د بني اسرائیلو لپاره اوبه وغوښتې، او خدای ورته امر وکړ چې خپله لکړه دې په یوه ډبره ووهي. په دې وهلو سره، له هغه ډبرې دولس چینې وبهېدې، چې د اسراییلو د قبیلو له شمیر سره سمې وې، او هرې قبیلې ځانګړې چینه درلوده.

ځینو د موسی(ع) دا کیسه او معجزه په دښته کې د ګرځېدو په وخت کې او ځینو یې له هغه وخت څخه مخکې ګڼلې ده. ویل کیږي چې د خدای د لیدلو د غوښتنې پيښه، د قارون په ځمکه کې ډوبیدل، د سامری د خوسي پيښه، د بني اسرائیلو د غوا پیښه، د الواحو نازلیدل او د غره د ټوټې کیدو پیښه، دا ټولې د موسی او د هغه د پیروانو په دشته کې د ګرځېدو په وخت کې رامینځته شوي دي.

وفات

حضرت موسی(ع) په صحرا کې د ګرځېدو پر مهال په ۱۲۰کلنۍ یا ۱۲۶کلنۍ کې وفات شو. د پيغمبر(ص) د روايت له مخې، هغه ۱۲۶ کاله ژوند وکړ. د موسی(ع) وفات د مسیح(ع) له زیږیدنې څخه شاوخوا اوولس پیړۍ مخکې ګڼل شوی دی. د ځینو روایتونو له مخې، د هغه قبر پټ و.

نبوت

حضرت موسی(ع) ته په څلوېښت کلنۍ کې، د سینا په غره کې د یوې ونې له خوا وحي راغله او هلته پیغمبرۍ ته ورسید. هغه له اولوالعزم پیغمبرانو څخه و. ځینې مفسرین د قرآن کریم د دې آیت د تفسیر پر بنسټ، «وَ أَنَا اخْتَرتُک؛ او ما ته د رسالت لپاره غوره کړې» په دې باور دي چې موسی هلته او په همدې ټکو سره پیغمبرۍ باندې مبعوث شو. خدای پاک د خپل رسالت له اعلانولو وروسته هغه ته ځینې حکمونه ورکړل:

لس امرونه:

1. زه خدای، ستا خدای يم.
2. بې له ما بل خدای مه منه.
3. زما له نامې چې ستا خدای یم، غلطه ګټه مه پورته کوه.
4. د سبت ورځ(شنبه) په یاد ولره او هغه مقدسه وګڼه.
5. د خپلو والدینو درناوی وکړه.
6. قتل مه کوه.
7. زنا مه کوه.
8. غلا مه کوه.
9. دروغ مه وایه.
10. د نورو شتمنۍ او ناموس ته د حرص په سترګه مه ګوره.

لومړی یې له توحیده پیل وکړ: «ای موسی، زه خدای یم، د ټولو جهانونو رب.» بیا یې د خدای د عبادت امر وکړ. امر یې وکړ چې لمونځ د خدای د یاد لپاره وکړئ. بیا یې د معاد موضوع مطرح کړه.

لس امرونه او تورات

اصلي مقالې: لس حکمونه او تورات

لس امرونه هغه حکمونه وو چې په تختو لیکل شوي وو او حضرت موسی(ع) باندې نازل شوو. له تورات څخه مراد د موسی(ع) پنځه کتابونه دي. یهودیان دا کتابونه په موسی(ع) باندې نازل شوي ګڼي. هغه اسفار (کتابونه) دا دي: سِفر تکوین (پیدایښت)، خروج، لاویان، اعداد او تثنیه. البته، کله کله تورات ټول د یهودیانو مقدس کتاب ته هم ویل کیږي. مسلمانان په دې باور دي چې تورات کې تحریف او بدلون شوی دی.

شریعت

مفسرین د قرآن کریم د ځینو آیتونو پر بنسټ موسی(ع) له هغو پیغمبرانو څخه ګڼي چې د کتاب او شریعت څیښتن و. شریعت په یوې ځانګړي معنی کې هغه دودونه او مقررات دي چې خدای پاک د خپلو بندګانو لپاره تشریع کړي دي چې فقهي او اخلاقي حکمونه پکې شامل دي.

