معتمد عباسي
| نوم | احمد بن جعفر متوکل |
|---|---|
| لقب | معتمد علیالله |
| مړینه | ۲۷۹ق (بغداد) |
| پلار | متوکل عباسي |
| مور | فتیان رومي |
| ماشومان | جعفر بن معتمد |
| دین | اسلام |
| دښخیدو ځای | سامرا |
| مقام | پنځلسم عباسي خلیفه |
| کورنۍ | عباسیان |
| د واکمنۍ پیل | ۲۵۶ ق |
| د واکمنۍ پای | ۲۷۹ق |
| په ورته وخت کې | امام حسن عسکري(ع) |
| مهمې کړنې | امام عسکري(ع) ته شهید کول |
| مخکې له | معتضد عباسي |
| وروسته له | مهتدی عباسي |
مُعتَمِد عباسي (۲۲۹ -۲۷۹هجري) یا المُعْتَمِد علیالله پنځلسم عباسي خلیفه و چې د امام حسن عسکري(ع) د وژنې امر یې وکړ. هغه د متوکل عباسي له اولادې څخه و او له مهتدي عباسی وروسته په ۲۵۶ هجري کال کې خلافت ته ورسید. د معتمد حکومت شاوخوا څلور کاله د امام عسکري(ع) امامت سره او ۱۹ کاله د امام مهدي(عج) د امامت سره سمون درلود.
د معتمد د واکمنۍ پر مهال، یو شمېر علویان بندیان شول او ځینې ووژل شول. د ځینو راپورونو له مخې، امام عسکري(ع) د معتمد د واکمنۍ پر مهال بندي شو او له خوشې کېدو وروسته، په زهر ورکولو سره شهید شو. د امام عسکري(ع) له شهادت وروسته، معتمد د هغه زوي امام مهدي(عج) د نیولو هڅه وکړه، خو ناکام شو. په سرچینو کې د هغه په وخت کې د شیعیانو د یو شمیر پاڅونونو یادونه شوی، له هغو ځینې په مصر کې د ابراهیم بن محمد پاڅون، چې د محمد بن حنفیه اولاده وه، او په کوفه کې د علي بن زید علوي پاڅون دی. د صاحب زنج پاڅون او د قرمطیانو ظاهریدل هم د معتمد د خلافت په دوران کې وو.
معتمد د خپل ورور موفق عباسي په همکارۍ سره، د خلافت مرکز له سامرا څخه بغداد ته بدل کړل او د عربانو په ملاتړ او د ترکیانو په کارونې سره يې د یاغیانو په وړاندې جګړه وکړه او حکومت یې د ترکي جنرالانو له احتمالي خطرونو څخه خوندي کړ. معتمد یو شهوت پرست سړی و، او ویل کیږي چې د بې کفایتۍ او د خوښ وخت تېرونې لپاره يې د لا ډیرې آزادۍ ترلاسه کولو لپاره، د حکومت ساحه یې د خپل زوی جعفر او د خپل ورور موفق ترمنځ وویشله. یو څه وخت وروسته، ټول واک د هغه د ورور په لاس کې ولوېد، او هغه ته یوازې د خلیفه نوم پاتې شو. له معتمد وروسته، د موفق زوي چې نامه یې معتضد عباسي وه واک ترلاسه کړ.
لنډه پيژندګلو
احمد بن جعفر بن محمد بن هارون الرشید، چې د ترکانو لخوا[۱] د المعتمد علي الله په نوم یادیده[۲] او په دې نوم پیژندل کیده،[۳] د پنځلسم عباسی خلیفه[۴] او د متوکل عباسي اولاده وه. د هغه کنیه ابا العباس وه،[۵] او مور یې د فِتْیان په نوم یوه رومي وینځه وه،[۶] او له همدې امله هغه د ابن فتیان په نوم هم پیژندل کیده.[۷] هغه د خپل تره زوی مهتدی بالله پرځای د خلیفه په توګه وټاکل شو[۸] او ۲۳ کاله یې حکومت وکړ.[۹]
معتمد، له معتز او مهتدي وروسته د امام حسن عسکري(ع) دریم معاصر خلیفه و[۱۰] او د شیعیانو د یولسم امام څلور کاله امامت د معتمد په زمانه کې و.[۱۱] د معتمد ۱۹ کاله خلافت د امام مهدي(عج) امامت[۱۲] او د هغه د غیبت سره سمون خوري.[۱۳]
معتمد په ۲۲۹ هجري[۱۴] کال کې په سامرا کې زیږیدلی و او په ۵۰[۱۵] کلنۍ کې د رجب په ۱۱[۱۶] یا ۱۹[۱۷] په ۲۷۹ هجري کال کې کال کې په بغداد کې مړ شو او په سامرا کې ښخ شو. ویل کیږي چې هغه د هغه زهرو په خوړو یا شرابو په څښلو مړ شو چې ورته یې اچولي وو.[۱۸] د هغه له مړینې وروسته، د هغه وراره احمد بن موفق (معتضد) د خلافت څوکۍ ته ورسید.[۱۹]
ځینې عالمانو او محدثانو، لکه فضل بن شاذان نیشابوري[۲۰] او احمد بن محمد بن خالد برقي[۲۱] د معتمد د واکمنۍ پر مهال ژوند کاوه. د مشهورو سني عالمانو او محدثینو یوه ډله، لکه بخاري، مسلم بن حجاج، ابوداود سجستاني، محمد ترمذي، ابن ماجه، محمد بن عبدالحکم، مشهور مصري مورخ، قاضي بکار[۲۲] او نور عالمان[۲۳] د هغه د خلافت په دوران کې وفات شول. دا هم ویل شوي چې معتمد یو شاعر و.[۲۴]
