شیعه

د wikishia لخوا
(له شيعه نه مخ گرځېدلی)
دا مقاله د شیعه په اړه ده. د دولسو امامی شیعو په اړه د معلوماتو لپاره، امامیه وګورئ.
ولاية علي(ع)

شیعه د اسلام له دوو لویو مذهبونو څخه یو مذهب دی. د دغه مذهب په اساس د اسلام پېغمبر(ص) د خدای په امر حضرت علي(ع) خپل بلا فصل جانشین او ځای ناستی ټاکلی دی. امامت، د شیعه د مذهب له اصولوڅخه او له اهل سنتو سره یې د فرق ټکی دی. د دغه اصل له مخې امام، خدای تعالی ټاکي او د پېغمبر(ص) په وسیله یې خلکو ته ورپېژني.

ټول شیعیان بې له زیدیه څخه، امام معصوم ګڼي او په دې باور دي چې اخري امام، مهدي موعود(عج) په غیبت کې دی او یوه ورځ به په نړۍ کې د عدالت د ټینګولو لپاره پاڅون کوي.

د شیعه ځینې نور کلامي باورونه دا دي: عقلی حسن و قبح، د خدای د صفاتو تنزیه، امر بین الامرین، د صحابه و نه عدالت، تَقیه، تَوَسّل او شفاعت.

په شیعه مذهب کې د اهل سنتو د مذهب په شان د شرعي احکامو د استنباط سرچینې دا دي: قرآن، سنت، عقل او اجماع. البته شیعیان د پېغمبر(ص) پر سنت سربېره د امامانو سنت یعنې د هغوي وینا او عمل هم حجت ګڼي.

نن سبا شیعه مذهب درې فرقې لري: امامیه، اسماعیلیه او زیدیه. اماميه یا دولس امامي شیعیان، د شیعیانو زیاته برخه جوړوي.هغوي د دولسو امامانو په امامت عقیده لري چې اخري یې مهدي موعود(عج) دی.

اسماعیلیه، امامیه شیعیان تر شپږم امام یعنې امام صادق(ع) پورې مني او له هغه وروسته د امام صادق(ع) زوی اسماعیل او د اسماعیل زوی محمد، امام ګڼي او باوري دی چې هغه هماغه مهدي دی چې د راتلو وعده یې ورکړل شوې ده. زیدیه د امامانو شمېر نه محدودوي او په دې باور دي چې د حضرت فاطمه(س) له اولاده هر بچی چې عالم، زاهد، مېړنی او سخي وي او پاڅون وکړي امام دي.

د آل ادریس، د طبرستان د علویانو، ال بویه، د یمن د زیدیانو، فاطمیانو، اسماعیلیه، د سبزوار د سربدارانو، صفویانو او د ایران د اسلامي جمهوریت حکومتونه په اسلامي نړۍ کې شیعه حکومتونه پاتې شوې دي.

د pew، موسسې د دین او ژوند د ټولنې د راپور له مخې، د نړۍ د مسلمانانو له لسو تر دیارلسو فیصدو یې شیعه دي. د شیعیانو شمېر په نړۍ کې له ۱۵۴ تر ۲۰۰ میلیونو اټکل شوی دی. زیاتره شیعیان په ایران، پاکستان، هند، عراق او افغانستان کې ژوند کوي.

تعریف

شیعه د امام علي(ع) پېروانو او هغو کسانو ته ویل کیږي چې باوري دي د اسلام پېغمبر(ص) په صراحت سره امام علي(ع) خپل بلا فصل (بې فاصلې) ځای ناستی وټاکه.[۱] شیخ مفید په دې باور دی چې «الشیعه» ټکی کله چې له «الف او لام» سره وکارول شي، یوازې د امام علي(ع) په لارویانو اطلاق کیږي چې له پېغمبر(ص) وروسته د هغه په ولایت او بلافصله امامتۍ عقیده لري.[۲] د دې په مقابل کې اهل سنت وایي چې پېغمبر(ص) خپل ځای ناستی نه و ټاکلی او له ابوبکر سره په بیعت کې د مسلمانانو د اجماع په وجه، هغه د پېغمبر(ص) ځای ناستی دی.[۳]

د شیعه تاریخ څېړاندي رسول جعفریان په وینا، له اسلامه وروسته تر څو پېړیو پورې، د اهل بیتو(ع) مینه والو او هغو کسانو ته چې امام علي(ع) یې په عثمان (دریم خلیفه) مخکې ګاڼه هم شیعه ویل کېدل[۴] دوي ته د لومړۍ ډلې پر وړاندې چې اعتقادي شیعه [یادداشت۱] وو، محبتي شیعه (د اهل بیتو مینه وال) ویل کېږي.[۵]

شیعه په لغت کې د پېرو، ملګرو او ډلې په معنا دی.[۶]

د پیدایښت تاریخچه

د شیعه د پیدایښت د تاریخ په اړه مختلف نظرونه موجود دي؛ منجمله د پېغمبر(ص) د ژوند له وخته، د سقیفې له کیسې وروسته، د عثمان له وژل کېدو وروسته، او د حکمیت له کیسه وروسته، د شیعه د پېدایش تاریخونه ګڼل شوې دي.[۷] ځینې شیعه عالمان باوري دي چې د اسلام د پېغمبر(ص) د ژوند له وخته، ځینې اصحاب په حضرت علي(ع) راټول وو او شیعه په هماغه زمانه کې موجود وو.[۸] دوي په حدیثونو [۹] او تاریخي راپورونو[۱۰] استناد کوي چې د هغو پر اساس، د پېغبمر(ص) په زمانه کې د علي(ع) شیعیانو ته زیری ورکړل شوی یا ځینې کسان د علي د شیعیانو په توګه یاد شوې دي.[۱۱] دغه ډلې د پېغمبر(ص) له وفاته وروسته د خلافت لپاره د ابوبکر په ټاکنه د سقیفې د شورا په فیصلې اعتراض لره او د خلیفه په توګه د ابوبکر له بیعته یې ډډه کوله.[۱۲] په مسائل الامه کتاب کې د ناشي اکبر په وینا، د حضرت علي(ع) له زمانې اعتقادي شیعه موجود وو.[۱۳]

د امامت نظریه

اصلي مقاله: امامت

د امامت په اړه د شیعیانو نظر د تشیع فرقو تر مینځ ګډ ټکی ګڼل کیږي.[۱۴] امامت د شیعه په کلامي بحثونو کې ډېرمهم او چورلیزي ځای لري.[۱۵] د شیعیانو په باور امام له پېغمبر وروسته د دیني احکامو د تفسیر تر ټولو لوړه مرجع ده.[۱۶] د شیعه په روایتونو کې، د امام مقام تر دې حده دی چې که څوک بې له دې چې خپل امام وپېژني او مړ شي، کافر له دنیا تللی دی.[۱۷]

«من مات ولم یعرف إمام زمانه مات میتة جاهلیة» « هر څوک چې مړ شي او د خپلې زمانې امام ونه پېژني د جاهلیت په مرګ ( د کفر په حال کې) مړ دی.»