د امریکا په پارلمان کې د موسی(ع) مجسمه، له قانون جوړوونکیو څخه د یو مشهور قانون جوړونکي په توګه

په قرآن کې د موسی(ع) شریعت

مفسرینو د موسی(ع) د شریعت په اړه د قرآن کریم آیتونه په دریو ډلو ویشلي دي:

• د آیتونو یوه ډله فرعون او قبطیانو ته د موسی(ع) لیږل بیانوي.
• بله ډله دا په ګوته کوي چې بني اسرائیلو ته د د موسی(ع) لیږل له یو کتاب سره وو. ځینو مفسرینو په دې آیتونو کې د «کتاب» مطلب تورات ګڼلی دی، چې په کې د توحید سربیره، د بني اسراییلو لپاره د موسی(ع) شریعت حکمونه اوامر او نواهي ذکر شوي دي.
• بله ډله یې د موسی(ع) د بلنې عمومیت او د هغه د شریعت نه یوازې د بني اسرائیلو لپاره، بلکې د ټولو خلکو لپاره معتبر شونې باندې دلالت کوي.

په تورات کې د موسی(ع) شریعت

د ځینو څیړونکیو په وینا، د موسی(ع) شریعت ۶۱۳ شرعي حکمونه لري. په دې کې، ۲۴۸ حکمونه د واجباتو او ۳۶۵ د شرعي محرماتو په هکله دي. یو له هغو اصلي سرچینو څخه چې یهودیان ترې خپل شرعي آداب او حکمونه اخلي د موسی(ع) احکام دي، کوم چې په تورات کې، په ځانګړې توګه په دریو کتابونو لاویان، اعداد او تثنیه کې دي چې د تورات له پینځو اسفارو څخه دي:

1. سِفر لاویان (د تورات له پنځو سِفرو څخه دریم سِفر) چې په کې د کاهنانو قوانین او احکام او د هغوی قربانۍ او نذرونه دي. همدارنګ په کې د حلال او حرام غوښو څارویو قانونونه او حکمونه دي، طهارت او نجاست، د ګناهونو کفاره، جنسي جرمونه لکه زنا او د ګناهونو سزا، د مقدسو اخترونو مقررات، او د وقف حکمونه په کې بیان شوي دي.
2. د اعداد کتاب (د تورات له پینځو سِفرو څخه څلورم سِفر) د هغو ښځو په اړه ځینې قوانین لري چې د خپلو میړونو لخوا ورسره زیاتې کیږي، د قتل د حرمت او د هغې د سزاګانو حکمونه، د نذرونو حکمونه، د قربانۍ حکمونه، د کاهنانو او لاویانو دندې، او د غنیمتونو ویش، په کې راغلي دي.
3. په تثنیه کتاب کې (له پینځو سِفرو څخه اخرنۍ سِفر) لاندې حکمونه بیان شوي دي: لس امرونه، د شخړو د حل لپاره د قاضیانو ټاکل، په محکمه کې شهادت، د جګړې قوانین او حکمونه، او د واده حکمونه.

معجزې

معجزې او ارهاصات

معجزه/ارهاص اړوند شخصیت شق القمر حضرت محمد(ص) قرآن حضرت محمد(ص) رد الشمس حضرت محمد(ص) په زانګو کې خبرې کول حضرت عیسی (پیغمبر) د موسی امسا حضرت موسی (پیغمبر) ید بیضا حضرت موسی (پیغمبر) له موسی سره د خدای خبرې حضرت موسی (پیغمبر) د صالح اوښه صالح (پیغمبر) الوتونکې غالیچه سلیمان (پیغمبر) له حیواناتو سره خبرې کول سلیمان (پیغمبر) د څلورو مارغانو ژوندي کېدل ابراهیم (پیغمبر) د اور سړېدل ابراهیم (پیغمبر) د مریم بي بي امیدواره کېدل د عیسی مور مریم

