د اهل قبلې تکفیر
- د نورو استعمالونو لپاره، تکفیر (ابهام لری کول) وګورئ.
د اهل قبله تکفیر یا د مسلمانانو تکفیر مطلب په دې معنی ده چې د ځینو مسلمانانو له خوا یو مسلمان کس یا ډېرو مسلمانانو ته د کفر نسبت ورکول او کافر یې ګڼل دی چې د هغوي د قتل او د مالونو د جایزوالي لامل ګرځي. وهابیان د توحید، زیارت او تَوَسُّل په شان د مسلمانانو له خاصو تعلیماتو په خاص اخستون سره د خپلو لیدتوګو مخالف مسلمانان په تېره بیا شیعیان کافر ګڼي.
اکثره اسلامي عالمان د اسلام او کفر پوله، په ژبه باندې د کلمه شهادتینو ویل ګڼي او د اسلامي مذهبونو د پېروانو تکفیر جایز نه ګڼي. سره له دې د اسلام په تاریخ کې همیشه ځینو مسلمانانو د خپلو مخالفو مذهبونو پېروان تکفیر کړې دي. د خوارجو له خوا د حکمیت په پېښه کې د امام علي(ع) تکفیر او د لومړي خلیفه په زمانه کې د اهل رِدّه تکفیر د اهل قبله د تکفیرولو لومړۍ بېلګې دي. له هغه وروسته هم دا لړۍ کم او زیاته په اسلامي مذهبونو کې موجوده وه او ډېر کسان په همدې وجه ووژل شول. البته تکفیر یوازې د مذهب په دایرې کې محدود نه و بلکې کله کله به ځینو فقیهانو، فلسفیانو او عارفانو خپل هم مذهبه کسان هم تکفیرول. همداراز د قران د پېدا کېدو (خلق) په فتنې کې د قران د خلق او قدم د نظریاتو پلویانو چې دواړه له اهل سنتو وو د بلې نظریې پلویان تکفیرول.
د وهابیت له پېدا کېدو وروسته د اهل قبله تکفیرول زیات دود شول. همدارزا د وهابیانو د افکارو تر اثر لاندې او د هغوي په ملاتړ د داعش په شان ډلې جوړې شوې چې مسلمانان په تېره بیا شیعیان تکفیروي.
د تکفیر په اړه ډېر کتابونه شته دي چې زیاتره یې د دغه تفکر د نقد او غلط بللو په چورلیزتوب لیکل شوې دي. همداراز د تکفیر او تکفیري ډلو په نقد او اعتراض کې ډېرې غونډې او سیمینارونه جوړ شوې دي.
اهمیت او مقام
تکفیر یوه فقهي او کلامي موضوع ده چې په اسلامي تاریخ کې همیشه د مسلمانانو د ځینو کسانو او ډلو په تکفیرولو سره د هغوي وینه او مال مباح ګڼل شوی او په نتیجه کې یې جنګونه شوې او ډېر کسان مړه یا بې کوره شوې دی.[۱] همداراز د اسلامي مذهبونو ځینو پیروانو ته د تکفیر د نسبت په ورکولو سره د هغوي د احترام وړ ځینې ځایونه او ودانۍ یا زیارتونه هم وران کړی شوې دي.[۲] په وروستیو پېړیو کې د تکفیر د نظریې د پیروانو له خوا د مسلمانانو په تکفیرولو او د تکفیري افکارو په خپرېدو سره د تکفیر مساله ډېره ګرمه شوې او په دې اړه یو لړ کتابونه لیکل شوې[۳] او غونډې ترسره شوې دي.
مفهوم او ډولونه
د تکفیر مطلب دی د یو مسلمان کافر ګڼل[۴] او یا اهل قبلې ته د کفر نسبت ورکول دی[۵]. البته کفر په فقهي او اعتقادي ویشل کیږي چې یو مسلمان ته د هر یو د نسبت ورکول د هغه لپاره خاصې پایلې لري:
- فقهي یا ظاهري کفر، د اسلام له دینه د وتلو په معنا دی. له دې امله هغه مسلمان سره چې فقهي کافر شوی، د کافر په شان سلوک کیږي.
