ابی بن کعب انصاري
اُبَیّ بن کَعب، د پېغمبر(ص) له اصحابو او د قرآن له کاتبانو او قاریانو، ځینو قرآن څېړاندو هغه د اسلامي امت ډېر تکړه او وتلی قاري ګڼلی او باوري دي چې د اوو ګونو قرائتونو ځینو یې د هغه له قرائت څخه اثر اخستی دی. د هغه روایت مطابق چې له امام صادق(ع) نقل شوی، اهل بیتو(ع) قرآن د ابی د قرائت په اساس تلاوتوه. ځینو اصحابو او تابعینو لکه ابن عباس او ابو عبد الرحمن سُلَّمي قرائت له هغه زده کړی و. ابی بن کعب د پېغمبر(ص) په زمانه کې قرآن راغونډ کړی و او د هغه مُصحف له ننني قرآن سره ځینې اختلافونه لرل.
اُبی بن کعب له شیعیانو و او د ابوبکر په خلافت په اعتراض سره یې امام علي(ع) د پېغمبر(ص) خلیفه ګاڼه. هغه د انصارو له هغه اویا کسیزې ډلې و چې په دوهمې عقبې کې یې له پېغمبر(ص) سره بیعت وکړ. هغه د بَدر، اُحُد او خَندق په شان غزاګانو کې برخه لرله. ویل شوي چې هغه د قرآن د تفسیر او فضایلو په اړه ځینې کتابونه لیکلې وو. سره له دې د څېړاندو په وینا، د سورو په فضائلو کې ابی بن کعب ته ډېر منسوب روایتونه جعلي دي. تاریخ لیکونکي د هغه د وفات په کال کې اختلاف لري، سره له دې تر دې زیات مشهور نظر مطابق، هغه د عمر بن خطاب د خلافت په زمانه کې وفات شو.
په اسلامی تاریخ کې د ابی بن کعب مقام
اُبَیّ بن کَعْب بن قیس، له خَزرَج قبیلې او له انصارو و.[۱] ویل شوي چې پېغمبر هغه ته «ابوالمُنذِر» او عمر بن خَطّاب هغه ته «ابوالطُفیل» کنیت ورکړ.[۲] «سید المسلمین»،[۳] «سید القُرّاء» (یعنی: د قاریانو سردار)[۴] او «سید الانصار» د هغه له لقبونو ګڼل شوې دي.[۵] د جاهلیت په زمانه کې چې د ډېرو کمو خلکو لیک زده و، ابی لیکنه زده کړې وه.[۶]
د ځينو حدیثونو مطابق، اُبی بن کعب له هغو کسانو و چې د حضرت محمد(ص) له وفاته وروسته یې امام علي(ع) د پېغمبر خلیفه ګاڼه.[۷] په څلورمه او پینځمه پېړۍ کې شیعه متکلم او فقیه ابوالصلاح حلبي هم هغه د امام علي(ع) له شیعیانو ګڼلی دی.[۸] د ځینو روایتونو له مخې ابن کعب یو له هغو دولسو کسانو و چې په ابوبکر یې اعتراض وکړ چې ولې د امام علي(ع) په ځای د خلافت په مسند ناست یې.[۹] دهغه څه مطابق چې په احتجاج کتاب کې راغلي، ابی بن کعب، له پېغمبر(ص) څخه یو روایت نقل کړی چې پکې له پېغمبر(ص) وروسته د امام علي(ع) په امامت تصریح شوې ده.[۱۰]
له امام صادق(ع) څخه د یو روایت له مخې، د شیعه امامانو قرائت د ابی بن کعب د قرائت په اساس و.[۱۱] د تاسیس الشیعه کتاب لیکوال سید حسن صدر د امام صادق دغه روایت د هغه په لوی مقام دلیل ګڼي.[۱۲] هغه ټول قرآن له پېغمبر(ص) څخه زده کړ او هغوی ته یې واوروه.[۱۳] ویل شوي چې ابن کعب د مدینې د تفسیري مکتب په سر کې و.[۱۴] د ځینو نقلونو په اساس هغه له هغو کسانو و چې د پېغمبر(ص) په زمانه کې یې قرآن حفظ کړی و.[۱۵] د اهل سنتو په سرچینو کې د نقل شوي حدیث مطابق، هغه یو له هغو څلورو کسانو دی چې پېغمبر ترې د قرآن زده کولو سپارښتنه کړې ده.[۱۶] ویل شوي چې د اوو ګونو قرائتونو قاریانو قرائت له دې امله معتبر و چې هغوي قرآن له علي(ع)، عثمان، عبدالله بن مسعود، زید بن ثابت یا ابی بن کعب نقل کړی دی.[۱۷] د اهل سنتو ځینې احادیث چې پکې د ځینو اصحابو فضایل بیان شوي، ابی په قرائت باندې د امت تر ټولو پوه او خبر کس معرفي کوي.[۱۸]