* سرچينه: «تفتازانی، شرح المقاصد، ج۵، ص۲۳۹.»

پر امام د نص ضرورت

اصلي مقاله : پر امام نص

شیعیان باوري دي چې امامت د دین له اعتقادي اصولو څخه او یو الهي منصب دی؛ یعنې پېغمبران نه شي کولی د امام انتخاب خلکو ته پرېږدي او پر پېغمبرانو واجبه ده چې خپل ځای ناستی وټاکي.[۱۸] له دې امله شیعه متکلمان ( بې له زیدیه و)[۱۹] د (پېغمبر یا د مخکې امام په وسیله) د امام د «ټاکلو» په ضرورت ټینګار کوي.[۲۰] او «نص»( داسې خبره یا کار چې په صراحت سره په پام وړ معنا دلالت وکړي)[۲۱] دامام د پېژندلو یوازینۍ لاره ګڼي.[۲۲]

د هغوي استدلال دا دی چې امام باید معصوم وي او یوازې خدای د انسانانو له عصمته خبر دی؛[۲۳] ځکه چې عصمت یو دننیز صفت دی او د کسانو له ظاهره د هغوي په عصمت نه شو پوهېدلی.[۲۴] پر دې اساس ضروري ده چې خدای امام وټاکي او د پېغمبر په وسیله یې خلکو ته وروپېژني.[۲۵]

د شیعه په کلامي کتابونو کې په ټولنه کې د امام د وجود د ضرورت په اړه ډېر نقلي او عقلي دلیلونه راوړل کیږي.[۲۶] اولی الامر ایت او د من مات حدیث د امام د شتون په ضرورت د شیعیانو له نقلي دلایلو څخه دي.[۲۷] د لطف په قاعدې استناد هم د هغوي له عقلي دلیلونو څخه دی. د دغه دلیل په بیان کې یې لیکلي چې، له یوې خوا د امام شتون سبب کیږي چې خلک د خدای اطاعت ته مخه کړي او د ګناهانو په لور کم لاړ شي؛ او له بلې خوا د لطف د قاعدې له مخې، د هر داسې کار کول چې د دغه شان شي سبب شي، په خدای واجب دی؛ پر دې اساس د امام ټاکنه په خدای واجبه ده.[۲۸]

د امام عصمت

اصلي مقاله: د امامانو عصمت

شیعیان د امامانو په عصمت عقیده لري او هغه د امامت شرط ګڼي.[۲۹] هغوي په دې اړه په عقلي او نقلي دلایلو[۳۰] استناد کوي چې د اولی الامر آیت،[۳۱] د ابراهیم د ابتلا آیت[۳۲] او ثَقَلین حدیث په هغوي کې شامل دي.[۳۳]

په شیعیانو کې زیدیه د ټولو امامانو په عصمت باور نه لري. د هغوي په عقیده یوازې د کساء اصحاب یعنې پېغمبر(ص)، علي(ع)، فاطمه(س)، حسن(ع) او حسین(ع) معصوم دي[۳۴] او نور امامان د نورو خلکو په شان له خطا معصوم نه دي.[۳۵]

د پېغمبر د جانشینۍ مساله

شیعیان باوري دي چې پېغمبر(ص) امام علي(ع) د خپل ځای ناستي په توګه خلکو ته ورپېژندلی او امامت یې دهغه او دهغه د بچیانو ځانګړی حق ګڼلی دی.[۳۶] البته په دوي کې بیا زیدیانو د ابوبکر او عمر امامت هم منلی دی؛ خو دوي هم امام علي(ع) تر دغو دوو غوره ګڼي او وایي چې مسلمانانو د امام په توګه د عمر او ابوبکر په انتخاب کې غلطي وکړه خو له دې امله چې امام علي(ع) پرې راضي شو، د هغوي امامت هم منو.[۳۷]

شیعه متکلمان له پېغمبر(ص) وروسته د حضرت علي(ع) د بلافصل جانشینۍ لپاره په ځینو ایتونو او روایتونو استناد کوي چې پکې د اولی الامر آیت، د غدیر حدیث او د منزلت حدیث شامل دي.[۳۸]

د شیعه فرقې

اصلي مقاله: د تشیع فرقې

د شیعه تر ټولو لویې فرقې امامیه، زیدیه، اسماعیلیه، غالیان، کیسانیه او تر یوې اندازې واقفیه ګڼل کیږي.[۳۹] ځینې فرقې یې بیا ځانته څانګې لري؛ لکه زیدیه چې ورپاره تر لسو څانګو ذکر شوې دي؛[۴۰] او کیسانیه چې په څلورو څانګو وېشل شوې دي.[۴۱] همدا سبب شوې چې ډېرې فرقې د شیعه فرقو په توګه یادې شي.[۴۲] البته ډېرې شیعه فرقې اوس له مینځه تللي او نن سبا یوازې درې مذهبه، امامیه، زیدیه او اسماعیلیه پلویان لری.[۴۳]

کیسانیه د محمد حنفیه پېروان وو. هغوي له امام علي(ع)، امام حسن(ع) او امام حسین(ع) وروسته د امام علي بل زوی محمد حنفیه امام ګاڼه او په دې باور وو چې محمد حنفیه نه دی مړ شوی او هماغه مهدي موعود دی چې په رَضْوی غره کې اوسیږي.[۴۴]