- اعتقادي یا باطني کفر له ایمانه د وتلو په معنا دی نه له اسلامه، له دې امله له هغه مسلمان سره چې اعتقادي کافر شوی د مسلمان معامله کیږي نه د کافر، لکه منافق چې په ظاهره مسلمان دی خو ایمان نه لري.[۶] د امام خمیني په وینا هغه روایتونه چې په ځینو شیعه سرچینو کې د دغه مذهب د مخالفانو په کفر دلالت کوي، که فرضا ویې منو، د اعتقادي کفر په اړه دي.[۷]
د اهل قبله د تکفیر ممنوعیت
د اسلامي مذهبونو د فقیهانو په فتوا د اهل قبله تکفیرول جایز نه دي بلکې یو مسلمان ته بې دلیله د کفر نسبت ورکول تعزیر هم لري.[۸] د فقیهانو په باور، د کافر او مسلمان تر مینځ پوله په ژبه د شهادتینو جاري کول او په معاد عقیده ده.[۹] له دې امله فقیهانو په ځینو مواردو کې د فرقو د ځینو عقیدو له غلطوالي سره سره د هغوي له تکفیرولو ډډه کړې ده.[۱۰]
د تکفیر مخینه
د مسلمانانو په مینځ کې د اهل قبله د تکفیر مخینه، لومړۍ قمري پېړۍ او د پېغمبر اکرم (ص) له وفاته وروسته وخت ته ګرځي. د ابوبکر په خلافت کې، ځينو مسلمانانو هغه کسان چې د خلافت مخالف وو کافر او مرتد وګڼل او ورسره جنګ ته لاړل چې دغه جنګونه په رِدّه جنګونو مشهور دي.[۱۱] د اسلامي تاریخ د څېړاندي رسول جعفریان (زوکړه ۱۳۴۳ لمریز) په اهل رده کې د مالک بن نویره په شان کسان مسلمان وو او لمونځ یې کاوه خو د ابوبکر خلافت یې نه مانه او د پېغمبر(ص) د اهل بیتو د حکومت غوښتونکي وو[۱۲]له دې امله یې د وخت خلیفه ته د زکات له ورکولو ډډه کوله او په دې وجه مرتد او کافر وګڼل او ووژل شول.[۱۳]
د امام علي(ع) د حکومت په دوران کې خوارجو حضرت علي(ع) د حَکَمیَّت د منلو په وجه تکفیر کړ.[۱۴] له همدې امله له معاویة بن ابي سفیان سره د جنګ په دوام کې له هغه حضرت سره له ملګرتیا ډډه وکړه.[۱۵] او د هغه په خلاف یې د نهروان جنګ پېل کړ.[۱۶]
همداراز لکه څنګه چې د شیعه د تقلید مرجع جعفر سبحاني (زوکړه ۱۳۰۸ لمریز) په بحوث الملل والنحل کتاب کې راوړې دي د قران د خلق په فتنې کې د قران د خلق یا قِدم (قرآن نوی پېدا شوی که قدیم دی) د نظریې پلویانو چې دواړه اهل سنت وو، د بلې نظریې قایلان کافر وګڼل.[۱۷] له هغه وروسته همېشه په مسلمانانو کې ځینې ډلې د ځینو کسانو یا ډلو لخوا تکفیر شوې دي. په وروستیو پېړیو کې هم د سلفي وهابي نظریو په دودېدو سره په تېره بیا شیعیان د دغه فکر د پېروانو له خوا تکفیر شول.
محرکات
«ای د عبدالوهاب زویه! د خدای لپاره زه تاته نصیحت کوم چې خپله ژبه له مسلمانانو څخه وساتی... او تاسو نه شی کولئ او دا حق نه لرئ چې تول مسلمانانو تکفیر کړئ؛ ځکه چې تاسو د دې امت یو فرد یاست. او د هغه چا لپاره د کفر تناسب چې د مسلمانانو له ټولنې څخه وتلی وي حقیقت ته نږدې دی؛ ځکه چې هغه د مومنانو له لارې پرته د نورو پیروي کوله.»