په غزاګانو کې شتون
د ځينو راپورونو له مخې ابی بن کعب په دوهمه عقبه کې له پېغمبر(ص) سره بیعت وکړ.[۱۹] البته د دریمې پېړۍ مورخ ابن هشام د هغه نوم د هغو کسانو په ټول کې نه دی راوستی چې په دوهمه عقبه کې یې عهد کړی و.[۲۰] پېغمبر له هجرته وروسته د هغه او د سعید بن زید بن عمرو [۲۱] او په یو قول د هغه او طلحة بن عبید الله په مینځ کې د ورورۍ تړون وکړ.[۲۲] ابن کعب د بدر، احد او خندق په شان غزاګانو کې له پېغمبر(ص) سره ملګری و.[۲۳] همداراز هغه په هغه سریه کې چې له هجرته پس د اومې میاشتې په لومړیو کې د حمزة بن عبد المطلب په کومانده وشوه، برخه واخیسته.[۲۴] د ځینو نقلونو له مخې هغه مخکې له دې چې مسلمان شي له یهودي احبارو څخه و.[۲۵]
د پېغمبر(ص) کاتب
د تاریخي راپورونو له مخې، لومړی کس چې په مدینه[۲۶] کې یې د پېغمبر لیکونه ولیکل ابی بن کعب و او د هغه په نشتون کې به زید بن ثابت دغه کار کاوه.[۲۷] البته د پېغمبر تړون لیکونه (عهدنامې) او صلحنامې به علي(ع) لیکلې.[۲۸] همداراز ویل شوي چې ابی بن کعب لومړی کس و چې د لیکونو په پای کې به یې د ځان او پلار نوم د کاتب په توګه لیکه.[۲۹] ابن کعب به کله کله د پېغمبر(ص) له لوري تازه مسلمان شویو ته قرآن او شرعي احکام ښودل.[۳۰] هغه د وحي له کاتبانو و.[۳۱] د تاریخ طبري (تالیف ۳۰۳ق) په قول ابی بن کعب او زید بن ثابت یوازې د علي(ع) او عثمان په نشتون کې وحي لیکله.[۳۲]
د ابی قرائت
د قرائت د علم عالم ابن جَزَري، ابی بن کعب د امت تر ټولو تکړه او وتلی قاري ګڼلی دی.[۳۳] د ځینو څېړاندو په نظر د ابي قرائت د هغو قرائتونو اصلي ستنه ده چې په ورپسې پېړیو کې د معتبرو قرائتونو په توګه پېژندل کیږي؛ په دې ډول چې ادعا شوې د ابی بن کعب قرائت د حجازي قرائت له اصلي بنیادونو ګڼل کیږي، ځکه چې په اوه ګونو قاریانو کې د نافع او ابن کثیر ( له حجازي قاریانو) قرائتونو تر زیات حده د ابی له قرائته اغېز اخستی دی.[۳۴] په کوفی قرائتونو کې هم د عاصم او کسایي په قرائتونو د ابن کعب اثرات د پام وړ جاجول شوې دي.[۳۵] ابی بن کعب د پېغمبر(ص) له رحلته وروسته، د قرآن په تعلیم بوخت شو او ځینو اصحابو لکه ابن عباس او ابوهریره او له تابعینو یو شمېر کسانو لکه ابوعبدالرحمان سلمي او ابوالعالیه ریاحي له هغه قرائت زده کړل.[۳۶]
د ابی بن کعب مصحف
د قرآني علومو څېړاندو د ابی بن کعب لپاره ځانګړۍ مصحف نقل کړی دی؛[۳۷] لکه څنګه چې په دې خبره مختلف راپورونه هم دلالت لري.[۳۸] د ځینو نقلونو له مخې هغه قرآن د پېغمبر(ص) په زمانه کې راغونډ کړ.[۳۹] هغه خپل مصحف خپلو شاګردانو ته هم املا کړ.[۴۰] په دې اساس چې ابی بن کعب د عثمان په وخت کې ژوندی وي، هغه یې له هغو کسانو ګڼلی چې د عثمان په امر د قرآن په یو شان کولو مامور شو.[۴۱]