حکومت ته رسیدل
معتمد د رجب په ۱۴[۲۵] یا د رجب په ۱۸ مه، ۲۵۶ هجري[۲۶] کې په ۲۵ کلنۍ کې خلافت په غاړه واخیست.[۲۷] هغه د پخواني خلیفه، مهتدي د واکمنۍ پر مهال په زندان کې و، خو وروسته له هغه چې مهتدي د ترکانو له خوا ووژل شو، له زندان څخه خوشې شو او د خلیفه په توګه ورسره بیعت وشو.[۲۸]
معتمد عباسي خپل زوی جعفر خپل ولیعهد وټاکه، هغه ته یې د المفوّض الی الله لقب ورکړ، او خپل ورور موفق یې د خپل زوی وروسته ولیعهد وټاکه.[۲۹] موفق د جعفر له ولیعهدۍ څخه ناراضه و او هغه یې د دې مقام وړ نه ګڼلو.[۳۰]
معتمد عباسي د خلافت مرکز له سامرا څخه بغداد ته ولېږداوه،[۳۱] او له هغه وروسته بغداد د عباسي حکومت پلازمېنه پاتې شوه.[۳۲] هغه بغداد ته د واک په لیږدولو او د عربانو د ملاتړ[۳۳] په ترلاسه کولو سره د ترکانو نفوذ کم کړ.[۳۴] لکه څنګه چې ویل شوي دي، د خلافت له ترلاسه کولو وروسته، هغه له ترکانو سره په نرمۍ چلند وکړ او هغوی یې د موسی بن بغا په مشرۍ د صاحب زنج پر وړاندې د جګړې لپاره واستول.[۳۵] په دې توګه، هغه حکومت د دوی د احتمالي خطرونو څخه خوندي کړ.[۳۶] پخوانیو خلیفه ګانو، معتز[۳۷] او مهتدي[۳۸] هم هڅه کړې وه چې د ترکانو ځواک کم کړي؛ خو په پای کې دوی د ترکي جنرالانو لخوا ووژل شول.
هوس باز او له سیاسته بې خبره
معتمد هغه کس ګڼل کیږي چې له حرامو خوندونو سره یې مینه درلوده[۳۹] او خپل ډیر وخت یې په لهو لعب او شرابخوارۍ کې تیراوه.[۴۰] ویل شوي دي چې هغه له سیاست سره نا اشنا و[۴۱] او په خلافت کې ناتوانه و.[۴۲] د کتاب الاعلام لیکوال زرکلي هغه د یو پریشانه، منزوي کس او د نورو تر کنټرول لاندې کس په توګه بیان کړی دی.[۴۳] معتمد د حکومت ساحه د خپل زوی او ورور ترمنځ وویشله[۴۴] او خپل ورور ته د پوځ د قوماندې ورکولو سربیره، هغه ته یې د اسلامي خاورو د مهمو برخو واليتوب هم ورکړ او پخپله په عیش و عشرت کې لګیا شو.[۴۵]
ویل کیږي چې د هغه ورور موفق یو زیرک او زړور کس و چې د ستونزو د لرې کولو لپاره یې سخت کار کاوه. موفق د پوځ په منسجم کولو سره د یاغیانو سره مقابله پیل کړه.[۴۶] موفق ته د واک پریښودل او په خپله په عیش و عشرت لګیا کیدل د دې لامل شو چې خلک د معتمد څخه کرکه وکړي، او د خلکو نظر د هغه د ورور په لور واوړي.[۴۷]
موفق ته د حکومت سپارل
موفق د خپل ورور معتمد د بې کفایتۍ له امله واک ترلاسه کړ.[۴۸] ویل کیږي چې په خطبه کې امیر المومنین، سکې او عنوان د معتمد په نوم وو، او د پوځ امر و نهي او همدارنګه د وزیرانو ټاکل، د موفق په لاس کې وو.[۴۹] د تاریخ پوهانو په وینا، د موفق ځواک دومره ډېر و چې معتمد هیڅ واک نه درلود او یوازې د خلیفه لقب ورسره پاتې و.[۵۰] په ځینې سرچینو کې راغلي دي چې حتی هغه مالي اړتیا درلودله.[۵۱] معتمد په ۲۶۹ هجري کال کې، د مصر له واکمن احمد بن طولون څخه د خپل ورور موفق سره د مقابلې لپاره د مرستې غوښتنه وکړه. معتمد د ابن طولون له بلنې وروسته مصر ته روان شو، خو د موصل د واکمن له خوا ونیول شو او بغداد ته یې راستون کړ.[۵۲] موفق هغه دارالخلافې ته له ننوتلو منع کړ او سخت چلند یې ورسره وکړ.[۵۳]
د موفق زوی معتضد د خپل پلار له مړینې وروسته واک ترلاسه کړ[۵۴] او د معتمد سره یې سختي وکړه.[۵۵] معتمد مجبور شو چې په ځای ناستي کې د خپل زوی په پرتله هغه ته لومړیتوب ورکړي.[۵۶]
امام حسن عسکری او شیعیانو سره د هغه چلند