وافقیه هغو کسانو ته ویل کیږي چې د امام کاظم(ع) له شهادت وروسته یې په هغه کې توقف وکړ. یعنې هغه یې اخري امام ګاڼه.[۴۵] غالیان هم هغه ډله وه چې د شیعه امامانو د مقام په اړه یې افراط وکړ؛ یعنې د هغوي په خدایۍ یې عقیده لرله، هغوي یې مخلوق نه ګڼل او خدای سره یې ورته ګڼل.[۴۶] د شيعه امامانو په مختلفو حالاتو کښې د غلو او له هر ډول غالیانه افکارو سره مبارزه کړې ده.[۴۷]


دولس امامي

اصلي مقاله: امامیه

دولس امامي یا اِثناعَشَري شیعه د شیعه مذهب تر ټولو لویه فرقه ده.[۴۸] د امامیه مذهب مطابق، د اسلام له پېغمبر(ص) وروسته دولس امامه دي چې لومړی یې امام علي(ع) او اخري یې امام مهدي(عج) دی[۴۹] چې لا ژوندی دی، په غیبت کې دی او یوه ورځ به د عدالت د ټینګولو لپاره په ځمکه کې راڅرګندیږي.[۵۰]

رجعت او بداء د دولس امامي شیعیانو له ځانګړو عقیدو څخه دي.[۵۱] د رجعت د تعلیماتو له مخې، د امام مهدي(عج) له ظهوره وروسته به ځینې مړي ژوندي شي. په دغو مړو کې هم نیک کسان او شیعیانو شاملیږي او هم د هل بیتو دښمنان چې د خپلو عملونو سزا به په همدې دنیا کې ویني.[۵۲] بداء یعنې خدای کله کله د یو مصلحت له مخې هغه چاره چې پېغمبر یا امام ته یې ښکاره کړې وه، بدلوي او په ځای یې بل څه راولي. [۵۳]

د امامامیه تر ټولو تکړه متکلمان دا دي: شیخ مفید(۳۳۶یا۳۳۸–۴۱۳ق)، شیخ طوسي(۳۸۵–۴۶۰ق)، خواجه نصیر الدین طوسي(۵۹۷–۶۷۲ق) او علامه حلي(۶۴۸–۷۲۶ق).[۵۴] تکړه فقیهان یې بیا دا دي: شیخ طوسي، محقق حلي، علامه حلي، شهید اول، شهید ثاني، کاشف الغطاء، میرزای قمي او شیخ مرتضی انصاري.[۵۵]

د ایران اکثره شیعیان چې د دې هیواد کابو نوي فیصده دي دولس امامي دي.[۵۶]

زیدیه

اصلي مقاله: زیدیه

د زیدیه مذهب نسبت د امام سجاد(ع) زوي زید ته ورکړل شوی دی.[۵۷] د دغه مذهب په اساس، یوازې د امام علي(ع)، امام حسن(ع) او امام حسین(ع) امامت په انتصابي توګه او د پېغمبر په وسیله و.[۵۸] له دغه دریو امامانو پرته د حضرت زهرا(س) له نسله هر څوک چې پاڅون وکړي او عالم، زاهد، میړنی او سخي وي، امام دی.[۵۹]

زیدیه د ابوبکر او عمر د امامت په اړه دوه دریځه لري: ځینې یې د دغه دوو په امامت باور لري او ځینې نور هغه نه مني.[۶۰] د یمن د نن سبا زیدیانو نظر د لومړۍ ډلې نظر ته نزدې دی.[۶۰]

جارودیه، صالحیه او سلیمانیه د زیدیه درې اصلي فرقې وې،[۶۱] د المِلَل و النِّحَل، د کتاب لیکوال شهرستاني په وینا، زیاتره زیدیان په کلام کې له معتزله او په فقه کې د اهل سنتو له څلورو مذهبونو څخه د حنفي مذهب څخه متاثره دي.[۶۲]

د اطلس شیعه کتاب په وینا، زیدیان د یمن له شلو میلیونو نفوسو څخه له ۳۵ تر ۴۰ فیصدو پورې کیږي.[۶۳]

اسماعیلیه

اصلي مقاله: اسماعیلیه

اسماعیلیه د شیعو یوه فرقه ده چې د امام علي(ع) تر امام صادق(ع) پورې په امامت باندی ايمان لري. له امام صادق(ع) وروسته، د هغه مشر زوی اسماعیل، امام ګڼي او د امام کاظم(ع) او نورو امامیه امامانو امامت نه مني.[۶۴] اسماعیلیان په دې باور دي چې امامت اوه پړاوه لري او هر پړاو یې په یو «ناطق» سره پېل کیږي چې نوی شریعت راوړي او له هغه وروسته په هر پړاو کې اوه امامه امامت کوي.[۶۵]

د امامت د لومړي پړاو شپږ ناطقونه هماغه اولوالعزم پېغمبران دي چې دا دي: آدم، نوح، ابراهیم، موسی، عیسی او حضرت محمد(ص).[۶۶] د اسماعیل زوی محمدِ مکتوم د امامت له شپږم پړاو څخه اوم امام دی چې د اسلام په پېغمبر سره دغه پړاو پېل شوی دی. دی هماغه مهدي موعود دی چې کله پاڅون وکړي د امامت د اوم پړاو ناطق به وي.[۶۷] ویل کیږي چې په دې کې په ځینو تعلیماتو کې د فاطمیانو د حکومت په پړاو کې ځینې بدلونونه راغللی.[۶۸]

د اسماعیلیه تر ټولو مهمه ځانګړنه باطن ګروهن ګڼلی کیږي؛ ځکه چې هغوي ایتونه، احادیث او اسلامي تعلیمات او احکام تاویلوي او له هغو د ظاهر په خلاف معنا اخلي. د هغوي په باور، د قران ایتونه او روایتونه یو ظاهر لري او یو باطن. امام د هغو له باطنه خبر دی او د امامت فلسفه د دین د باطن تعلیم او د باطني معارفو بیانول دي.[۶۹]