د اسراء سوره د ۱۰۱ آیت او د نمل سوره د ۱۲ آیت له مخې، حضرت موسی(ع) نهه نښې او معجزې درلودې. مسلمان مفسرین د دې نهو معجزو په اړه اختلاف لري. د علامه طباطبايي او مکارم شیرازي په وینا، هغه معجزې دا دي: د امسا په یو لوی مار بدلیدل، ید بیضا (د لاس ځلا)، د طوفان لیږل، ملخان، چنګښې، سپږې، د وینې مصیبت، قحط او د میوو کمښت. دا نهه معجزې هغه معجزې دي چې موسی(ع) د فرعون او د هغه د بلنې په وړاندې راوړې وې؛ او که نه نو د هغه معجزې له نهو څخه زیاتې وې.

قرآن کریم د حضرت موسی(ع) شپاړس معجزې ذکر کړې دي، او ځینې معجرې یې په څو آیتونو کې ذکر شوي دي: د دریاب جلا کیدل یې په اوولسو آیتونو کې، د امسا په لوی مار بدلیدل په اتو آیتونو کې،، د لاس ځلیدل په پنځو آیتونو کې، د بني اسرائیلو په سرونو باندې د غره پورته کیدل په څلورو آیتونو کې، د بني اسرائیلو پر سر د برېښنا نازلیدل په دریو آیتونو کې، او د بني اسرائیلو لپاره د من او سلوا (خواړو) نازلیدل د قرآن کریم په دریو آیتونو کې راغلي دي. نورې معجزې یې دا دي: د ورېځو څخه د چترۍ په توګه کار اخیستل، د خلکو له پوزې وینې بهېدل یا په وینو به ککړېدل او د نیل سیند به د څښلو وړ نه و، وچکالي، د طوفان رالیږل، ملخان، سپږې او چیندخې، او همدارنګه د بني اسرائیلو د وژل شوي کس بیا راژوندي کېدل.

د امسا په مار بدلیدل

د موسی(ع) د امسا د مار په توګه د بدلېدو معجزه په پنځو قرآني سورتونو او اتو آیتونو کې ذکر شوې ده. د قرآني آیتونو له مخې، د موسی(ع) امسا په دریو پیښو کې په مار بدله شوه:

1. د طور په غره کې د امسا بدلېدل: د هغه څه له مخې چې قرآن په دریو سورتونو قصص، نمل او طه کې راغلي دي، وروسته له هغه چې د حضرت موسی(ع) امسا په ځمکه وغورځېده، دا په «جانّ» یا «حیه» بدله شوه، چې د مار معنی لري.
2. د فرعون په حضور کې د امسا په یوه لوی مار بدلېدل: د قرآن د آیتونو له مخې، کله چې موسی(ع) فرعون ته لاړ ترڅو هغه د حق لارې ته راوبولي، نو فرعون له هغه څخه د هغه د صداقت د ثابتولو لپاره شاهد وغوښت، او موسی(ع) خپله امسا په ځمکه وغورځوله، او هغه په «ثُعبان» بدله شوه، چې معنی یې یو لوی مار دی.
3. د جادوګرانو په وړاندې امسا په مار بدلیدل: د هغه څه سره سم چې د شعراء، اعراف او طه په سورتونو کې ذکر شوي دي، وروسته له هغه چې موسی(ع) د فرعون په حضور کې خپله امسا په یو لوی مار بدله کړه او د فرعون د غوښتنې سره سم یې له جادوګرانو سره سیالي قبوله کړه، هغه خپله امسا په ځمکه وغورځوله او په یوه لوی مار بدله شوه او د جادوګرانو ټولې رسۍ، چې د مارانو په شان ښکارېدې وخوړې. دا پیښه د جادوګرانو د ایمان راوړلو لامل شوه خو فرعون د دوي هم انکار وکړ.