د ابی بن کعب مصحف له مونږ سره موجودو قرآنونو په شان په حمد سورې سره پېل او په مُعَوَّذَتَیْن پای ته رسېده، خو په ترتیب کې ځینو سورو[۴۲] او د لږو شان کلمو نقل[۴۳] له نورو مصحفونو سره فرق درلود، د اهل سنت مفسر آلوسي او د شیعه مفسر محمد هادي معرفت په وینا، د هغه په مصحف کې قریش سوره او فیل سوره د یوې سورې په شکل لیکل شوې وه، خو د دې په مقابل کې بیا د «الخُلْع» او «الحَفْد» په نامو دوه سورې وې چې په نورو مصحفونو کې نه وې.[۴۴] له همدې امله د هغه قرآن ۱۱۵ سورې لرلې.[۴۵] البته د بغدادي کتاب پېژاندي او فهرست لیکونکي ابن ندیم په وینا، د هغه قرآن ۱۱۶ سورې لرلې دي.[۴۶]
په قرآن کې د دغو دوو سورو شتون، د نورو اصحابو د نظر او د مسلمانانو د اجماع په خلاف ګڼل شوې دی.[۴۷] ځینې قرآن څېړاندي هم په دې باور دي چې هیڅ دلیل نیشته چې د ابی په مصحف کې ذکر شوې «الخلع» او «الحفد» دې د قرآن برخه وي؛[۴۸] ځکه چې د صحابه و مصحف کې یوازې متواتر قرآن نه و بلکې د ایتونو او سورو په څنګ کې ځینې روایتونه، تفسیرونه او دعاګانې هم لیکل کېدې، او «الخلع» او «الحفد» هغه دعا وه چې د ابی بن کعب په مصحف کې موجوده وه.[۴۹]
ابی ته منسوب حدیثونه او اثار
په الفهرست کې د ابن ندیم د نقل مطابق، ابن کعب د قران د فضایلو په موضوع کې یو کتاب لیکلی و.[۵۰] د شیعه کتاب پېژاندي آقا بزرګ تهراني په قول، د هغه کتاب د قران د فضایلو په موضوع کې لومړی لیکل شوی کتاب و.[۵۱] لکه څنګه چې په ځینو تفسیري کتابونو لکه مجمع البیان والکشف و البیان کې د قران د سورو د تلاوت د فضیلت په اړه له ابی بن کعب څخه ځینې روایتونه نقل شوې دي.[۵۲] ځینې څیړاندي باوري دي چې د سورو د فضایلو په موضوع کې ابی بن کعب ته منسوب روایتونه جعلي دي.[۵۳] او ځینو صوفیانو د دې لپاره چې د قرآن تلاوت ته د مسلمانانو شوق او انګېزه زیاته کړي، دغه روایتونه جعل کړې دي.[۵۴] د سیوطی په وینا، ابی بن کعب، د قرآن په تفسیر کې یوه لویه نسخه لرله چې په لومړیو پېړیو کې دود وه او د محمد بن جریر طبري او ابن ابی حاتم په شان مفسرانو له هغې استفاده کړې ده.[۵۵]
د اهل سنت څېړاندي نووي د شمېرنې په اساس له پېغمبره ۱۶۴ حدیثونه د ابن کعب په واسطه نقل شوي دي چې ځینې یې په صحیح بخاري او ځینې هم په صحیح مسلم کې راغلې دي.[۵۶] له ابو ایوب انصاري، عبد الله بن عباس و ابوموسی اشعري په شان اصحابو او په تابعینو کې له سُوَیْد بن غَفَلَه، عبدالرحمان بن اَسْوَد و عبدالرحمان بن اَبی لَیلیٰ له هغه څه حدیثونه نقل کړې دي.[۵۷] له ابی بن کعب منقول حدیثونه د موضوع له نظره، په فقې، تفسیر، سیرت، زهد او اخلاقو په موضوګانو کې دي.[۵۸]
وفات
اُبی بن کعب په مدینه کې وفات شو.[۵۹] د هغه د وفات د تاریخ مختلف کلونه ذکر شوې دي خو د ابن عبدالبر په وینا د پینځمې قمري پېړۍ له ژوند لیکونکو د هغه وفات د عمر د خلافت په زمانه کې یعنې( ۱۳-۲۳ق) تر نورو نظرونو زیات مشهور دی.[۶۰] په تاریخي راپورونو کې ۱۹، ۲۰، ۲۲، ۳۰ او ۳۲ کلونه د هغه د وفات د کلونو په توګه ذکر شوې دي.[۶۱] د هغه نقل په اساس چې د هغه وفات د عمر له دورانه وروسته وي ویل شوي چې د هغه د جنازې لمونځ عثمان کړی دی.[۶۲]