قاضي نُعمان د اسماعیلیه[۷۰] تر ټولو لوی فقیه او کتاب یې دعائم الاسلامی د دغه مذهب د فقهې اصلي سرچینه ګڼلې ده.[۷۰] ابو حاتم رازي، ناصر خسرو او د اِخوان الصَّفا په نوم یوه ډله هم د اسماعیلیه له لویو عالمانو ګڼل کیږي.[۷۱] رسائل اخوان الصفا او اَعلام النبوّه د ابو حاتم رازي لیکلی، د هغوی له ډېرو مهمو فلسفی کتابونو څخه دی.[۷۲]

اسماعیلیه نن سبا په دوو ډلو آقاخاني او بُهره وېشل کیږي چې د مصر د فاطمیانو د دوو څانګو یعنې نزاریه او مستعلویه پاتې شووني دي.[۷۳] لومړۍ ډله کابو یو میلیون کسان دي چې زیاتره په اسیایي هیوادونو لکه هند، پاکستان، افغانستان او ایران کې ژوند کوي.[۷۴] د دوهمې ډلې شمېر هم کابو پینځه لکه تنه اټکل شوی چې تر اتیا فیصده زیات یې په هند کې اوسیږي.[۷۵]

مهدویت

اصلي مقاله: مهدویت

مهدویت د ټولو اسلامي مذهبونو تر مینځ له ګډو تعلیماتو ګڼل کیږي؛[۷۶] خو دا تفکر په شیعه مذهب کې ځانګړی ځای لري او په روایتونو، کتابونو او ډېرو مقالو کې یې خبره شوې ده.[۷۷]

شیعه فرقې د مهدي د وجود په اصل کې د نظر له ګډوالي سره سره د هغه په جزییاتو او مصداق کې د نظر اختلاف لري. دولس امامي شیعه په دې نظر دي چې د امام حسن عسکري(ع) زوی مهدي دولسم امام او هماغه موعود مهدي(عج) دی او په غیبت کې دی.[۷۸] اسماعیلیه، د امام صادق(ع) د زوي اسماعیل زوی "محمد"، مکتوم موعود مهدي ګڼي.[۷۹] زیدیه له دې امله چې پاڅون د امام له شرایطو ګڼي په انتظار او غیبت عقیده نه لري.[۸۰] هغوي هر امام، مهدي او منجي ګڼي.[۸۱]

نور مهم کلامي نظرونه

شیعیان د دین په اصولو یعنې توحید، نبوت او معاد کې له نورو مسلمانانو سره د ځینو اشتراکاتو په ترڅ کې ځینې داسې عقیدې هم لري چې هغوي له ټولو یا ځینو اهل سنتو جدا کوي. د امامت او مهدویت له دوو مسلو ورتېر، دغه عقیدې دا دي: عقلي حُسن و قُبح، د خدای د صفاتو تنزیه، اَمرٌ بَینَ الاَمرَین، د صحابه و نه عدالت، تقیه، توسل او شفاعت.

شیعه عالمان د معتزله و په شان حُسن او قبح عقلي ګڼي.[۸۲] د عقلي حسن و قبح معنا دا ده چې عملونه له دې ورتېر چې خدای د هغوي په ښه والي یا بدوالي حکم وکړي، له عقلي نظره هم په ښه والي او بدوالي وېشل کیږي.[۸۳] دا خبره د اشاعره د نظر په خلاف ده چې حسن او قبح شرعي ګڼي؛[۸۴] یعنې وایي چې ښه والی او بد والی واقعي وجود نه لري او اعتباري دی؛ پردې اساس هر څه چې خدای پرې امر وکړي ښه او هر څه چې خدای ترې نهي وکړي بد دي.[۸۵]

د «صفاتو د تنزیه» نظریه د «تعطیل» او «تشبیه» د نظرېیو پر وړاندې ده چې لومړۍ وایي هیڅ صفت باید خدای ته نسبت ورنه کړو او بل په صفاتو کې خدای له نورو مخلوقاتو سره تشبیه کوي.[۸۶] د شیعه مذهب مطابق کولی شو ځینې مثبت صفتونه چې د مخلوقاتو په اړه کارول کیږي، خدای ته یې نسبت ورکړو خو نه ده پکار هغه له دغو صفتونو په برخورتیا کې د مخلوقاتو په شان وګڼو.[۸۷] د مثال په توګه باید ووایو چې لکه څنګه چې انسان علم او طاقت او ژوند لري خدای هم له دغه صفتونو برخمن دی خو د خدای علم او قدرت او ژوند د انسان د علم او قدرت او ژوند په شان نه دي.[۸۸]

د اَمرٌ بَینَ الاَمرَین نظریې مطابق، انسان لکه څنګه چې معتزله یې فکر کوي، نه یو پوره اختیار لرونکی مخلوق دی او نه لکه څنګه چې اهل حدیث یې وایي کاملا مجبوره دی؛[۸۹] بلکې انسان د خپلو کارونو په کولو کې اختیار لري، خو اراده او طاقت یې مستقل نه دی او د خدای په ارادې پورې تړلی دی.[۹۰] په شیعیانو کې زیدیان د معتزله و په شان فکر کوي.[۹۱]

شیعه متکلمان د اهل سنتو په اپوټه،[۹۲] باور نه لري چې د پېغمبر ټول اصحاب عادل دي[۹۳] او وایي یوازې په پېغمبر سره مصاحبت او ناسته پاسته د عدالت دلیل نه دی.[۹۴]

بې له زیدیانو[۹۵] نور شیعیان، تقیه جایزه ګڼي؛ یعنې باوري دي چې په ځینو مواردو کې چې د عقیدې ښکاره کول ممکنه ده د مخالفانو له خوا د تاوان رسېدلو سبب شي، کولی شو خپل عقیده ښکاره نه کړو او د هغه په خلاف خبره وکړو.[۹۶]

توسل که څه هم په نورو اسلامي فرقو کې یو دود مفهوم دی خو د شیعه په نزد لا مهم ځای لري.[۹۷] شیعیان د ځینو اهل سنتو منجمله وهابیانو په اپوټه،[۹۸] ښه ګڼي چې انسان د دعا د قبلېدو او خدای ته د تقرب لپاره د خدای ولیان واسطه وټاکي.[۹۹] توسل له شفاعت سره کلک پېوند لري.[۱۰۰] د شیخ مفید په وینا، له شفاعته مطلب دا دی چې پېغمبر او امامان کولی شي د قیامت په ورځ د ګناهکارانو شفیع شي او خدای د هغوي د شفاعت په واسطه ډېر ګناهکاران بخښي.[۱۰۱]

فقه

اصلي مقاله: فقه

قرآن او د پېغمبر سنت د ټولو شیعیانو په نزد د شرعي احکامو دوه اصلي سرچینې دي؛[۱۰۲] خو هغوي له دغه دوو سرچینو او د فقې د نورو سرچینو د استفادې د څرنګوالي په اړه د نظر اختلاف لري.