ید بیضا (ځلانده لاس)

اصلي مقاله: ید بیضا

د ید بیضا ځلانده لاس معجزه، چې ځینې مفسران لکه سید عبدالله شبر او فضل بن حسن طبرسي یې د ځلیدونکي لاس په معنې ګڼي، او ځینې مفسران لکه شیخ طوسي او محمد جواد مغنیه هغه سپين لاس یاد کړی دی، د حضرت موسی(ع) له نهو معجزو څخه یوه معجزه ګڼلې ده چې په قرآن کریم کې یې یادونه شوې ده. دا معجزه په اعراف سوره، طه، شعراء، نمل او قصص کې ذکر شوې ده.
د قرآن د آیتونو له مخې، دا معجزه یو ځل ترسره شوې ده، هغه وخت چې حضرت موسی(ع) د چمتو کولو لپاره غره ته لاړ و مخکې له دې چې فرعون سره د لیدو ته ورشي. او دویم ځل بیا د فرعون سره په مخامخیدو کې وشوه.

د دریاب جدا کیدل

اصلي مقاله: له دریابه د بني اسرائیلو تېرېدل

د بقرة سوره د ۵۰ آیت له مخې، خدای د بني اسرائیلو لپاره دریاب په مینځ وشلوه او هغوی یې وژغورل، او د فرعون پلویان یې په کې غرق کړل. په دې آیت کې د دریاب د اوبو د جدا کیدو څرنګوالی نه دی بیان شوی؛ خو د شعراء سوره په ۶۳ آیت کې ویل شوي چې خدای موسی ته وحې وکړه چې په خپله امسا دې دریاب ووهي، او کله چې موسی دا کار وکړ، نو دریاب وڅیرلی شو او اوبه دواړو اړخونو ته د یو بل لپاسه ودریدې. همدارنګه، په یوه بل آیت کې، د فرعون غرقیدو ته اشاره شوې ده.

د موسی او خضر کیسه

اصلي مقاله: د خضر او موسی کیسه

د خضر او موسی(ع) کیسه د حضرت موسی(ع) او د خضر د ملاقات په هکله یوه قرآني کیسه ده. په دې کیسه کې، موسی(ع) له هغه چا سره د ملګرتیا او زده کړې غوښتنه کوي چې قرآن کریم ورته «له هغو بندګانو څخه یو بنده ویلي دي چې رحمت او پوهه ورکړل شوي وو». په شیعه روایتونو کې، دا کس د حضرت خضر(ع) په نوم یاد شوی دی.

دا ملګرتیا د حضرت موسی(ع) په غوښتنه او ټینګار سره وشوه. سره له دې چې خضر د لومړني مخالفت سره سره موافقه وکړه چې له هغه سره په دې شرط ملګرتيا وکړي چې موسی(ع) به له هغه څخه کومه پوښتنه نه کوي. په دې سفر کې، خضر درې دندې ترسره کړې: د کښتۍ سوری کول، د یو ځوان وژل، او د دیوال بیا رغونه. موسی(ع) په دې درې واړو اعتراض وکړ، او دا د دوي د جلا کیدو لامل شو. په پای کې، خضر د خپلو کړنو دلیل تشریح کړ. دا کیسه په قرآن کریم کې یو ځل بیان شوې ده او د مفسرینو، متکلمانو او عارفانو ترمنځ په دې باندې ډېر بحثونه شوي دي او کیږي.

د حضرت موسی(ع) عصمت

همدارنګ وګورئ: د پیغمبرانو عصمت

د سيد مرتضی په وينا، د سنيانو پر خلاف، شيعه ټول پيغمبران د خپل زېږېدو له شېبې څخه د ژوند تر پای پورې، له ټولو ګناهونو څخه معصوم ګڼي.