د مسلمانانو تکفیر په مختلفو انګېزو سره شوی منجمله :
- کج فهمي او له دیني تعلیماتو غیر اصولي اخستونونه: خوارجو له دغه ایت لَا حُكْمَ إِلَّا لِله (بې له خدایه هیڅ حکم نیشته) په خاص اخستون سره[یادونه۱] د صفین په جنګ کې د حکمیت په پیښه اعتراض وکړ او امام علي(ع) یې کافر وګاڼه.[۱۸] همداراز وهابیان د توحید، شرک، زیارت، تَبَرُّک، او تَوَسُّل په شان له ډېرو تعلیماتو په غلط اخستون سره ډېر مسلمانان په تېره بیا شیعیان تکفیروي.[۱۹] د وهابیت بنسټګر محمد بن عبدالوهاب (وفات ۱۲۰۶ق) په دې وجه چې د هغوي هدف خدای ته د تقرب وسیله او د پېغمبرانو او صالحانو شفیع ګرځول دي وینه یې حلاله او قتل یې جایزه ګڼي.[۲۰]
- اعتقادي عقیدې: خوارج هغه مسلمانان چې کبیره ګناه یې کوله تکفیرول.[۲۱] هغوي د کبیره ګناه د کوونکي د تکفیر لپاره دغه ایت«وَمَن لَّمْ يَحْكُم بِمَا أَنزَلَ اللَّـهُ فَأُولَـٰئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ»[۲۲] استناد کاوه.[۲۳] خو د مسلمانانو له نظره د لویې ګناه کول، له ایمانه د وتلو سبب کیږي نه له اسلامه، او په نتیجه کې یې کوونکی فاسق دی نه کافر.[۲۴] همداراز د قرآن د خلق په فتنې کې، ابوالحسن اشعري[۲۵] او احمد بن حنبل[۲۶] د قرآن د خلق قایلان او معتزله و د قرآن د غیر خلق (قدم) قایلان تکفیرول.[۲۷]] د شیعه په حدیثونو کې هم غُلات( هغه کسان چې د معصومو امامانو(ع) د شخصیت په اړه غلو او زیاده روي یې کوله) او په تفویض قایلان (مفوضه) کافر ګڼل شوې دي.[۲۸]
- مذهبي تعصبات: د تاریخي راپورونو له مخې په ځینو پړاوونو کې د اسلامي مذهبونو یو شمېر پلویانو یو بل تکفیر کړې دي. د مثال په توګه په اتمې قمري پېړۍ کې د اهل سنت مذهبونو پېروانو د ابن تیمیه د کارونو په وجه، حنبلیان تکفیرول او په مقابل کې یې ابن حاتم حنبلي هم مسلمانان (غیر حنابله) تکفیرول.[۲۹] همداراز دغه تکفیر د اهل سنتو له خوا شیعیانو او د دې په اپوټه هم کېده. وهابي مفتي ابن جِبرین شیعیانو ته د قران د تحریف، د اکثره صحابه و د کافر ګڼلو، د اهل سنتو نجس اوکافر ګڼلو او د امام علي(ع) او دهغه د بچیانو په اړه د غلو کولو د نسبت ورکولو په وجه هغوي کافر ګڼي.[۳۰] البته شیعیان دغه شان عقیدې نه لري.[سرچینې ته اړتیا] او د شیعه او اهل سنتو اتفاق ته نزدې اکثریت په دې باور دی چې د نورو مذهبونو پیروان کافران نه دي.[۳۱] او که په سرچینو کې هم چرې داسې نسبت کارول شوی وي په اعتقادي کفر تاویلیږي.[۳۲]
- عرفاني او فلسفي بحثونه: ځینو مسلمانو عالمانو، فلسفیان او عارفان تکفیر کړې دي. د بېلګې په توګه غزالي په تهافت الفلاسفه کتاب کې فلسفیان تکفیرکړې دي.[۳۳] همداراز د سید محمد باقر خوانساري (وفات ۱۳۱۳ق) په وینا ځینو فقیهانو د ملا صدرا د ځینو خبرو په وجه چې د شریعت له ظاهر سره برابرې نه دي[یادونه۲] هغه تفکیر کړی دی.[۳۴]
همداراز د خپلې بقا لپاره د حکومتونو فتنې جوړول او د اسلام د دښمنانو توطئې د تکفیر د لیدتوګې د دودېدو او خپرېدو نور علتونه ګڼل شوې دي.[۳۵]
پایلې
د اهل قبله د تکفیر ځینې پایلې بیان شوې چې یو شمېر یې په دې ډول دي:
- د مسلمانانو وژل: په اسلامي تاریخ کې همېشه ډېر مسلمانان د تکفیر په جرم وژل شوې دي.
