شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام (کتاب)
 | |
| لیکوال | محقق حلي (وفات ۶۷۶ق) |
|---|---|
| موضوع | فتوایي فقه |
| ژبه | عربي |
| ټولګه | ۴ ټوکونه |
| خپرونکی | اسماعیلیان |
په شرائع مشهور، شَرایعُ الاسلام فی مسائل الحَلال و الحَرام په فتوایي فقه کې، لیکوال د اومې قمري پېړۍ تکړه فقیه محقق حلي (وفات ۶۷۶ق). دا کتاب د لیکل کېدو له وخته همېشه د فقیهانو د توجه وړ او د علمیه حوزو ( دیني مدرسو) د درسي متونو برخه پاتې شوی او ډېرې شرحې او لمن لیکونه پرې لیکل شوې دي.
د شرایع لویه ځانګړنه دا بلل شوې چې پکې د فقې مسایل په منطقي او منظم چوکاټ کې وړاندې شوې دي. په دې کتاب کې ټول شرعي احکام په څلورو کلي برخو، عباداتو، عقودو، ایقاعاتو او احکامو کې بیان شوې دي.
د شرایع تر ټولو لویې شرحې دا دي: جواهرالکلام، مسالکالاَفهام او مدارکالاحکام.
د شرایع ډېرې خطي نسخې موجودې دي. ځینې یې زړې دي او په خپله محقق حلي ته لوستل شوې او هغه په خپل خط هغه تایید کړې دي. همداراز دا کتاب په ځلونو په مختلفو هیوادونو کې چاپ شوی دی.
د کتاب لیکوال او د تالیف محرک
محقق حلي (۶۰۲-۶۷۶ق) له لویو شیعه فقیهانو دی هغه د علامه حلي ماما او استاد و.[۱] علامه حلي هغه د خپلې زمانې تر ټولو لوی فقیه بللی دی.[۲] پر علامه حلي سربېره، ابن داوود حلي، فخرالمحققین د علامه حلي زوی او علی بن یوسف حلي د علامه حلي ورور د هغه له تکړه شاګردانو وو.[۳]
محقق حلي په فقې، اصول فقه او کلام کې کتابونه لیکلي دي چې ځینې یې دا دي: المُختَصَرُ النّافِع (په فقه کې)، المُعتَبَر فی شرحِ المُختَصَر (په فقه کې)، نَهجُ الوُصول اِلىٰ مَعرفةِ عِلمِ الاُصول (په اصول فقه کې) او المَسلَک فی اُصولِ الدّین (په کلام کې).[۴]
د کتاب د لیکوال په وینا، کتاب یې د خپل یو شاګرد په وړاندیز لیکلی چې ترې یې غوښتې وو په یوې لنډې شان لیکنې کې ورته اصلي فقهي احکام بیان کړي.[۵]
د کتاب مقام
ویل شوي چې له شرایع مخکې د شیخ طوسي لیکلی نهایه کتاب دوه پېړۍ تر ټولو مهم فقهي درسي متن و؛ خو د شرایع له لیکل کېدو وروسته دا کتاب له ډېر هرکلي سره مخ او ورو ورو یې د نهایه ځای ونیوه.[۶]
صاحبجواهر د خپل کتاب جواهر الکلام په سریزه کې چې د شرایع شرحه ده شرایع کتاب « په شرعي احکامو کې یو قرآن» او «په فقهي احکامو کې یو فرقان» (فرقان له ناسمه د سم معلومولو وسیله) بللې ده. د هغه کره والی او بشپړوالی یې ستایلی او هغه یې د ورپسې کتابونو لپاره بېلګه ګنلې ده.[۷]
د آقا بزرګ تهراني په وینا، شرایع د فقهي مباحثو د تنظیم له پلوه، له ډېرو غوره فقهي متونو څخه دی.[۸] دا کتاب د لیکوال له زمانې څخه همېشه د شیعه فقیهانو د پام وړ او د علمي خبرو اترو او تدریسونو چورلیز و.[۹]
ځانګړنې
د مدرسي طباطبایي په وینا، محقق له شیعه فقې یو منسجم او منطقي جوړښت وړاندې کړ او هغه یې له تیت پرکوالي راووېسته.[۱۰] په شرایع کې په لومړي ځل فقهي مسایل په څلورو برخو، عبادات، معاملات، عقود او احکام کې مطرح شوې او راتلونکو فقیهانو د هغه پېروي کړې ده.[۱۱] د کتاب ځینې ځانګړنې دا دي:
- په دې کتاب کې هغه فقهي مسایل چې کم استعمال یا کمه فایده لري نه دي مطرح شوې.