د ځینو څېړونکو په وینا، د امام حسن عسکري(ع) ډېر پیروان د حکومت تر څارنې لاندې وو او له خپل امام سره له مستقیم تماس څخه محروم وو.[۵۷] هغه عالمان او فقها، چې یوولسم امام سره به یې ملاقات غوښته هغوي پسې به د حکومت چارواکي ګرځیدل.[۵۸] د امام د استازو تلل راتلل هم په مختلفو ځایونو کې له نږدې څارل او کنټرول کېدل؛[۵۹] لکه څنګه چې یو راپور د معتمد د حکومت لخوا په حسین بن روح پسې کیدل او د هغه د پټیدو یادونه شوې ده.[۶۰] په شیعه ګانو باندې د حکومت فشار دومره زیات و چې امام خپلو پیروانو ته سپارښتنه ورکړه چې د خپل ژوند د ژغورلو لپاره په سړک کې هم له هغه سره له سلام کولو ډډه وکړي.[۶۱] په طبرستان کې د امام حسن(ع) د لمسي احمد بن محمد بن عبدالله او د امام سجاد(ع) د لمسي محمد بن احمد بن محمد، د جعفر بن ابي طالب د لمسي حمزه بن حسین، د امام حسن(ع) د لمسي حمزه بن عیسی او د امام سجاد علیه السلام د لمسي محمد او ابراهیم وژل په طبرستان کې، محمد بن حسین او موسی بن موسی د امام حسن(ع) د اولادې په سامرا کې وژل، د حکومت له خوا شیعیانو سره تیز چلندونه وو.[۶۲]
د امام حسن عسکري(ع) بندي کېدل
امام حسن عسکري(ع) د عباسي واکمنانو له سخت چلند سره مخ و.[۶۳] معتمد عباسي امام عسکري(ع) تر سختې امنیتي څارنې لاندې راوست[۶۴] او د هغه شاوخوا کې د ګڼ شمېر جاسوسانو په ګمارلو سره یې په امام باندې ډېر محدودیتونه ولګول. هم دا د دې لامل شو چې د امام ډېر پیروان له هغه سره له آزادې اړیکې محروم شي.[۶۵] د معتمد له امام څخه دومره اندېښنه زیاته وه چې امام اړ شو چې ځان د دوشنبې او پنجشنبې په ورځو کې دربار ته حاضر کړي؛[۶۶] خو امام سره د خلکو د زیاتېدونکي لېوالتیا له امله د امام په لور د دارالخلافې لاره له خلکو ډکه شوه.[۶۷]
امام عسکري(ع) د مهتدي د خلافت د وخت سربیره، د معتمد د خلافت په وخت کې هم بندي شو.[۶۸] په یوه راپور کې راغلي چې په ۲۵۹ هجري کال کې، د هغه له شهادت څخه څو میاشتې مخکې، امام د معتمد عباسي په امر بندي شو[۶۹] او علي بن جرین،[۷۰] یا علي بن اوتامش، چې د اهل بیتو(ع) له سختو دښمنانو څخه و، د هغه د زندان زندانبان شو.[۷۱] معتمد له زندانبان څخه غوښتي و چې د شیعیانو یوولسم امام سره سخت چلند وکړي او هره ورځ د هغه په اړه خبرونه ورکړي. خو، وروسته له دې چې وایې ورېدل چې د شیعو امام په زندان کې په دوامداره توګه روژه نیسي او لمونځ کوي، معتمد په ۲۶۰ هجري کال کې هغه خوشې کړ.[۷۲]
د سختۍ لاملونه
د عباسی حکومت د مخالفینو په توګه د امام حسن عسکري(ع) په مشرۍ د شیعیانو مخ په زیاتیدونکی ځواک، حسادت، د امام حسن عسکری(ع) پراخ ولسي بنسټ، د عباسی حکومت پر وړاندې د علویانو پاڅونونه، او همدارنګه د مهدویت په اړه خبرونه چې هغه د مهدي پلار دی، د دې لامل شول چې حکومت په دوامداره توګه د شیعیانو یوولسم امام تر سخت فشار او څارنې لاندې وساتي.[۷۳]
د امام عسکري(ع) شهیدول
ویل کیږي چې د امام حسن عسکري(ع) د شهرت د زیاتیدو او د شیعه ګانو د پراخ فعالیت او همدارنګه د څارنې، زندان او ګواښونو د پایلو د نشتوالي له امله، معتمد پریکړه وکړه چې هغه ووژني.[۷۴] بالاخره، امام حسن عسکري په پټه مسموم شو او د ۲۶۰ هجري کال د ربیع الاول په اتمه نیټه شهید شو.[۷۵] ویل کیږي چې حکومت هڅه وکړه چې داسې ظاهره کړه چې د امام حسن عسکري وژنه یو عادي مړینه وه.[۷۶] طبرسي په دې باور دی چې ډېر شیعه عالمان په دې باور دي چې امام د معتمد د حکومت له خوا د زهرو په پایله کې شهید شوی دی؛[۷۷] په هرصورت، شیخ مفید په خپل کتاب «الارشاد» کې د امام حسن عسکري وفات د ناروغۍ له امله ګڼلې او د هغه په وژنه کې یې د معتمد لاس لرلو ته اشاره نه ده کړې.[۷۸]