ځانګړې لیکنه
عبدالجواد خَلَف، په «تفسیرُ الصحابیّ الجَلیل اُبَیّ بن کَعب سَیّد القُرّاء» نامه کتاب کې د قرآن د تفسیر په موضوع کې له ابي نقل شوې رویاتونه راغونډ کړې دي.[۶۳] لیکوال د دغه کتاب په لومړۍ برخه کې د ابی ژوند لیک او په دوهمه برخه کې د هغه تفسیري رایې بیانوي.[۶۴] دا کتاب د قاهرې دارالبیان خپرنځي په ۲۰۰۱ م کال کې په ۲۱۴ مخونو کې خپور کړی دی.[۶۵]
فوټ نوټ
- ↑ ابناثیر، اسد الغابه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۶۱.
- ↑ ابناثیر، اسد الغابه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۶۱.
- ↑ ابناثیر، اسد الغابه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۶۱.
- ↑ مدنی، الدرجات الرفیعه، ۱۹۸۳م، ص۳۲۴.
- ↑ خلف، تفسیر الصحابی الجلیل ابی بن کعب، ۲۰۰۱م، ص۱۱.
- ↑ ابنسعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۳۷۸.
- ↑ وګورئ: شیخ صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۲، ۴۶۱؛ شیخ مفید، الفصول المختاره، ۱۴۱۳ق، ص۹۰؛ طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۷۵؛ و ۱۱۳.
- ↑ حلبی، تقریب المعارف، ۱۴۱۷ق، ص۲۳۴؛ ۳۸۳؛ و ۴۰۳.
- ↑ شیخ صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۲، ۴۶۱.
- ↑ طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۱۱۴.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۶۳۴.
- ↑ صدر، تأسیس الشیعه، ۱۳۷۵ش، ص۳۲۴.
- ↑ ابنمهران، المبسوط فی القرائات العشر، مجمع اللغة، العربیه، ص۲۳.
- ↑ مؤدب، روشهای تفسیر قرآن، ۱۳۸۰ش، ص۴۵.
- ↑ ابنجوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۵، ص۸.
- ↑ بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۲۲ق، ج۵، ص۳۶؛ نیشابوری، صحیح مسلم، دار احیاء التراث العربی، ج۴، ص۱۹۱۴.
- ↑ مقدمتان فی علوم القرآن، ۱۳۹۲ق، ص۴۲.
- ↑ ترمذی، سنن الترمذی، ۱۳۹۵ق، ج۵، ص۶۶۵؛ ابنعبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۶۸.
- ↑ ابنسعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۳۷۸.
- ↑ خلف، تفسیر الصحابی الجلیل ابی بن کعب، ۲۰۰۱م، ص۱۳؛ وګورئ، ابنهشام، السیرة النبویه، دار المعرفه، ج۱، ص۴۴۲–۴۴۵.
- ↑ ابنخلدون، تاریخ ابنخلدون، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۴۲۳.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۹۵۹م، ج۱، ۲۷۱.
- ↑ ابنسعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۳۷۸.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۹.
- ↑ ذهبی، التفسیر و المفسرون، دار احیاء التراث العربی، ج۱، ص۹۲.
- ↑ ابنعبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۶۸.
- ↑ بلاذری، انساب الأشراف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۵۳۱.
- ↑ ابنعبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۶۹.