- ادبیات یې کره، لنډ، بې له زیاتي خبرو او په عین حال کې روان او رسا دي.
- دا کتاب زیاتره فتوایي فقه ده؛ خو کله کله یې د خپل مخالف فقهي نظر هم وړاندې کړی دی او د قرآن په ایتونو، حدیثونو او اجماع یې استدلال کړی دی.
- د «الاَوْلیٰ» (داسې نظر چې ترجیح لري) «الاَنسب» (هغه څه چې له فقهي دلیلونو سره زیات هماهنګ دي) او «الاَشهر» (زیات مشهور) په شان اصطلاحات په لومړي ځل په دې کتاب کې او د منل شوې فتوا لپاره وکارول شول او راتلونکو فقیهانو د هغه پېروي وکړه.[۱۲]
جوړښت
شرایع کتاب په څلورو برخو کې تنظیم شوی دی:
- عبادات: طهارت، صلوة، زکوة، خمس، صوم، اعتکاف، حج، عمره، جهاد، امر به معروف، نهی عن المنکر.[۱۳]
- عقود: تجارت، رهن،( ګروي) اِفلاس (دیوالیه کېدل)، حَجْر (په شخصي مالونو کې له تصرفه منع والی) ضِمان، حواله، کفالت، صلح، شرکت، مضاربه، مزارعه او مساقات، ودیعه، عاریه، اجاره، وکالت، وقف، هبه، سبق و رمایه، وصیت او واده.[۱۴]
- ایقاعات: طلاق، ظِهار، ایلاء، لِعان، عتق، تدبیر، مکاتبه، استیلا، اقرار، جِعاله، ایمان او نذر.[۱۵]
- احکام: صید و ذباحه، اطعمه او اشربه، غصب، شفعه، احیای موات، لُقَطه، فرائض، قضا، شهادات، حدود و تعزیرات، قصاص و دیات.[۱۶]
شرایع د طهارت په کتاب سره او د طهارت د درې ګونو ډولونو(اودس، غسل او تیمم) په باره کې او د هغه د واجبو او مستحبو قسمونو په بیان کې د بحث په اړه پېل شوی او د دیات په کتاب او ملحقاتو سره په څو مسالو کې ختم شوی دی.[۱۷]
د شرایع پېل په څلورو محورونو عبادات، عقود، ایقاعات او احکامو باندې په تقسیم سره شوی او د عباداتو په ذیل کې لس کتابه راغلي چې لومړی یې طهارت دی. لیکوال طهارت په وضو، غسل او تیمم تقسیم کړی او د هر یو وجوب اواستحباب یې داسې بیان کړی دی: د اودس د وجوب موارد دا دي: لمونځ او واجب طواف، د قراني لیکنو لمس کول، له دې پرته د نورو مواردو لپاره اودس مستحب دی. د واجب غسل موارد دا دي: د وضو ټول موردونه او پرې سربېره جوماتونو ته د داخلېدو لپاره، د عزائم سورو د لوستلو لپاره، د روژې میاشتې ورځې ته د داخلېدو لپاره کله چې جنب انسان ته یوازې د سپینوالي تر راختلو پورې د غسل کولو په اندازه وخت پاتې وي او د کثیره مستحاضه ښځې د روژې لپاره. او له دې پرته د نورو مواردو لپاره غسل مستحب دی. د تیمم د واجبېدو موارد دا دي: د واجب لمونځ لپاره تیمم چې د اودس یا غسل کولو وخت نه وي او څوک چې په مسجد الحرام یا مسجد النبي کې جنب شوی اوغواړي ترې ووځي او له دې پرته د نورو مواردو لپاره تیمم مستحب دی. البته طهارت کله کله په نذر او داسې نورو شیانو سره واجبیږي.[۱۸]
د شرایع کتاب اخري مساله د هغه مسلمان د حکم په اړه ده چې په یوغشی یې یو مارغه ویشتی وي او له هغه وروسته مرتد شوی وي او غشی یې په یو مسلمان لګېدلی وي. شیخ طوسي[۱۹] قایل دی چې دیت نه د هغه د مسلمانو خپلوانو په غاړه دی او نه د کفارو په غاړه.[یادونه۱] صاحب شرایع په دې باور دی چې که وویل شي چې دیت د مسلمان د خپلوانو په غاړه دی نو دا ښه خبره ده ځکه چې د صحیح قول په اساس خپلوان مسلمان یې له هغه میراث وړي.[۲۰]