د امام حسن عسکري(ع) د خپل شهادت په اړه ضمني بیان،[۷۹] د هغه لنډ د عمر لنډوالی پرته له کومې ناروغۍ، او د هغه د زندان څخه د خلاصونه او د هغه د مړینې ترمنځ لنډ وقفه[۸۰] او همدارنګه د خلیفه لخوا د شیعیانو د یوولسم امام د مړینې د عادي کولو هڅه،[۸۱] او همدارنګه د ټولو امامانو د شهادت په اړه روایت (ما منا الا مقتول شهید)،[۸۲] دا ښيي چې د یوولسم امام د وژلو لپاره د خلافت لخوا دسیسه شوې ده. لکه څنګه چې یادونه وشوه، د شیعه امامانو د ژوند او د هغه په وړاندې د خلیفه ګانو د چلند په اړه د شیعیانو تاریخي تجربې ته په پام سره، د هغه شهادت شیعیانو ته څرګند و.[۸۳]
په ځینې سرچینې کې د معتمد له خوا د امام هادي(ع) د شهادت په اړه راپورونه ذکر شوي دي؛[۸۴] لکه څنګه چې ویل شوي، امام هادي(ع) د پخواني خلیفه معتز په امر او د معتمد د زهرو له سببه شهید شو.[۸۵]
د امام مهدي(عج) سره مقابله
د امام حسن عسکري(ع) د زوی د موندلو لپاره د حکومت هڅو یوولسم امام دې ته وهڅوه چې د خپل زوی، مهدي(عج) د زیږون او اوسیدو ځای پټ وساتي.[۸۶] ویل کیږي چې حکومت د امام مهدي(عج) د لټولو لپاره څو ځله د هغه کور ولټوه، او حتی د هغه د عمر په وروستي ورځو کې یې د هغه کور تر کلکې څارنې لاندې راوست، ترڅو که د هغه زوی وموندل شي، نو حکومت ته به یې راپور ورکړي.[۸۷] حکومتي استازو، د معتمد په امر عمل وکړ، د امام عسکري(ع) له شهادت وروسته یې هم د مهدي(عج) د نیولو لپاره د هغه پر کور چاپه ووهله. دوی کور تلاشي کړ او کوټې یې بندې کړې،[۸۸] د امام حسن عسکري(ع) ټولې وينځې یې بندي کړې ترڅو ډاډ ترلاسه شي چې دوی حامله نه دي.[۸۹]
پاڅونونه او جنګونه
د معتمد د خلافت دوره د یوې سختې دورې په توګه بیان شوې ده، چې د حکومت پر وړاندې په کې ډېر پاڅونونه وشول.[۹۰] ویل شوي چې د اسلامي ځمکو هره برخه د یوې ډلې تر کنټرول لاندې وه.[۹۱]
د زنګیانو پاڅون، چې د علي بن محمد په مشرۍ، چې د صاحب زنج په نوم پیژندل کیږي، د معتمد د واکمنۍ پرمهال، وشو[۹۲] او بالاخره د حکومت لخوا وځپل شو.[۹۳] په دې موده کې، یعقوب لیث صفاري واک ته ورسېد.[۹۴] هغه د معتمد له لښکرو سره له مخامخېدو وروسته[۹۵] او د اسلامي ځمکو د ځینو برخو د کنټرول ترلاسه کولو وروسته، په جندی شاپور کې د ناروغۍ له امله وفات شو.[۹۶]
په ۲۷۸ هجري کال کې په کوفه کې د قرمطیانو ظهور،[۹۷] د اسماعیلیانو ظهور،[۹۸] د طبرستان علویان[۹۹] او صفاریان، او همدارنګه په خراسان او کرمان کې د احمد بن عبدالله خجستاني بغاوت[۱۰۰] او رومیانو(صوائفو) سره جګړه[۱۰۱] دا هغه نورې پیښې دي چې د معتمد د خلافت په وخت کې شوي او په تاریخ کې بیان شوي دي.
- همدارنګ وګورئ: د صاحب زنج، قرمطیان، او اسماعیلیه پاڅونونه
د علویانو پاڅون
د معتمد د واکمنۍ پر مهال، د شیعیانو له خوا ځینې پاڅونونه وشول؛ په دې کې د علي بن زید بن حسین پاڅون هم شامل دی، چې په کوفه کې راپورته شو او په لومړي پړاو کې یې عباسیانو ته ماتې ورکړه، خو د کوفې د خلکو د ملاتړ د نه کولو له امله صاحب زنج سره یوځای شو. وروسته له هغه چې د صاحب زنج د علوي شونې په اړه په غلطې ادعا پوه شو، علي بن زید هڅه وکړه چې خپل د پوځ قوماندانان خپل لوري ته راوبلي، خو بالاخره د صاحب زنج لخوا ووژل شو.[۱۰۲]
د علویانو پاڅون لکه په مصر کې د ابراهیم بن محمد چې د محمد بن حنفیه له اولادې څخه و،[۱۰۳] په کوفه کې د علي بن زید علوي،[۱۰۴] په ری کې د حسین بن زید الطالبي [۱۰۵] د معتمد د واکمنۍ پر مهال رامنځته شوو. سیوطي په خپل کتاب تاریخ خلفا کې د عبیدالله بن عبید په نوم د یو کس یادونه کړې ده او باور لري چې هغه په یمن کې د مهدویت مدعي و.[۱۰۶]
فوټ نوټ
- ↑ خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۲۷۹.
- ↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۴، ص۲۸۰؛ ابنعساکر، تاریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۷۱، ص۵۱؛ صفدی، الوافی بالوفیات، ۱۴۰۱ق، ج۶، ص۲۹۲.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۹، ص۴۷۴.
- ↑ ابیالفداء، تاریخ أبیالفداء، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۶۶؛ قمی، نگاهی بر زندگی چهارده معصوم(ع)، ۱۳۸۰ش، ص۵۰۳؛ حسینی خانون آبادی، وقایع السنین و الاعوام، ۱۳۵۲ش، ج۱، ص۱۸۰.
- ↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۴، ص۲۸۰؛ خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۲۷۹؛ زامباور، نسب نامه خلفا، ۲۵۳۶ش، ج ۱، ص۳.
- ↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۴، ص۲۸۰؛ ابنعساکر، تاریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۷۱، ص۷۱و۵۱؛ صفدی، الوافی بالوفیات، ۱۴۰۱ق، ج۶، ص۲۹۲.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۹، ص۴۷۴.
- ↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۴، ص۲۸۰؛ ابنعساکر، تاریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۷۱، ص۵۱؛ ابنفوطی، مجمع الآداب، ۱۴۱۶ق، ج۵، ص۳۲۳.
- ↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۴، ص۲۸۱؛ ابنعساکر، تاریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۷۱، ص۵۱؛ صفدی، الوافی بالوفیات، ۱۴۰۱ق، ج۶، ص۲۹۲.
- ↑ جمعی از نویسندگان، فرهنگ شیعه، ۱۳۸۶ش، ص۱۲۵.
- ↑ معروف الحسنی، زندگانی دوازده امام(ع)، ۱۳۸۲ش، ج۲، ص۵۰۳.
- ↑ محدث نوری، نجم الثاقب، ۱۳۸۴ش، ج۱، ص۸۲.
- ↑ حسن، تاریخ سیاسی اسلام، ۱۳۷۶ش، ج۳، ص۳۷۹.
- ↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۴، ص۲۸۰؛ ابنعساکر، تاریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۷۱، ص۵۱؛ صفدی، الوافی بالوفیات، ۱۴۰۱ق، ج۶، ص۲۹۲.
- ↑ ابنعساکر، تاریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۷۱، ص۵۱-۵۲؛ خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۲۷۹.
- ↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۴، ص۲۸۱؛ ابنعساکر، تاریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۷۱، ص۵۱-۵۲؛ صفدی، الوافی بالوفیات، ۱۴۰۱ق، ج۶، ص۲۹۲.
- ↑ ابنشاکر کتبی، فوات الوفیات، بیروت، ج۱، ص۶۴.
- ↑ صفدی، الوافی بالوفیات، ۱۴۰۱ق، ج۶، ص۲۹۲؛ ابنعماد حنبلی، شذرات الذهب، ۱۴۰۶ق، ج۳، ص۳۲۶.
- ↑ ابنعساکر، تاریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۷۱، ص۵۲؛ صفدی، الوافی بالوفیات، ۱۴۰۱ق، ج۶، ص۲۹۲؛ ابنشاکر کتبی، فوات الوفیات، بیروت، ج۱، ص۶۵.
- ↑ کشی، اختیار معرفة الرجال، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۸۲۱.
- ↑ نجاشی، الرجال، ۱۳۶۵ش، ص۷۷.
- ↑ سیوطی، تاریخ الخلفاء، ۱۴۱۷ق، ص۴۳۴؛ حسن، تاریخ سیاسی اسلام، ۱۳۷۶ش، ج۳، ص۳۸۲.
- ↑ خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۲۸۰.
- ↑ صفدی، الوافی بالوفیات، ۱۴۰۱ق، ج۶، ص۲۹۲-۲۹۳.
- ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، بیروت، ج۲، ص۵۰۷؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۴، ص۲۸۱؛ ابنعساکر، تاریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۷۱، ص۵۱.
- ↑ ابیالفداء، تاریخ أبی الفداء، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۶۶؛ عبدالحسین خاتونآبادی، وقایع السنین والاعوام، ۱۳۵۲ش، ج۱، ص۱۸۰؛ زامباور، نسبنامه خلفا، ۲۵۳۶، ج۱، ص۳.
- ↑ قرشی، زندگانی امام حسن عسکری(ع)، ۱۳۷۵ش، ص۲۶۶.
- ↑ سیوطی، تاریخ الخلفاء، ۱۴۱۷ق، ص۴۳۰؛ ابیالفداء، تاریخ أبی الفداء، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۶۶.
- ↑ ابناثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۷، ص۲۷۷؛ حسن، تاریخ سیاسی اسلام، ۱۳۷۶ش، ج۳، ص۳۷۸.
- ↑ حسن، تاریخ سیاسی اسلام، ۱۳۷۶ش، ج۳، ص۳۷۸.
- ↑ ابناثیر، الکامل، ۱۳۸۵ق، ج۷، ص۴۵۵؛ ابنخلدون، تاریخ ابنخلدون، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۴۳۲.