زیاتره شیعیان یعنې امامیه او زیدیه، د اهل سنتو په شان پر قرآن او د پېغمبر پر سنت سربېره، عقل او اجماع هم حجت ګڼي؛[۱۰۳] خو اسماعیلیه دغه نظر نه لري. د اسماعیلیه د نظر مطابق، له هیڅ مجتهده تقلید جایز نه دی او شرعي احکام باید نېغ په نېغه له قرآن، د پېغمبر له سنتو او د امامانو له تعلیماتو واخستل شی.[۱۰۴]

زیدیه د سنتو په اړه یوازې د پېغمبر وینا او عمل حجت ګڼي او د اهل سنتو سرچینو لکه صِحاح سِتّه ته رجوع کوي؛[۱۰۵] خو اماميه او اسماعيليه هم هغه احاديث د فقهې سرچينه ګڼي چې له خپلو امامانو روايت شوي دي.[۱۰۶]

همدارنګه د اهل سنت په څېر زيدیه هم قياس او استحسان حجت ګڼي؛[۱۰۷] خو دا د امامي او اسماعیلي شیعو په نزد کې اعتبار نه لري.[۱۰۸] البته زیدیانو د اهل سنتو او امامینه تر مینځ په ځینواختلافي مسالو کې د شیعیانو فتوا خپل کړې ده؛ منجمله د اهل سنتو په خلاف، حی علی خیر العمل عبارت د اذان برخه ګڼي او د «الصلاةُ خَیرٌ مِن النَّوم» (لمونځ تر خوبه غوره دی) ویل په اذان کې حرام ګڼي.[۱۰۹]

د موقته واده په اړه هم چې د امامیه او اهل سنتو تر مینځ اختلافي مساله ده، اسماعیلیه او زیدیه له اهل سنتو سره موافق دي؛[۱۱۰] یعنې د امامیه په اپوټه چې لنډمهاله واده جایز ګڼي، د هغه په حرمت رایه ورکوي.[۱۱۱]

نفوس او جغرافیایي سیمې

په ۲۰۱۴ م کال کې د پیو موسسې د احصایې مطابق، د ایران، اذربایجان، بحرین، عراق او لبنان تر پنځوس فیصده زیات خلک شیعیان وو.[۱۱۲]

«د دین او عمومي ژوند ټولنې، پیو» په ۲۰۰۹ م کال کې د نړۍ د شیعیانو شمېر له ۱۵۴ تر ۲۰۰ میلیونو او د مسلمانانو له ۱۰ تر ۱۳ فیصدو بللی دی.[۱۱۳] البته ځینو دغه شمېر غیر واقعي ګڼلی او د شیعیانو واقعي شمېر یې له درې سوو میلیونو زیات یعنې د نړۍ د مسلمانانو نولس فیصده ګڼلی دی.[۱۱۴]

د « دین او عمومي ژوند ټولنې، پیو» د راپور له مخې له ۶۸ تر ۸۰ فیصده شیعیان په څلورو هیوادونو، ایران، عراق، پاکستان او هند کې اوسیږي[۱۱۵] د پیو موسسې د احصایې مطابق له ۶۶ تر ۷۰ میلیونو شیعه (د نړۍ له ۳۷ تر ۴۰ فیصدو نفوس) په ایران، له ۱۷ تر ۲۶ میلیونو (۱۵-۱۰) فیصدو په پاکستان، له ۱۶ تر ۲۴ میلیونو (۹-۱۴فیصدو) په هند، له ۱۹ تر ۲۲ میلیونو (۱۱-۱۲) فیصدو په عراق او له ۷ تر ۱۱ میلیونو (۲-۶) فیصدو په ترکیې کې ژوند کوي. [۱۱۶] همدارنګه افغانستان، یمن، اذربایجان، سوریه او سعودي عربستان د نورو هیوادونو په پرتله د شیعه ګانو د شمیر له پلوه د لسو غوره هیوادونو په ډله کې دي[۱۱۷]

په ایران، آذربایجان، بحرین او عراق کې اکثریت نفوس شیعه دي.[۱۱۸] په مینځني ختیځ، د افریقا شمال، اسیا -اقیانوسیه سیمې، امریکا او کاناډا[۱۱۹] او چین[۱۲۰] کې هم شیعه اوسیږي.

حکومتونه

د آل ادریس، د طبرستان د علویانو، آل بویه، د یمن زیدیان، فاطمیان، د اَلَموت اسماعیلیه ، د سبزوار سربداران، صفویه او د ایران اسلامي جمهوريت د اسلامي نړۍ شیعه حکومتونه وو.

په مراکش او د الجزایر په ځینو برخو کې د آل ادریس حکومت[۱۲۱] لومړی حکومت ګڼل شوی چې شیعیانو جوړ کړ.[۱۲۲] دا حکومت په ۱۷۲ق کال کې د امام حسن مجتبی(ع) د لمسي ادریس په لاس جوړ شو او کابو دوه پېړۍ یې دوام درلود.[۱۲۳] د علویانو حکومت زیدي و.[۱۲۴] زیدیانو همداراز له ۲۸۴ څخه تر ۱۳۸۲ کاله پورې په یمن حکومت وکړ.[۱۲۵] د فاطمیانو او د الَموت د اسماعیلیانو حکومتونه اسماعیلی مذهبه وو.[۱۲۶] د ال بویه په اړه د نظر اختلاف دی. ځینې هغه زیدي مذهبه ګڼي او ځینې وایي چې امامي وو او د ځینو کسانو په باور هغوي په اوله کې زیدي مذهبه وو او بیا امامیه مذهب ته واوړېدل.[۱۲۷]