- د تاریخي اثارو او مذهبي ودانیو ورانول: وهابیانو د مسلمانانو د درناوي وړ تاریخي ځایونه لکه په بقیع کې د امامانو قبرونه او د امامانو حرم له شرک سره د مقابلې په پلمه وران کړې دي.
- په نړۍ کې له اسلامه د زیږې څېرې وړاندې کېدل: د اسلام په نامه د تکفیري ډلو کړچار سبب شوی چې د اسلام مخالفان، دغه دین یو زیږ او تشدد والا دین معرفي کړي.[۳۶]
همداراز د اسلامي حکومتونو په خلاف وسلوال پاڅون او د هغوي کمزورې کول، د اسلامي هیوادونو ترمینځ تفرقه او د مسلمانانو د ناموسونوحلال ګڼل چې د تکفیریانو په لاس اسیریږي، د تفکیر نورې پایلې دی.[۳۷]
د تکفیري ډلو جوړېدل
په وروستۍ پېړۍ کې وهابیانو او د داعش په شان ډلو چې د وهابیت تر تاثیر او ملاتړ لاندې جوړې شوې مسلمانان تکفیر کړي او دهغوي په وژله او د مالونو په ضبطولو یې لاس پورې کړي.[۳۸] دوي هغه ایتونه چې د کافرانو او مشرکانو په اړه نازل شوې په مسلمانانو لاګو کوي.[۳۹] په داسې حال کې چې مسلمانو عالمانو له دغه کار سره مخالفت کړی دی او دهغوي په وینا یوازې د دین د ضروریاتو انکار یا هماغه د توحید او نبوت انکار دی چې د مسلمانانو د کفر سبب کیږي.[۴۰] هغه هم په داسې بڼه کې چې انکار آګاهانه وي او د تاویل وړ نه وي.[۴۱]
نړیوالې غونډې
په ۱۳۹۳ لمریز کال کې د «د اسلامي عالمانو له نظره د افراطي او تکفیري ډلو نړیوال کانفرنس» په نامه د تقلید د یو مرجع ایت الله مکارم شیرازي تر څارنې لاندې په قم کې ترسره شو. په دغه غونډه کې د نړۍ له ۸۰ هیوادونو شیعه سني عالمان موجود وو.[۴۲] ۸۳۰ دغه غونډې ته استول شوې ۸۳۰ مقالې په لسو ټوکو کې د «د افراطي تکفیري ډلو د نړیوال کانګرس د مقالو د ټولګې» په نامه خپرې شوې دي. همداراز د دغه غونډې دایمي سیکرټریټ په مختلفو ژبو څلویښت کتابونه خپاره کړې او د امت واحده په نامه مجله په فارسي او عربي ژبو چلوي.[۴۳]
کتابونه
د تکفیر په اړه او نقد کې یې ډېر کتابونه لیکل شوې دی. په «د تکفیر کتاب پېژندنه» کې کابو ۵۲۸ اثار په فارسۍ او عربۍ ژبه معرفي شوي چې له دې شمېر ۲۳۵ یې کتابونه، ۲۴۰ یې مقالې، ۴۹ یې تیسز او څلور یې ځانګړې خپرونې دي.[۴۴]
- «آراء علماء المسلمین و فتاواهم فی تحریم تکفیر اتباع المذاهب الاسلامیّه» د عراق د دارالتقریب د موسس شیخ فؤاد کاظم مقدادی کتاب دی. په دغه کتاب کې د اسلامي مذهبونو د پېروانو له تکفیره د نهي کولو په اړه د اهل سنتو او شیعه عالمانو فتوا او نظرونه جاجول شوې دي. د تهران مجمع الثقلین، دغه کتاب په ۱۴۲۸ ق کې چاپ کړی دی.[۴۵]
- «الاسلام و العنف قراءة فی ظاهرة التکفیر» د حسین احمد الخشن لیک، په اسلام کې د تکفیر اوتاوتریخوالي په مساله رڼا اچولې او د تکفیر اصول او معیارونه، زیږنځای، ډولونه او ځانګړتیاوې یې بیان کړې دي دغه کتاب د «اسلام و خشونت: نگاهی نو به پدیده تکفیر» په نامه په ۱۳۹۰ لمریز کال کې په ۳۴۴ مخونو کې په فارسۍ ژباړل شوی دی.[۴۶]
اړوندې لیکنې
فوټ نوټ
- ↑ آقاصالحی و دیگران، «تکفیر و بررسی پیامدهای آن در جوامع اسلامی»، ص۹۵.