د قبطي وژل

اصلي مقالې: د قبطي وژل او د قصص سوره ۱۵ آیت

د موسی(ع) په لاس یو قبطي هغه وخت ووژل شو چې هغه د بني اسرائیلو یو سړي سره نښتې و. دا کیسه د قصص سوره په ۱۵ آیت کې بیان شوې ده. ځینې په دې باور دي چې د قبطي وژنه د موسی(ع) عصمت سره سمون نه لري، او په لاندې ډول یې استدلال کړی دی:

• که چېرې قبطي سړی د وژلو مستحق و، نو ولې د قصص سوره د ۱۵ آیت له مخې، موسی(ع) د دې عمل له ترسره کولو وروسته ولی وویل: «دا د شیطان کار دی» او په ورپسې آیت کې یې وویل: «ای الله، ما پر ځان ظلم کړی دی، نو ماته بخښنه نصیب کړه»؛ او همدارنګه د شعراء سوره په ۲۰ آیت کې یې وویل: «ما هغه کار په داسې حال کې وکړ چې زه له جاهلو وم»؟
• که چیرې قبطي د وژلو مستحق نه وو، نو حضرت موسی(ع) یو بې ګناه کس وژلی دی او ګناه یې کړې ده، او دا د هغه معصوم شونی سره سمون نه لري.

د دوي په مقابله کې نور مفسران په دې باور دي چې قبطي سړی د وژلو مستحق و او د هغه وژل ګناه نه ګڼل کېده؛ البته، دا غوره وه چې موسی(ع) د هغه وژنه ځنډولې وای؛ ځکه چې دا د دې لامل شو چې هغه وځوریږي او مصر پریږدي. دا مفسران د موسی(ع) دا عمل ترک اولی ګڼي او وايي چې د هغه بخښنه غوښتل هم د همدې ترک اولی لپاره وه.

ځینې سني مفسرین په دې باور دي چې د قبطي وژنه یو خطايي قتل و، او خطايي قتل یوه صغیره ګناه ده، او موسی(ع) د دې صغیره ګناه د ترسره کولو لپاره بخښنه غوښتې ده.

په غوسې سره الواح(تختې) غورځول

یو له هغو شیانو څخه چې د حضرت موسی(ع) عصمت ته ورسره ضرر ورسوي، هغه د طور غره څخه له راستنیدو وروسته د هغه د قوم د خوسي په عبادت باندې د هغه غصناک چلند دی. د اعراف سوره په ۱۵۰ آیت کې فرمايي چې کله موسی(ع) د طور غره څخه خپل قوم ته راستون شو او د هغوي د خوسي عبادت یې ولید، نو هغه په خپل لاس کې موجودې (الواح) تختې په ځمکه وغورځولې او په غوسې سره یې خپل ورور له سټوکي ونیو او خپل لوري ته یې کش کړ. دا پېښه په تورات کې په داسې ډول بیان شوې ده: «کله چې موسی کیمپ ته ورسید او خوسی او نڅاګر یې ولیدل، نو غوسه شو او تختې (الواح) یې له خپل لاس څخه وغورځولې او ماتې یې کړې.»

د دې خبرو ځوابونه ورکړې شوي دي چې ځینې یې دا دي:

• فضل بن حسن طبرسي، چې د مجمع البیان تفسیر لیکوال دی، په دې نظر دی چې موسی(ع) غوښتل چې د خپل چلند له لارې وښيي چې د هغوي په کړنو ډیر غوسه دی او په دې طریقه یې هغوي ته د هغوي د کړنو بدي وښودله ترڅو هغوي بیا داسې کارونه ونه کړي، او دا د هغه عصمت سره ټکر نه لري.
• علامه طباطبايي، د موسی او هارون ترمنځ اختلاف، د دې دوو پیغمبرانو عصمت سره په ټکر کې نه ګڼي. هغه استدلال کړی چې دا اندازه اختلاف مهم نه دی او دومره اختلاف په سلیقه او کړنلار کې له اختلافه سرچینه اخلي او عصمت یوازې الهي اوامرو او احکامو سره خاص دی چې باید د هغو په رسولو کې معصوم وي.
• د سني مفسر زَمَخْشَري په وینا، د موسی(ع) غوسه دلته د خدای لپاره او د مذهبي غیرت له امله وه.
  