- ↑ ابنعبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۶۸.
- ↑ وګورئ: ابنخلدون، تاریخ ابنخلدون، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۴۷۵–۴۷۶.
- ↑ ابنسعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۳۷۸؛ ابنقتیبه، المعارف، ۱۹۹۲ق، ج۱ ص۲۶۱.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۶، ص۱۷۹.
- ↑ ابنجزری، غایة النهایه، ۱۳۵۱ق، ج۱، ص۳۱.
- ↑ پاکتچی، «ابی بن کعب و علوم قرآنی»، ص۴۶۴.
- ↑ پاکتچی، «ابی بن کعب و علوم قرآنی»، ص۴۶۴.
- ↑ ابنجزری، غایة النهایه، ۱۳۵۱ق، ج۱، ص۳۱.
- ↑ علویمهر، آشنایی با تاریخ تفسیر و مفسران، ۱۳۸۴ش، ص۷۹.
- ↑ ابنابیداود، المصاحف، ۱۴۲۳ق، ص۱۶۴–۱۶۶.
- ↑ ذهبی، تاریخ الاسلام، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۱۹۳.
- ↑ ابنابیداود، المصاحف، ۱۴۲۳ق، ص۱۱۲.
- ↑ ابنابیداود، المصاحف، ۱۴۲۳ق، ص۱۰۵؛ ابنسعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۳۸۱.
- ↑ ابنندیم، الفهرست، ۱۴۱۷ق، ص۴۴–۴۵.
- ↑ معرفت، التمهید، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۳۲۴–۳۲۵.
- ↑ آلوسی، روح المعانی، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۲۶–۲۷؛ معرفت، التمهید، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۳۲۳.
- ↑ آلوسی، روح المعانی، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۲۶–۲۷؛ معرفت، التمهید، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۳۲۳.
- ↑ ابنندیم، الفهرست، ۱۴۱۷ق، ص۴۴–۴۵.
- ↑ علویمهر، آشنایی با تاریخ تفسیر و مفسران، ۱۳۸۴ش، ص۷۹.
- ↑ زرکشی، البرهان، ۱۳۷۶ق، ج۲، ص۱۲۷–۱۲۸.
- ↑ رضوان، آراء المستشرقین حول القرآن الکریم و تفسیره، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۴۱۳.
- ↑ ابنندیم، الفهرست، ۱۴۱۷ق، ص۵۶.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۱۶، ص۲۶۲.
- ↑ وګورئ: طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۶، ص۴۱۹، ۴۶۳، ۵۰۱، ۵۳۵و۶۰۷؛ ثعلبی، الکشف و البیان، ۱۴۲۲ق، ج۸، ص۱۳۸، ۲۲۰، ۲۶۲، ۳۰۱، ۳۲۷و۳۵۸.
- ↑ ابنصلاح، معرفة انواع علوم الحدیث، ۱۴۰۶ق، ص۱۰۰.
- ↑ ابنجوزی، الموضوعات، ۱۳۸۸ق، ج۱، ص۲۴۱.
- ↑ سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۴۷۲.
- ↑ نووی، تهذیب الأسماء، دار الکتب العلمیه، ج۱، ص۱۰۹.
- ↑ نووی، تهذیب الأسماء، دار الکتب العلمیه، ج۱، ص۱۰۹.
- ↑ سلیم، «ابی بن کعب»، ۴۶۴.
- ↑ ذهبی، تاریخ الاسلام، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۱۹۵.
- ↑ ابنعبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۶۹.
- ↑ ابناثیر، اسد الغابه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۶۳.
- ↑ مقدسی، البدء و التاریخ، مکتبة الثقافة الدینیة، ج۵، ص۱۱۶.
- ↑ خلف، تفسیر الصحابی الجلیل ابی بن کعب، ۲۰۰۱م.
- ↑ خلف، تفسیر الصحابی الجلیل ابی بن کعب، ۲۰۰۱م.
- ↑ خلف، تفسیر الصحابی الجلیل ابی بن کعب، ۲۰۰۱م.
سرچينې
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، قم، اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.
- آلوسی، سید محمد، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
- ابنابیداود، ابوبکر، کتاب المصاحف، قاهره، الفاروق الحدیثه، ۱۴۲۳ق.