سلطان محمد خدابنده چې په اولجایتو مشهور و (حکومت ۷۰۳–۷۱۶ق) هم یوه موده دولس امامي شیعه مذهب د خپل حکومت رسمي مذهب اعلان کړ؛ خو د دولتي تشکیلاتو د فشارونو په وجه چې د اهل سنت د مذهب په اساس و، دوباره یې اهل سنت رسمي مذهب اعلان کړ.[۱۲۸]

په سبزوار کې د سربدارانو حکومت هم شیعه ګڼل کیږي.[۱۲۹] البته د رسول جعفریان په وینا، د سربدارانو د مشرانو او واکمنانو مذهب کره نه دی معلوم؛ خو څرګنده ده چې د هغوي مذهبي مشرانو د شیعه مذهب په ګروهنې سره صوفیان وو.[۱۳۰] د سربدارانو اخري حاکم خواجه علی مؤید،[۱۳۱] امامیه، د خپل دولت رسمي مذهب اعلان کړ.[۱۳۲]

په صفویه حکومت کې چې په ۹۰۷ق کې د شاه اسماعیل په لاس جوړ شو، دولس امامي شیعه مذهب رسمیت وموند.[۱۳۳] دغه حکومت په ایران کې امامیه مذهب پراخ کړ او ایران یې په یو پوره شیعه هیواد بدل کړ.[۱۳۴]

د ایران په اسلامي جمهوریت کې هم د دولس امامي شیعه د مذهب اصول او فقې، بنیاد ګرځېدلی دی.[۱۳۵]

لا ډېرې څېړنې ته

د علامه طبا طبایي لیکلی کتاب شیعه در اسلام: دا کتاب د شیعه مذهب د معرفۍ لپاره په تېره بیا غیر مسلمو مخاطبانو ته د ورپېژندلو لپاره په فارسۍ ژبه لیکل شوی دی. په دې کتاب کې د شیعه مذهب د پېژندلو لپاره ضروري مطالب په اسانه او مختصره ژبه بیان شوي دي. شیعه در اسلام کتاب، په مختلفو ژبو ژباړل شوی دی.