ځینې عالمان په دې باور دي چې په اوسني تورات کې نه یوازې د موسی(ع) د عصمت یادونه نه ده شوې، بلکې هغه ته او ځینو نورو پيغمبرانو ته يې د ګناهونه او ناحقه صفاتو نسبت هم ورکړی دی، په ځانګړې توګه حضرت موسی(ع) ته، چې د هغوي عملي عصمت سره په ټکر کې دی. ځینو د تورات له دې عبارته «[ای نوح]، ته او ستا کورنۍ دې کښتۍ ته ننوځي؛ ځکه چې ما په دې زمانه کې په خپل وړاندې ته عادل ولیدلې» یې دا ګټه اخستې ده چې دا د عصمت په معنی ده او د پیغمبرانو د معصومیت عقیده یې ترې راوباسلې ده.

هنري آثار

تصویري قالیچه کله چې حضرت موسی(ع) او د هغه قوم له دریابه تېرېږي

د بیلا بیلو پیړیو کې، د حضرت موسی(ع) لپاره ډیر هنري اثار جوړ شوي دي؛ له هغو ځینې د څو فیچر فلمونو جوړیدل، چې ترټولو مشهور یې په ۱۹۵۶ ز کې د لسو امرونو فلم دی، کوم چې د سینما په تاریخ کې یو له سترو فلمونو څخه ګڼل کیږي. د موسی(ع) په اړه یو بل مشهور فلم، «خروج: خدایان او پاچاهان» دی، چې په ۲۰۰۷ کال کې جوړ شو. په دې اړه انیمیشنونه هم تولید شوي دي. له هغو ځینې «د مصر شهزاده» موسیقي انیمیشن دی چې په ۱۹۸۸ کال کې جوړ شوی دی.

په ایران کې د موسی(ع) او د هغه د ژوند د پیښو په اړه ګڼ شمېر غالۍ بورډونه اوبدل شوي دي. د موسی(ع) په اړه د هنر یو بل مشهور کار د موسی(ع) مجسمه ده، چې په ۱۶ پیړۍ کې د مایکل آنژ لخوا جوړه شوې او اوس په روم، ایټالیا کې موجوده ده. د موسی(ع) ډېر انځورونه او نقاشۍ هم جوړې شوي دي.

حضرت موسی(ع) د فارسۍ په شعرونو کې

سعدي شیرازي د موسی(ع) له خدایه د لیدلو د غوښتنې او د « لَنْ تَرانی؛ هیڅکله به ما ونه وینې» د ځواب کیسه، دا رنګ په خپلو شعرونو کې بیان کړې ده:

موسی طور عشقم در وادی تمنا

مجروح لن ترانی چون خود هزار دارم

مولوي په خپلو شعرونو کې د بني اسرائیلو د ماشومانو د وژلو او د موسی(ع) د فرعون په کول کې د لوییدلو کیسه داسې بیان کړې ده:

صد هزاران طفل می‌کشت او برون

موسی اندر صدر خانه در درون

علامه اقبال لاهوري هم د موسی(ع) د ژوند بل اړخ بیان کړی دی:

جانم ملول گشت ز فرعون و ظلم او

آن نور جیب موسی عمرانم آرزوست

پروین اعتصامي د موسی(ع) د مور په اړه د «لطفِ حق» په نوم یو شعر لري، چې پکې یې د موسی(ع) یادونه هم کوي. نورو شاعرانو، لکه حافظ او شهریار، هم په خپلو شعرونو کې د موسی(ع) یادونه کړې ده.