- ابناثیر، علی بن محمد، اسد الغابة فی معرفة الصحابه، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق.
- ابنجزری، محمد بن محمد، غایة النهایة فی طبقات القراء، بیجا، مکتبة ابنتیمیه، ۱۳۵۱ق.
- ابنجوزی، عبدالرحمن بن علی، الموضوعات، تحقیق عبدالرحمان محمد بن عثمان، مدینه، محمد عبدالمحسن صاحب المکتبة السلفیة بالمدینة المنوره، ۱۳۸۶ق/۱۹۶۶م.
- ابنجوزی، علی بن محمد، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق.
- ابنخلدون، عبدالرحمن بن محمد، تاریخ ابنخلدون، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۸ق.
- ابنسعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.
- ابنصلاح، عثمان بن عبدالرحمن، معرفة انواع علوم الحدیث، بیروت، دار الفکر المعاصر، ۱۴۰۶ق.
- ابنعبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق.
- ابنقتیبه، عبدالله بن مسلم، المعارف، قاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۹۲ق.
- ابنمهران، احمد بن حسین، المبسوط فی القرائات العشر، دمشق، مجمع اللغة العربیه، بیتا.
- ابنندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۱۷ق.
- ابنهشام، عبدالملک، السیرة النبویه، بیروت، دار المعرفه، بیتا.
- بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، بیروت، دار طوق النجاه، ۱۴۲۲ق.
- بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الأشراف، قاهره، دار المعارف، ۱۹۵۹م.
- پاکتچی، احمد، «ابی بن کعب و علوم قرآنی»، در دایرة المعارف بزرگ اسلامی، جلد ۶، تهران، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۹۳ش.
- ترمذی، محمد بن عیسی، سنن الترمذی، قاهره، مکتبة و مطبعة مصطفی البابی الحلبی، ۱۳۹۵ق.
- ثعلبی، احمد بن ابراهیم، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۲ق.
- حلبی، تقی بن نجم، تقریب المعارف، بیجا، المحقق، ۱۴۱۷ق.
- خلف، عبدالجواد، تفسیر الصحابی الجلیل ابی بن کعب، قاهره، دار البیان، ۲۰۰۱م.
- ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۳ق.
- ذهبی، محمدحسین، التفسیر و المفسرون، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بیتا.
- رضوان، عمر بن ابراهیم، آراء المستشرقین حول القرآن الکریم و تفسیره، ریاض، دار الطیبه، ۱۴۱۳ق.
- زرکشی، محمد بن عبدالله، البرهان فی علوم القرآن، قاهره، دار احیاء الکتب العربیة عیسی البابی الحلبی و شرکائه، ۱۳۷۶ق.
- سلیم، عبدالامیر، «ابی بن کعب»، در دایرة المعارف بزرگ اسلامی، جلد ۶، تهران، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۹۳ش.
- سیوطی، جلالالدین، الاتقان فی علوم القرآن، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۲۱ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، الخصال، قم، مؤسسه نشر اسلامی، ۱۳۶۲ش.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، الفصول المختاره، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- صدر، سید حسن، تأسیس الشیعه، بیروت، مؤسسة الأعلمی، ۱۳۷۵ش.
- طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج علی اهل اللجاج، مشهد، نشر مرتضی، ۱۴۰۳ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصرخسرو، ۱۳۷۲ش.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷ق.
- علویمهر، حسن، آشنایی با تاریخ تفسیر و مفسران، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، ۱۳۸۴ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- مؤدب، سید رضا، روشهای تفسیر قرآن، قم، اشراق، ۱۳۸۰ش.
- مدنی، سید علیخان کبیر، الدرجات الرفیعة فی طبقات الشیعه، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۹۸۳م.
- معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، قم، مؤسسه نشر اسلامی، ۱۴۱۵ق.
- مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، بیجا، مکتبة الثقافة الدینیة، بیتا.
- مقدمتان فی علوم القرآن، مصحح: جفری آرتور، قاهره، مکتبة الخانجی، ۱۳۹۲ق.
- نووی، یحیی بن شرف، تهذیب الأسماء و اللغات، بیروت، دار الکتب العلمیه، بیتا.
- نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بیتا.
- واقدی، محمد بن عمر، المغازی، بیروت، مؤسسة الأعلمی، ۱۴۰۹ق.