د شرایع شرحې، لمن لیکونه او ترجمې
پر شرایع الاسلام ډېرې شرحې او لمن لیکونه لیکل شوې دي.[۲۱] د هغې ځینې لنډیزونه او ژباړې هم شته دي. په مختصر الشرایع مشهور کتاب النّافِع فی مُختصر الشّرایع هغه لنډیز دی چې په خپله محقق حلي له شرایع څخه وړاندې کړی دی.[۲۲] هغه په همدې لنډیز یوه شرحه د المعتبر فی شرحِ المختصر په نوم لیکلې ده.[۲۳] ابو القاسم بن احمد یزدي د شرایع الاسلام له ژباړونکو څخه دی. دا ژباړه د محمد تقي دانش پژوه په ۱۳۷۴ لمریز کال کې په څلورو ټوکونو کې د تهران پوهنتون د مطبوعاتو له خوا خپره شوه.[۲۴]
ځینې مشهورې شرحې دا دي:
- جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تألیف د محمدحسن نجفی ، مشهور په صاحب جواهر (وفات ۱۲۶۱ق)
- مَسالِک الاَفهام اِلی شرائع الاسلام، له شهید ثاني (وفات ۹۶۶ق)
- مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، لیک د سید محمد موسوی عاملي، مشهور په صاحب مدارک (وفات ۹۴۶ق)[۲۵]
محقق کرکي، سید محمد مهدي بحرالعلوم، شهید ثاني او جمال الدین خوانساري هم له هغو فقیهانو دي چې پر شرایع یې لمن لیکونه لیکلې دي.[۲۶]
نسخه پېژندنه
د سید محسن امین په وینا له شرایع الاسلام ډېرې خطي نسخې موجودې دي.[۲۷] په فهرستواره دستنوشتههای ایران کتاب کې په ایران کې د ۸۵۳ نسخو نوم راغلی دی.[۲۸] په دې کې ځینې نسخې ډېرې زړې دي؛ په دې ډول چې په خپله د لیکوال لپاره،[۲۹] یا د هغه د هم مهاله فقیهانو لکه علامه حلي[۳۰] لپاره لوستل شوې دي.
آقا بزرګ تهراني په الذریعه کې ځینې نسخې چې په خپله یې لیدلې دي په دې ډول ذکر کړي دي:
- د محمد بن اسماعیل هرقلي په نامه د یو کس په خط نسخه، دا نسخه د کتاب د لومړۍ نیمایي برخې ده او په ۶۷۰ قمري کال کې لیکل شوې ده. کاتب دا نسخه، محقق حلي ته لوستې او هغه په خپل خط تایید کړې ده.
- د کتاب د دوهمې نیمایۍ نسخه د محمد بن اسماعیل هرقلي په خط، دا نسخه په ۷۰۳ ق کال کې لیکل شوې ده.
- په تهران کې د مجد الدین نصیري کتابتون کې موجوده نسخه چې په ۶۷۴ ق کال کې لیکل شوې ده. د دغه نسخې پر اتمام د محقق حلي تاییدیه، د هغه په خپل خط او لاسلیک په نسخه کې لیدل کیږي.
- په نجف کې د آل طالقاني کتابتون نسخه. دا نسخه د محمد کاظم یزدي په نامه یو کس په ۱۱۰۵ ق کال کې لیکلې ده.[۳۱]
د خپرېدو حالت
شرایع په ځلونو په ایران، هند، مصر او عراق کې چاپ شوی دی. احتمال یې ورکړی چې ترټولو زوړ چاپ یې په ۱۲۵۵ ق کال کې د هند په کلکتې کې شوی وي.[۳۲] په ایران کې یې لومړی چاپ په ۱۲۶۷ق کال کې په سنګي یا ډبرین چاپ شوی دی.[۳۳]
ځینې نور چاپونه:
- د قاهرې چاپ کال ۱۳۷۶ق[۳۴]
- د خورشید او مکتبة العلمیة الاسلامیة، چاپخونې چاپ کال ۱۳۷۷ق
- د نجف چاپ د عبدالحسین محمد علی بقّال په تصحیح ، په کال ۱۳۸۹ق کې[۳۵]
- په قم کې د اسماعیلیان خپرنځي چاپ په ۱۴۰۸ق، کې د عبدالحسین محمد علی بقّال په تصحیح
- د انتشارات استقلال، تهران چاپ، ۱۴۰۹ق.