موسی(ع) او شپون

«موسی(ع) او شپون» مینیاتور د حسین بهزاد اثر

مولوي د شپون خدای پاک سره د مناجاتو کیسه نقلوي چې په خپلې ساده ژبې یې خدای سره خبرې کولې:

دید موسی یک شبانی را براه

کو همی‌ گفت ای گزیننده اله

تو کجایی تا شوم من چاکرت

چارقت دوزم کنم شانه سرت

(ژباړه: موسی یو شپون ولید چې خدای سره یې دا رنګ خبرې کولې: ته چرته یې خدای چې زه دې نوکر شم خدمت دې وکړم او زلفې درله ګومنځ کړم)

موسی(ع) د شپون د دې خبرو په اوریدو غوسه شو:

این چه ژاژست این چه کفرست و فشار

پنبه‌ای اندر دهان خود فشار

گند کفر تو جهان را گنده کرد

کفر تو دیبای دین را ژنده کرد

(ژباړه: تا دا څه کفر راخستې دی، خپله خولې دې وتړه ستا له کفره خو ټوله نړۍ ګنده شوه)

شپون پښیمانه شو او ویې ویل: «گفت‌ ای موسی دهانم دوختی، وز پشیمانی تو جانم سوختی» (ای موسی، تا زما خوله بنده کړه، او زما روح له پښېمانۍ څخه وسوزید» له ډېره غمه یې«جامه را بدرید و آهی کرد تفت، سر نهاد اندر بیابانی و رفت»؛ (خپل کالي وشلول او ژوره ساه یې واخیسته، او د دښتې په لور یې مخه کړه او لاړ.) خو خدای، موسی ملامته کړ چې «بندهٔ ما را ز ما کردی جدا» (زموږ بنده دې له موږ څخه جدا کړ» او هغه ته یې یادونه وکړه چې «تو برای وصل‌کردن آمدی» (ته د دې لپاره راغلی یې چې خلق مونږ سره وتړې) بیا مولوي خپل نظر په لاندې ډول څرګندوي:

ما زبان را ننگریم و قال را

ما روان را بنگریم و حال را

ناظر قلبیم اگر خاشع بود

گرچه گفتِ لفظ ناخاضع رود

(ژباړه: مونږ باید ژلې او خبرو ته ونه ګورو بلکې د سړي حال ته ورګورو که وګورو چې یو زړه خدای سره خضوع او خشوع کې لګیا دی نو که څه هم لفظ یې خاضعانه نه وي، بیا هم صحیح دی.)

په اخر کې په دې شعر سره «این خطا را صد صواب اولیٰ‌ترست» (دا خطا له سلو سمو کارونو غوره ده)، له شپانه دفاع کوي؛ البته ځینې قرآن څیړونکي په دې باور دي چې دا کیسه په قرآن او دیني کتابونو کې نیشته او حتی قرآني تعلیماتو سره په ټکر کې ده.

ځانګړی لیکنې

د حضرت موسی(ع)، د هغه د ژوند کیسې او د هغه د معجزو په اړه ډېر کتابونه په فارسۍ، عربۍ او انګریزۍ ژبو خپاره شوي دي. له دې ځینې اثار یې د ماشومانو او ځوانانو لپاره دي. د موسی(ع) په اړه ځینې اثار په لاندې ډول دي:

1. تاریخ پیامبران: حضرت موسی، چې محمد باقر مجلسي لیکلی: دا کتاب د پيغمبرانو په هکله له لس ټوکیز کتابه څلورم ټوک دی؛
2. رسالت حضرت موسی(ع) در تورات و قرآن، په فارسۍ ژبه د مرتضی زاهد زاده کتاب، چې ۱۶۴ مخونه لري؛
3. قِصَص موسی(ع): د قرآن مجید د آیتونو پر بنسټ عرفاني تفسیر، معین‌الدین بن محمد فراهي لیکلی، چې د «اعجاز موسوی» په عنوان سره په هندوستان کې چاپ شوی دی؛
4. العبور: قصَّةُ سیدِنا موسی، کمال السید لیکلی، چې په عربۍ ژبه دی او ۱۱۲ مخونه لري؛
5. عصایی که مار شد: قصه موسی، د بهروز رضایی کهریز له خوا لیکل شوی، د ګرافیک کار یې کاظم طلایي کړی او انځوریز کار یې نیلوفر برومند او غلام علي مکتبي کړی، په ۱۶ مخونو کې په فارسۍ ژبه د ماشومانو لپاره دی.

اړونده څیړنه

• موسی کلیم الله (فیلم)