- ↑ آقاصالحی و دیگران، «تکفیر و بررسی پیامدهای آن در جوامع اسلامی»، ص۱۰۵.
- ↑ نصراصفهانی، «کتابشناسی تکفیر»، ص۲۵۸.
- ↑ فیومی، ذیل «تکفیر».
- ↑ عبدالمنعم، معجم المصطلحات والألفاظ الفقهیة، دارالفضیلة، ج۱، ص۴۸۷.
- ↑ وګورئ: امام خمینی، کتاب الطهاره، ۱۴۲۷ق، ج۳، ص۴۳۷-۴۳۸.
- ↑ دبیلګې په توګه وګورئ: امام خمینی، کتاب الطهاره، ۱۴۲۷ق، ج۳، ص۴۳۲.
- ↑ د بیلګې په توګه وګورئ: شهید ثانی، الروضة البهیة، ۱۴۰۳ق، ج۹، ص۱۷۵؛ جزیری، کتاب الفقه علی المذاهب الاربعة، ۱۴۱۰ق، ج۵، ص۱۹۴-۱۹۵.
- ↑ وګورئ: امام خمینی، کتاب الطهاره، ۱۴۲۷ق، ج۳، ص۴۳۷-۴۳۸.
- ↑ وګورئ: علامه مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۴، ص۲۴۶ـ۲۴۷.
- ↑ مقدسی، البدء و التاریخ، مکتبة الثقافة الدینیة، ج۵، ص۱۵۲.
- ↑ جعفریان، تاریخ خلفا، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۳۲.
- ↑ واقدی، الرده، ۱۴۱۰ق، ص۱۰۶-۱۰۷.
- ↑ سبحانی، بحوث فی الملل و النحل، ۱۴۲۷-۱۴۲۸ق، ج۵، ص۹۷.
- ↑ دینوری، الأخبارالطوال، ۱۳۶۸ش، ص۲۰۶.
- ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، بیروت، ج۲، ص۱۹۲-۱۹۳.
- ↑ سبحانی، بحوث فی الملل و النحل، ۱۴۲۷-۱۴۲۸ق، ج۲، ص۳۳۶.
- ↑ دینوری، الاخبارالطوال، ۱۳۶۸ش، ص۲۰۶.
- ↑ وګورئ: مغنیه، هذه هی الوهابیة، ۱۴۰۸ق، ص۷۴-۷۶.
- ↑ محمد بن عبدالوهاب، کشف الشبهات، ۱۴۱۸ق، ص۷.
- ↑ شهرستانی، الملل والنحل، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۱۲۲ و ۱۲۸ و ۱۳۵.
- ↑ سوره مائده، آیه۴۴.
- ↑ جرجانی، شرح المواقف، ۱۳۲۵ق، ج۸، ص۳۳۴-۳۳۸.
- ↑ سبحانی، محاضرات فی الالهیات، ۱۴۲۸ق، ص۴۶۲.
- ↑ ابوالحسن اشعری، الابانه، ۱۳۹۷ق، ص۸۹.
- ↑ ابنحنبل، کتاب السُنّه، ۱۳۴۹ق، ص۱۵.
- ↑ سبحانی، بحوث فی الملل و النحل، ۱۴۲۷-۱۴۲۸ق، ج۲، ص۳۳۶.