اړونده څېړنې

ګالري

فوټ نوټ

  1. شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۱۳۱.
  2. شیخ مفید، اوائل‌المقالات، ۱۴۱۳ق، ص۳۵.
  3. وګورئ: شرح‌المواقف، ۱۳۲۵ق، ج۸، ص۳۵۴.
  4. وګورئ: جعفریان، تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا طلوع دولت صفوی، ۱۳۹۰ش، ص۲۲و۲۷.
  5. جعفریان، تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا طلوع دولت صفوی، ۱۳۹۰ش، ص۲۸.
  6. فراهیدی، العین، ذیل «شیع و شوع».
  7. محرمی، تاریخ تشیع، ۱۳۸۲ش، ص۴۳، ۴۴؛ گروه تاریخ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ تشیع، ۱۳۸۹ش، ص۲۰–۲۲؛ فیاض، پیدایش و گسترش تشیع، ۱۳۸۲ش، ص۴۹–۵۳.
  8. وګورئ: طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۲۹، صابری، تاریخ فرق اسلامی، ۱۳۸۸ش، ص۱۸تا۲۰.
  9. مثال په توګه وګورئ: سیوطی، الدرالمنثور، ۱۴۰۴ق، ج۶، ص۳۷۹.
  10. ابن‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق،‌ دار الفکر، ج۴۲، ص۳۳۲.
  11. صابری، تاریخ فرق اسلامی، ۱۳۸۸ش، ص۲۰.
  12. طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۸ش، ص۳۲-۳۳.
  13. وګورئ: ناشی اکبر، مسائل الامامة، ۱۹۷۱م، ص۲۲–۲۳.
  14. شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۱۳۱.
  15. انصاری، «امامت (امامت نزد امامیه)»، ص۱۳۷؛ سلطانی، تاریخ و عقاید زیدیه، ۱۳۹۰ش، ص۲۵۶و۲۵۷.
  16. دفتری، تاریخ و سنت‌های اسماعیلیه، ۱۳۹۳ش، ص۲۱۳.
  17. وګورئ: کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۲۱.
  18. شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۱۳۱.
  19. امیرخانی، «نظریه نص از دیدگاه متکلمان امامی»، ص۱۳.
  20. امیرخانی، «نظریه نص از دیدگاه متکلمان امامی»، ص۲۹؛ دفتری، تاریخ و سنت‌های اسماعیلیه، ۱۳۹۳ش، ص۱۰۵؛ همدا وګورئ: شیخ مفید، اوائل‌المقالات، ۱۴۱۳ق، ص۴۰و۴۱.
  21. امیرخانی، «نظریه نص از دیدگاه متکلمان امامی»، ص۱۳.
  22. امیرخانی، «نظریه نص از دیدگاه متکلمان امامی»، ص۱۱؛ همدا وګورئ: شیخ مفید، اوائل‌المقالات، ۱۴۱۳ق، ص۳۸؛ ربانی گلپایگانی، درآمدی بر علم کلام، ۱۳۸۷ش، ص۱۸۱.
  23. وګورئ: شیخ طوسی، الاقتصاد، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م، ص۳۱۲؛ ربانی گلپایگانی، درآمدی بر علم کلام، ۱۳۸۷ش، ص۱۸۱.
  24. وګورئ: شیخ طوسی، الاقتصاد، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م، ص۳۱۲.
  25. وګورئ: شیخ طوسی، الاقتصاد، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م، ص۳۱۲؛ ربانی گلپایگانی، درآمدی بر علم کلام، ۱۳۸۷ش، ص۱۸۱.
  26. مثال په توګه وګورئ: شیخ مفید، الافصاح، ۱۴۱۲ق، ص۲۸و۲۹؛ سلطانی، تاریخ و عقاید زیدیه، ۱۳۹۰ش، ص۲۶۰تا۲۶۳.
  27. وګورئ: شیخ مفید، الافصاح، ۱۴۱۲ق، ص۲۸.
  28. وګورئ: علامه حلی، کشف‌المراد، ۱۴۱۷ق، ص۴۹۱.
  29. وګورئ: علامه حلی، کشف‌المراد، ۱۴۱۷ق، ص۴۹۲؛ دفتری، تاریخ و سنت‌های اسماعیلیه، ۱۳۹۳ش، ص۱۰۵.
  30. د اماميه د عقلي دلايلو د مطالعې لپاره وګورئ: علامه حلی، کشف‌المراد، ۱۴۱۷ق، ص۴۹۲–۴۹۴؛ سبحانی، الالهیات، ۱۳۸۴ش/۱۴۲۶ق، ص۲۶–۴۵.
  31. علامه حلی، کشف‌المراد، ۱۴۱۷ق، ص۴۹۳؛ سبحانی، الالهیات، ۱۳۸۴ش/۱۴۲۶ق، ص۱۲۵–۱۳۰.
  32. سبحانی، الالهیات، ۱۳۸۴ش/۱۴۲۶ق، ص۱۱۷–۱۲۵.
  33. وګورئ: سبحانی، اضواء علی عقائد الشیعه الامامیه، ۱۴۲۱ق، ص۳۸۹–۳۹۴.
  34. سلطانی، تاریخ و عقاید زیدیه، ۱۳۹۰ش، ص۲۷۸.
  35. سلطانی، تاریخ و عقاید زیدیه، ۱۳۹۰ش، ص۲۷۹.
  36. شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۱۳۱؛ نگاه کنید به علامه حلی، کشف‌المراد، ۱۴۱۷ق، ص۴۹۷.
  37. شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۱۴۱تا۱۴۳.
  38. مثال په توګه وګورئ: علامه حلی، کشف‌المراد، ۱۴۱۷ق، ص۴۹۸تا۵۰۱؛ شیخ مفید، الافصاح، ۱۴۱۲ق، ص۳۲، ۳۳، ۱۳۴
  39. وګورئ: صابری، تاریخ فرق اسلامی، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۳۲.
  40. وګورئ: صابری، تاریخ فرق اسلامی، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۹۵تا۱۰۴.
  41. وګورئ: شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۱۳۲تا۱۳۶.
  42. مثال په توګه وګورئ: شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۱۳۱تا۱۷۱.
  43. طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۶۶.
  44. طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۶۴.
  45. طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۶۵.
  46. شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۱۵۴.
  47. مثال په توګه وګورئ: شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۲۴؛ شیخ صدوق، خصال، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۴۰۲.
  48. جبرئیلی، سیر تطور کلام شیعه، ۱۳۹۶ش، ص۴۶؛ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۶۶.
  49. علامه طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۱۹۷تا۱۹۹.
  50. علامه طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۲۳۰، ۲۳۱.
  51. ربانی گلپایگانی، درآمدی به شیعه‌شناسی، ۱۳۹۲ش، ص۲۷۳؛ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۱۰۶.
  52. ربانی گلپایگانی، درآمدی به شیعه‌شناسی، ۱۳۹۲ش، ص۲۷۳.
  53. طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱۱، ص۳۸۱؛ شیخ مفید، تصحیح الاعتقاد، ۱۴۱۳ق، ص۶۵.
  54. کاشفی، کلام شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۵۲.
  55. مکارم شیرازی، دائرة المعارف فقه مقارن، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۲۶۰تا۲۶۴.
  56. تقی‌زاده داوری، گزارشی از آمار جمعیتی شیعیان کشورهای جهان، ۱۳۹۰ش، ص۲۹.
  57. هاینس، تشیع، ۱۳۸۹ش، ص۳۵۷.
  58. سلطانی، تاریخ و عقاید زیدیه، ۱۳۹۰ش، ص۲۸۷و۲۸۸؛ صابری، تاریخ فرق اسلامی، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۸۶.