فوټ نوټ
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۳، ص۴۷.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۹۰؛ ج۴، ص۸۹.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۹۰؛ ج۴، ص۹۱-۹۲.
- ↑ افندی، ریاضالعلماء، ۱۴۳۱ق، ج۱، ص۱۰۵-۱۰۶؛ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۹۰؛ ج۴، ص۹۲.
- ↑ محقق حلی، شرایعالاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۲.
- ↑ افراخته، «شرایعالاسلام»، ص۷۳۸.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۲.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۳، ص۴۷-۴۸.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۳، ص۴۷-۴۸؛ امین، اعیانالشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۹۰.
- ↑ مدرسی طباطبایی، مقدمهای بر فقه شیعه، ۱۳۶۸ش، ص۵۴.
- ↑ مدرسی طباطبایی، مقدمهای بر فقه شیعه، ۱۳۶۸ش، ص۲۱.
- ↑ افراخته، «شرایعالاسلام»، ص۷۳۷-۷۳۸.
- ↑ وګورئ: محقق حلي، شرایعالاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۳-۳۱۰.
- ↑ وګورئ: محقق حلي، شرایعالاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۳-۲۰۹.
- ↑ وګورئ: محقق حلي، شرایعالاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۳-۱۴۴.
- ↑ وګورئ: محقق حلي، شرایعالاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۱۵۴-۲۲۴؛ ج۴، ص۳-۲۲۸.
- ↑ محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۸، ج۴، ص۱۰۵۶.
- ↑ محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۸.
- ↑ شیخ طوسی، مبسوط، ج۷، ص۱۸۳.
- ↑ محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۴۰۹ق، ج۴، ص۱۰۵۶.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۳، ص۴۸-۴۹؛ امین، اعیانالشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۹۰..
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۳، ص۴۹.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۴، ص۵۸.
- ↑ ابوالقاسم بن احمد یزدی، ترجمه فارسی شرایع الاسلام، ۱۳۷۴ش.
- ↑ انصاری قمی، «کتابشناسی شروح شرایعالاسلام»، ص۹۲.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۱۰۶-۱۰۸.
- ↑ امین، اعیانالشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۹۰؛ ج۴، ص۹۰.
- ↑ درایتی، فهرستواره دستنوشتههای ایران، ۱۳۸۹ش، ص۳۶۳-۳۸۹.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۳، ص۴۸.
- ↑ افراخته، «شرایعالاسلام»، ص۷۳۹.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۳، ص۴۸-۴۹.
- ↑ افراخته، «شرایعالاسلام»، ص۷۳۹.
- ↑ افراخته، «شرایعالاسلام»، ص۷۳۹.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۳، ص۵۰.
- ↑ افراخته، «شرایعالاسلام»، ص۷۳۹.
سرچينې
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- افراخته، محمدحسین، «شرایعالاسلام»، در دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۸ش.
- افندی، عبدالله، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، تحقیق احمد حسینی اشکوری، بیروت، مؤسسة التاریخ العربی، ۱۴۳۱ق/۲۰۱۰م.
- امین، سید محسن، اعیانالشیعه، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۰۳ق.
- انصاری قمی، ناصرالدین، «کتابشناسی شروح شرایعالاسلام»، میراث شهاب، شماره ۶۸و۶۹، ۱۳۹۱ش.
- درایتی، مصطفی، فهرستواره دستنوشتههای ایران، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، ۱۳۸۹ش.
- محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تحقیق و تصحیح عبدالحسین محمدعلی بقال، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
- مدرسی طباطبایی، سیدحسین، مقدمهای بر فقه شیعه (کلیات و کتابشناسی)، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، ۱۳۶۸ش.