- ↑ زرکلی، الأعلام، ۱۹۸۹م، ج۱، ص۱۰۷.
- ↑ خضری، تاریخ خلافت عباسی از آغاز تا پایان آلبویه، ۱۳۹۴ش، ص۱۲۳.
- ↑ خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۲۷۹.
- ↑ حسن، تاریخ سیاسی اسلام، ۱۳۷۶ش، ج۳، ص۳۷۹.
- ↑ خضری، تاریخ خلافت عباسی از آغاز تا پایان آلبویه، ۱۳۹۴ش، ص۱۲۳.
- ↑ ابنشداد، الأعلاق الخطیرة، ۱۹۵۳م، ج۳، ص۷۰۰؛ صفدی، الوافی بالوفیات، ۱۴۰۱ق، ج۲، ص۲۹۲؛ ابنتغری بردی، مورد اللطافة، ۱۹۷۷ش، ج۱، ص۱۶۴.
- ↑ ابنخلدون، تاریخ ابنخلدون، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۳۷۹؛ خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۲۷۹؛ ابنکثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۱۱، ص۲۲.
- ↑ قرشی، زندگانی امام حسن عسکری(ع)، ۱۳۷۵ش، ص۲۶۶.
- ↑ خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۲۷۹.
- ↑ سلوی، الکوکب الثاقب، ۱۴۲۷ق، ج۳، ص۸۱۱.
- ↑ ابنالطقطقی، الفخری، ۱۴۱۸ق، ص۲۴۵؛ ابنخلدون، تاریخ ابنخلدون، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۴۳۲.
- ↑ زرکلی، الأعلام، ۱۹۸۹م، ج۱، ص۱۰۶.
- ↑ سیوطی، تاریخ الخلفاء، ۱۴۱۷ق، ص۴۳۰؛ حسن، تاریخ سیاسی اسلام، ۱۳۷۶ش، ج۳، ص۳۷۸.
- ↑ حسن، تاریخ سیاسی اسلام، ۱۳۷۶ش، ج۳، ص۳۷۸.
- ↑ خضری، تاریخ خلافت عباسی از آغاز تا پایان آلبویه، ۱۳۹۴ش، ص۱۲۳.
- ↑ سیوطی، تاریخ الخلفاء، ۱۴۱۷ق، ص۴۳۰؛ زرکلی، الأعلام، ۱۹۸۹م، ج۱، ص۱۰۷.
- ↑ صفدی، الوافی بالوفیات، ۱۴۰۱ق، ج۶، ص۲۹۲؛ ابنشاکر کتبی، فوات الوفیات، بیروت، ج۱، ص۶۵.
- ↑ حسن، تاریخ سیاسی اسلام، ۱۳۷۶ش، ج۳، ص۳۷۸.
- ↑ خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۲۷۹؛ حسن، تاریخ سیاسی اسلام، ۱۳۷۶ش، ج۳، ص۳۷۸.
- ↑ ابنکثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۱۱، ص۶۵.
- ↑ سیوطی، تاریخ الخلفاء، ۱۴۱۷ق، ص۴۳۲؛ ابنخلدون، تاریخ ابنخلدون، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۳۹۳.
- ↑ سیوطی، تاریخ الخلفاء، ۱۴۱۷ق، ۴۳۲.
- ↑ سیوطی، تاریخ الخلفاء، ۱۴۱۷ق، ص۴۳۴.
- ↑ ابنخلدون، تاریخ ابنخلدون، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۴۳۲.
- ↑ سیوطی، تاریخ الخلفاء، ۱۴۱۷ق، ص۴۳۴؛ ابنخلدون، تاریخ ابنخلدون، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۴۳۲.
- ↑ حسین، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم(عج)، ۱۳۸۵ش، ص۱۰۱؛ قرشی، زندگانی امام حسن عسکری(ع)، ۱۳۷۵ش، ص۲۶۹.
- ↑ قرشی، زندگانی امام حسن عسکری(ع)، ۱۳۷۵ش، ص۲۶۸.
- ↑ معروف الحسنی، زندگانی دوازده امام(ع)، ۱۳۸۲ش، ج۲، ص۵۶۹.
- ↑ معروف الحسنی، زندگانی دوازده امام(ع)، ۱۳۸۲ش، ج۲، ص۵۷۳.
- ↑ منتظرالقائم، تاریخ امامت، ۱۳۸۶ش، ص۲۵۵-۲۵۶.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، بیروت، ص۵۳۶-۵۴۰.
- ↑ جمعی از نویسندگان، فرهنگ شیعه، ۱۳۸۶ش، ص۱۲۵.
- ↑ قرشی، زندگانی امام حسن عسکری(ع)، ۱۳۷۵ش، ص۲۶۸.
- ↑ حسین، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم(عج)، ۱۳۸۵ش، ص۱۰۱.
- ↑ منتظرالقائم، تاریخ امامت، ۱۳۸۶ش، ص۲۵۵.
- ↑ منتظرالقائم، تاریخ امامت، ۱۳۸۶ش، ص۲۵۵.
- ↑ قرشی، زندگانی امام حسن عسکری(ع)، ۱۳۷۵ش، ص۲۶۷.
- ↑ ابنطاووس، مهج الدعوات، ۱۴۱۱ق، ص۲۷۵.
- ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه(ع)، قم، ص۵۴۴-۵۴۵.
- ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه(ع)، قم، ص۵۴۴-۵۴۵.
- ↑ مسعودی، اثبات الوصیة، ۱۳۸۴ش، ص۲۵۳.
- ↑ قرشی، زندگانی امام حسن عسکری(ع)، ۱۳۷۵ش، ص۲۷۰.
- ↑ احمدی، تاریخ امامان شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۲۴۶.
- ↑ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۱۳۱.
- ↑ احمدی، تاریخ امامان شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۲۴۶.
- ↑ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۱۳۱-۱۳۲.
- ↑ شیخ مفید، الإرشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۳۳۶.
- ↑ مسعودی، اثبات الوصیة، ۱۳۸۴ش، ص۲۵۳.
- ↑ منتظرالقائم، تاریخ امامت، ۱۳۸۶ش، ص۲۵۶-۲۵۷.
- ↑ تصویر امامان شیعه در دایرة المعارف اسلام، ص۴۴۳
- ↑ تصویر امامان شیعة در دایرة المعارف اسلام، ص۴۴۳-۴۴۴
- ↑ احمدی، تاریخ امامان شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۲۴۶.
- ↑ مناقب و مراثی اهلبیت، ص۲۷۴؛ منتهی الآمال، ج۳، ص۱۸۸۷؛ ابنشهرآشوب، مناقب آلابیطالب، ۱۳۷۹ق، ج۴، ص۴۰۱.
- ↑ تقیزاده داوری، تصویر امامان شیعه، ۱۳۸۵ش، ص۴۲۷.
- ↑ احمدی، تاریخ امامان شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۲۴۷.
- ↑ احمدی، تاریخ امامان شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۲۴۷ به نقل از کلینی.
- ↑ مدرسی، امامان شیعه و جنبشهای مکتبی، ۱۳۶۹ش، ص۳۶۳.
- ↑ مدرسی، امامان شیعه و جنبشهای مکتبی، ۱۳۶۹ش، ص۳۶۲.
- ↑ سلوی، الکوکب الثاقب، ۱۴۲۷ق، ج۳، ص۸۱۱.
- ↑ ابنخلدون، تاریخ ابنخلدون، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۴۲۳.
- ↑ ابنخلدون، تاریخ ابنخلدون، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۳۸۲.
- ↑ سیوطی، تاریخ الخلفاء، ۱۴۱۷ق، ص۴۳۰؛ خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۲۷۹.
- ↑ خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۲۷۹.
- ↑ بیهقی، تاریخ بیهقی، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۵۵۵.
- ↑ حسن، تاریخ سیاسی اسلام، ۱۳۷۶ش، ج۳، ص۴۳۱.
- ↑ سیوطی، تاریخ الخلفاء، ۱۴۱۷ق، ص۴۳۴.
- ↑ حسن، تاریخ سیاسی اسلام، ۱۳۷۶ش، ج۳، ص۳۷۹.
- ↑ ابنخردادبه، المسالک و الممالک، بیروت، ص۱۵.
- ↑ سیوطی، تاریخ الخلفاء، ۱۴۱۷ق، ص۴۳۱-۴۳۲.
- ↑ سیوطی، تاریخ الخلفاء، ۱۴۱۷ق، ص۴۳۱؛ ابنخلدون، تاریخ ابنخلدون، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۴۲۱.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، بیروت، ص۵۲۸.
- ↑ ابنخلدون، تاریخ ابنخلدون، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۳۸۱.
- ↑ ابنخلدون، تاریخ ابنخلدون، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۳۸۱.
- ↑ ابنخلدون، تاریخ ابنخلدون، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۳۸۱.
- ↑ سیوطی، تاریخ الخلفاء، ۱۴۱۷ق، ص۴۳۳.
سرچينې
- ابناثیر جزری، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار بیروت، ۱۳۸۵ق.
- ابنالطقطقی، محمد بن علی بن طباطبا، الفخری فی الآداب السلطانیة و الدول الاسلامیة، تحقیق عبدالقادر محمد مایو، بیروت، دارالقلم العربی، ۱۴۱۸ق.
- ابنتغری بردی، یوسف، مورد اللطافة فی من ولی السلطنة و الخلافة، قاهره، دارالکتب المصریة، ۱۹۷۷م.
- ابنخردادبه، عبیدالله بن عبدالله، المسالک و الممالک، ترجمه، بیروت، دار صادر، بیتا.
- ابنخلدون، عبدالرحمن بن محمد، دیوان المبتدأ و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوی الشأن الأکبر، تحقیق خلیل شحادة، بیروت، دارالفکر، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
- ابنشاکر کتبی، محمد بن شاکر، فوات الوفیات و الذیل علیها، بیروت، دار صادر، بیتا.
- ابنشداد، محمد بن علی، الأعلاق الخطیرة فی ذکر أمراء الشام و الجزیرة، دمشق، المعهد العلمی الفرنسی للدراسات العربیة، ۱۹۵۳م.
- ابنشهرآشوب مازندرانی، محمد بن علی، المناقب، قم، علامه، ۱۳۷۹ق.
- ابنطاووس، علی بن موسی، مهج الدعوات و منهج العبادات، قم، دارالذخائر، ۱۴۱۱ق.
- ابنعساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق و ذکر فضلها و تسمیة من حلها من الأماثل أو اجتاز بنواحیها من واردیها و أهلها، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
- ابنعماد حنبلی، عبدالحی بن احمد، شذرات الذهب فی أخبار من ذهب، دمشق، دار ابنکثیر، ۱۴۰۶ق.
- ابنفوطی، عبدالرزاق بن احمد، مجمع الآداب فی معجم الألقاب، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، ۱۴۱۶ق.
- ابنکثیر الدمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۷ق.
- ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین، مقاتل الطالبیین، بیروت، دارالمعرفه، بیتا.
- ابیالفداء، اسماعیل بن علی، تاریخ أبیالفداء، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.
- احمدی بیرجندی، احمد، مناقب و مراثی اهلبیت(ع)، مشهد، آستان قدس رضوی، چاپ سوم، ۱۳۸۴ش.
- احمدی، حمید، تاریخ امامان شیعه، قم، دفتر نشر معارف، ۱۳۸۹ش.
- بیهقی، محمد بن حسین، تاریخ بیهقی با معنی واژهها و شرح جملههای دشوار و برخی نکتههای دستوری و ادبی، تهران، مهتاب، چاپ چهارم، ۱۳۷۴ش.
- تقیزاده داوری، محمود، تصویر امامان شیعه در دایرة المعارف اسلام، قم، موسسه شیعه شناسی، ۱۳۸۵ش.
- جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه(ع)، قم، انصاریان، چاپ ششم، بیتا.
- جمعی از نویسندگان، فرهنگ شیعه، قم، زمزم هدایت، چاپ دوم، ۱۳۸۶ش.
- حسن، ابراهیم، تاریخ سیاسی اسلام، ترجمه: ابوالقاسم پاینده، تهران، جاویدان، چاپ نهم، ۱۳۷۶ش.
- حسین، جاسم، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم(عج)، ترجمه سید محمدتقی آیتاللهی، تهران، امیرکبیر، چاپ سوم، ۱۳۸۵ش.
- حسینی خاتون آبادی، عبدالحسین، وقایع السنین و الاعوام، تهران، اسلامیه، ۱۳۵۲ش.
- خضری، سید احمدرضا، تاریخ خلافت عباسی از آغاز تا پایان آلبویه، تهران، سمت، ۱۳۹۴ش.
- خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، بیروت، دارالکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون، ۱۴۱۷ق.
- خواندمیر، غیاث الدین بن همام الدین، تاریخ حبیب السیر: از حمله مغول تا مرگ شاه اسمعیل اول، تهران، خیام، چاپ چهارم، ۱۳۸۰ش.
- زامباور، ادوارد، نسب نامه خلفا و شهر یاران و سیر تاریخی حوادث اسلام، ترجمه محمدجواد مشکور، تهران، کتابفروشی خیام، ۲۵۳۶ش.
- زرکلی، خیرالدین، الأعلام(قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین)، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ هشتم، ۱۹۸۹م.
- سلوی، عبدالقادر بن عبدالرحمن، الکوکب الثاقب فی أخبار الشعراء و غیرهم من ذوی المناقب، مغرب، وزارة الأوقاف و الشؤون الإسلامیة، ۱۴۲۷ق.
- سیوطی، عبدالرحمن بن ابیبکر، تاریخ الخلفاء، دمشق، دارالبشائر، ۱۴۱۷ق.
- شیخ مفید، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، بیروت، دارالنشر فرانز شتاینر، چاپ دوم، ۱۴۰۱ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، قم، آلالبیت، ۱۴۱۷ق.
- طبری، محمد بن جریر بن یزید، تاریخ الامم و الملوک، بیروت، دارالتراث، ۱۳۸۷ق.
- قرشی، باقر شریف، زندگانی امام حسن عسکری(ع)، ترجمه سید حسن اسلامی، قم، جامعه مدرسین، ۱۳۷۵ش.
- قمی، عباس، منتهی الآمال، قم، دلیل ما، ۱۳۷۹ش.
- قمی، عباس، نگاهی بر زندگی چهارده معصوم(ع)، قم، ناصر، چاپ سوم، ۱۳۸۰ش.
- کشی، محمد بن عمر، اختیار معرفة الرجال، قم، موسسة آلالبیت(ع) لإحیاء التراث، ۱۴۰۴ق.
- محدث نوری، حسین، نجم الثاقب فی احوال الامام الغائب، قم، مسجد جمکران، ۱۳۸۴ش.
- مدرسی، محمدتقی، امامان شیعه و جنبشهای مکتبی، مشهد، آستان قدس رضوی، چاپ سوم، ۱۳۶۹ش.
- مسعودی، علی بن حسین، إثبات الوصیة للإمام علی بن أبی طالب، قم، انصاریان، چاپ سوم، ۱۳۸۴ش.
- معروف الحسنی، هاشم، زندگانی دوازده امام(ع)، ترجمه محمد مقدس، تهران، امیرکبیر، چاپ چهارم، ۱۳۸۲ش.
- منتظرالقائم، اصغر، تاریخ امامت، قم، دفتر نشر معارف، ۱۳۸۶ش.
- نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، قم، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، چاپ ششم، ۱۳۶۵ش.
- یعقوبی، احمد بن ابییعقوب، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر، بیتا.