- ↑ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۲۸، ص۳۴۸.
- ↑ حیدر، الامام الصادق و المذاهب الاربعة، دار التعارف، ج۱، ص۲۰۰-۲۰۲.
- ↑ ابنجبرین، اللؤلؤ المکین من فتاوی الشیخ ابنجبرین، ص۲۵.
- ↑ جزیری، کتاب الفقه علی المذاهب الاربعة، ۱۴۱۰ق، ج۵، ص۱۹۴-۱۹۵.
- ↑ مثال په توګه وګورئ: امام خمینی، کتاب الطهاره، ۱۴۲۷ق، ج۳، ص۴۳۲.
- ↑ وګورئ: غزالی، تهافت الفلاسفه، ۱۳۸۲، ص۹۴-۲۹۵.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ش، ج۴، ص۱۲۱.
- ↑ حسنلو، «زمینهها و عوامل پیدایش تكفیر در میان مسلمانان و پیامدهای آن در جهان اسلام»، ص۵۴.
- ↑ «کنگره جهانی جریانهای افراطی و تکفیری از دیدگاه علمای اسلام»
- ↑ آقاصالحی و دیگران، «تکفیر و بررسی پیامدهای آن در جوامع اسلامی»، ص۱۰۰-۱۱۰.
- ↑ وګورئ: بخشی شیخ احمد و بهاری، «بررسی ایدئولوژی گروه تکفیری - وهابی دولت اسلامی عراق و شام (داعش)»، ص۱۴۱-۱۴۴.
- ↑ آقاصالحی و دیگران، «تکفیر و بررسی پیامدهای آن در جوامع اسلامی»، ص۹۷.
- ↑ د بېلګې په توګه وګورئ: رشیدرضا، مجله المنار، بیتا، ج۳۵، ص۵۷۳.
- ↑ وګورئ: رشیدرضا، مجله المنار، بیتا، ج۳۵، ص۵۷۳.
- ↑ «کنگره جهانی جریانهای افراطی و تکفیری از دیدگاه علمای اسلام».
- ↑ «۴۰عنوان کتاب کنگره ضد تکفیر به پنج زبان زنده دنیا چاپ شده است.» خبرگزاری رسمی حوزه.
- ↑ نصرانصاری، کتابشناسی تکفیر، ۱۳۹۳ش، ص۲۱.
- ↑ نصرانصاری، کتابشناسی تکفیر، ۱۳۹۳ش، ص۲۵.
- ↑ نصرانصاری، کتابشناسی تکفیر، ۱۳۹۳ش، ص۲۹.
سرچينې
- «کنگره جهانی جریانهای افراطی و تکفیری از دیدگاه علمای اسلام»، دبیرخانه کنگره جهانی مقابله با جریانهای افراطی و تکفیری، انتشار ۱۳ خرداد ۱۳۹۵ش، مشاهده ۱۰ اردیبهشت ۱۴۰۱ش.
- «۴۰ عنوان کتاب کنگره ضد تکفیر به پنج زبان زنده دنیا چاپ شده است.» خبرگزاری رسمی حوزه، انتشار ۸ بهمن ۱۳۹۴ش، مشاهده ۱۰ اردیبهشت ۱۴۰۱ش.
- آقاصالحی، علی، خسرو مؤمنی و مجتبی جعفری و علیرضا صابریان، «تکفیر و بررسی پیامدهای آن در جوامع اسلامی»، مطالعات فقه و اصول، دوره دوم شماره۲، پاییز و زمستان ۱۳۹۸ش.
- ابوالحسن اشعری، علی بن اسماعیل، الابانه عن اصول الدیانه، تحقیق فوقیة حسین محمود، قاهره، دار الانصار، ۱۳۹۷ق.
- ابنجبرین، اللؤلؤ المکین من فتاوی الشیخ ابنجبرین، اعداد: عبدالله بن یوسف العجلان، تنسیق: سلمان بن عبدالقادر ابوزید، بیجا، بیتا.
- ابنحنبل، احمد، السنه، تصحیح عبدالله بن حسن آل الشیخ، مکه، المطبعة السلفیه و مکتبتها، ۱۳۴۹ق.
- امام خمینی، سید روحالله، کتاب الطهارة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)، ۱۴۲۷ق/۱۳۵۸ش.
- بخشی شیخ احمد، مهدی و بهنام بهاری و پیمان وهابپور، «بررسی ایدئولوژی گروه تکفیری - وهابی دولت اسلامی عراق و شام (داعش)»، فصلنامه علمی و پژوهشی علوم سیاسی دانشگاه باقرالعلوم، دوره۱۶، شماره ۴۶، زمستان ۱۳۹۲ش.
- جرجانی، علی بن محمد، شرح المواقف، تحقیق محمد بدرالدین نعسانی حلبی، مصر، ۱۳۲۵ق/۱۹۰۷م (افست قم، ۱۳۷۰ش).
- جزیری، عبدالرحمان، کتاب الفقه علی المذاهب الاربعة، بیروت ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰.
- جعفریان، رسول، تاریخ خلفا، قم، دلیل، ۱۳۸۰ش.
- خوانساری، سید محمدباقر، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، قم، اسماعیلیان، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائلالشيعة الى تحصيل مسائلالشريعة، مؤسسه آل البیت، قم، ۱۴۰۹ق.
- حسنلو، امیرعلی، «زمینهها و عوامل پیدایش تكفیر در میان مسلمانان و پیامدهای آن در جهان اسلام»، جریان شناسی دینی معرفتی در عرصه بینالملل، شماره۱۶، ۱۳۹۶ش.
- دینوری، ابوحنیفه احمد بن داود، الأخبار الطوال، تحقیق عبدالمنعم عامر، قم، منشورات الرضی، ۱۳۶۸ش.
- زینیدحلان، سید احمد، فتنة الوهابیة، بیتا.
- سبحانی تبریزی، جعفر، بحوث فی الملل و النحل، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۲۷-۱۴۲۸ق.
- سبحانی، جعفر، محاضرات فی الالهیات، انتشارات موسسه امام صادق(ع)، ۱۴۲۸ق.
- شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، الملل و النحل، چاپ محمد سیّدکیلانی، قاهره ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
- شهید ثانی، زینالدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، چاپ محمد کلانتر، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
- عبدالباقی، محمد فؤاد، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، قاهره ۱۳۶۴، چاپ افست تهران، ۱۳۹۷.
- عبدالمنعم، محمود عبدالرحمن، معجم المصطلحات و الالفاظ الفقهیة، ج۱، قاهره، دارالفضیلة، [۱۹۹۹م].
- غزالی، فیصل التفرقة بین الاسلام الزندقة، چاپ ریاض مصطفی عبداللّه، دمشق ۱۴۱۷.
- فیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، بیروت: دارالفکر، بیتا.
- مجلسی، محمدباقر بن محمدتقى، بحارالانوار، بيروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
- مغنیه، محمدجواد. هذه هی الوهابیه، تهران، منظمة الاِعلام الاسلامی، ۱۴۰۸ق.
- مفید، محمد بن محمد، الفصول المختارة من العیون و المحاسن، قم ۱۴۱۳.
- مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، بور سعید، مکتبة الثقافة الدینیة، بیتا.
- نصراصفهانی، اباذر، کتابشناسی تکفیر، قم، دارالاعلام لمدرسة اهل البیت(ع)، ۱۳۹۳ش.
- واقدی، محمد بن عمر، الردة، تحقیق یحیی الجبوری، بیروت، دار الغرب الاسلامی، چاپ اول، ۱۹۹۰م/۱۴۱۰ق.
- یعقوبی، احمد بن ابییعقوب، تاریخ یعقوبی، بیروت، دار صادر، بیتا.
- غزالی، محمد بن محمد، تهافت الفلاسفة، شمس تبریزی، تهران، ۱۳۸۲ش.
- رشید رضا و دیگران، مجلة المنار، بیجا، بیتا.
- محمد بن عبدالوهاب، کشف الشبهات، المملکة العربیة السعودیة، وزارة الشؤون والاوقاف و الدعوة والارشاد، ۱۴۱۸ق.