  59. شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۱۳۷و۱۳۸.
  60. ۶۰٫۰ ۶۰٫۱ صابری، تاریخ فرق اسلامی، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۹۵
  61. صابری، تاریخ فرق اسلامی، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۱۰۲.
  62. وګورئ: شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۱۴۳.
  63. وګورئ: رسول جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۴۶۶.
  64. شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۱۷۰و۱۷۱.
  65. دفتری، تاریخ و سنت‌های اسماعیلیه، ۱۳۹۳ش، ص۱۶۵.
  66. دفتری، تاریخ و سنت‌های اسماعیلیه، ۱۳۹۳ش، ص۱۶۵؛ صابری، تاریخ فرق اسلامی، ۱۳۸۴ش، ج۲، ص۱۵۱.
  67. صابری، تاریخ فرق اسلامی، ۱۳۸۴ش، ج۲، ص۱۵۱و۱۵۲؛ دفتری، تاریخ و سنت‌های اسماعیلیه، ۱۳۹۳ش، ص۱۶۵.
  68. وګورئ: دفتری، تاریخ و سنت‌های اسماعیلیه، ۱۳۹۳ش، ص۱۶۲.
  69. وګورئ: برنجکار، آشنایی با فرق و مذاهب اسلامی، ۱۳۸۹ش، ص۹۵.
  70. ۷۰٫۰ ۷۰٫۱ دفتری، تاریخ و سنت‌های اسماعیلیه، ۱۳۹۳ش، ص۲۱۲.
  71. وګورئ: صابری، تاریخ فرق اسلامی، ۱۳۸۴ش، ج۲، ص۱۵۳.
  72. وګورئ: صابری، تاریخ فرق اسلامی، ۱۳۸۴ش، ج۲، ص۱۵۴و۱۶۱
  73. مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۳۷۲ش، ص۵۳.
  74. دفتری، «اسماعیلیه»، ص۷۰۱.
  75. دفتری، «بهره»، ص۸۱۳.
  76. صدر، بحث حول المهدی، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م، ص۱۵؛ حکیمی، خورشید مغرب، ۱۳۸۶ش، ص۹۰.
  77. حکیمی، خورشید مغرب، ۱۳۸۶ش، ص۹۱.
  78. طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۲۳۰و۲۳۱.
  79. صابری، تاریخ فرق اسلامی، ۱۳۸۴ش، ج۲، ص۱۵۲.
  80. سلطانی، تاریخ و عقاید زیدیه، ۱۳۹۰ش، ص۲۹۱.
  81. سلطانی، تاریخ و عقاید زیدیه، ۱۳۹۰ش، ص۲۹۴.
  82. ربانی گلپایگانی، درآمدی بر علم کلام، ۱۳۸۷ش، ص۲۹۶؛ صابری، تاریخ فرق اسلامی، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۸۸.
  83. مظفر، اصول الفقه، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۲۷۱.
  84. مظفر، اصول الفقه، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۲۷۱.
  85. مظفر، اصول الفقه، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۲۷۱.
  86. ربانی گلپایگانی، درآمدی بر علم کلام، ۱۳۸۷ش، ص۱۷۲و۱۷۳.
  87. ربانی گلپایگانی، درآمدی بر علم کلام، ۱۳۸۷ش، ص۱۷۲؛ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۱۲۵و۱۲۶.
  88. طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۱۲۵و۱۲۶.
  89. ربانی گلپایگانی، درآمدی بر علم کلام، ۱۳۸۷ش، ص۲۷۷.
  90. ربانی گلپایگانی، درآمدی بر علم کلام، ۱۳۸۷ش، ص۱۷۳.
  91. سلطانی، تاریخ و عقاید زیدیه، ۱۳۹۰ش، ص۲۱۶.
  92. ابن‌اثیر، اُسدالغابه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۰؛ ابن‌عبدالبر، الاستیعاب، ۱۹۹۲م/۱۴۱۲ق، ج۱، ص۲.
  93. شهید ثانی، الرعایة فی علم الدرایة، ۱۴۰۸ق، ص۳۴۳؛ امین، اعیان‌الشیعة، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۸م، ج۱، ص۱۶۱؛ ربانی گلپایگانی، درآمدی بر علم کلام، ۱۳۸۷ش، ص۲۰۹و۲۱۰.
  94. شهید ثانی، الرعایة فی علم الدرایة، ۱۴۰۸ق، ص۳۴۳؛ امین، اعیان‌الشیعة، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۸م، ج۱، ص۱۶۱.
  95. صابری، تاریخ فرق اسلامی، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۸۷.
  96. سبحانی، «تقیه»، ص۸۹۱و۸۹۲؛ دفتری، تاریخ و سنت‌های اسماعیلیه، ۱۳۹۳ش، ص۸۷.
  97. پاکتچی، «توسل»، ص۳۶۲.
  98. سبحانی، «توسل»، ص۵۴۱.
  99. سبحانی، «توسل»، ص۵۴۰.
  100. پاکتچی، «توسل»، ص۳۶۲.
  101. وګورئ: مفید، اوائل‌المقالات، ۱۴۱۳ق، ص۴۷.
  102. وګورئ: دفتری، تاریخ و سنت‌های اسماعیلیه، ۱۳۹۳ش، ص۲۱۲؛ مظفر، اصول الفقه، ۱۴۳۰ق، ج۱، ص۵۴، ۶۴؛ رحمتی و هاشمی، «زیدیه (فقه زیدیه)»، ص۹۸.
  103. وګورئ: مظفر، اصول الفقه، ۱۴۳۰ق، ج۱، ص۵۱؛ رحمتی و هاشمی، «زیدیه (فقه زیدیه)»، ص۹۸و۹۹.
  104. دفتری، تاریخ و سنت‌های اسماعیلیه، ۱۳۹۳ش، ص۲۱۴.
  105. رحمتی و هاشمی، «زیدیه (فقه زیدیه)»، ص۹۸و۹۹.
  106. دفتری، تاریخ و سنت‌های اسماعیلیه، ۱۳۹۳ش، ص۲۱۲؛ مظفر، اصول الفقه، ۱۴۳۰ق، ج۱، ۵۱.
  107. رحمتی و هاشمی، «زیدیه (فقه زیدیه)»، ص۹۸و۹۹.
  108. دفتری، تاریخ و سنت‌های اسماعیلیه، ۱۳۹۳ش، ص۲۱۳و۲۱۴.
  109. رحمتی و هاشمی، «زیدیه (فقه زیدیه)»، ص۹۸.
  110. دفتری، تاریخ و سنت‌های اسماعیلیه، ۱۳۹۳ش، ص۲۱۴؛ رحمتی و هاشمی، «زیدیه (فقه زیدیه)»، ص۹۸.
  111. رحمتی و هاشمی، «زیدیه (فقه زیدیه)»، ص۹۸.
  112. «FT_14.06.17_ShiaSunni», Pew Research Center
  113. «Mapping the Global Muslim Population», Pew Research Center.
  114. وګورئ: انجمن دین و زندگی عمومی پیو، نقشه جمعیت مسلمانان جهان، ۱۳۹۳ش، ص۱۱.
  115. «Mapping the Global Muslim Population», Pew Research Center.
  116. «Mapping the Global Muslim Population», Pew Research Center.
  117. «Mapping the Global Muslim Population», Pew Research Center.
  118. انجمن دین و زندگی عمومی پیو، نقشه جمعیت مسلمانان جهان، ۱۳۹۳ش، ص۲۰.
  119. انجمن دین و زندگی عمومی پیو، نقشه جمعیت مسلمانان جهان، ۱۳۹۳ش، ص۱۹، ۲۰.
  120. 中国的穆斯林都是来自哪些教派、 中国海洋大学
  121. سجادی، «آل‌ادریس، ص۵۶۱.
  122. سجادی، «آل‌ادریس، ص۵۶۴.
  123. سجادی، «آل‌ادریس، ص۵۶۱و۵۶۲.
  124. چلونگر و شاهمرادی، دولت‌های شیعی در تاریخ، ۱۳۹۵ش، ص۵۱.
  125. رسول جعفریان، ۱۳۸۷ش، اطلس شیعه، ص۴۶۲.
  126. چلونگر و شاهمرادی، دولت‌های شیعی در تاریخ، ۱۳۹۵ش، ص۱۵۵تا۱۵۷.
  127. چلونگر و شاهمرادی، دولت‌های شیعی در تاریخ، ۱۳۹۵ش، ص۱۲۵تا۱۳۰.
  128. جعفریان، تاریخ تشیع در ایران (از آغاز تا دولت صفوی)، ۱۳۹۰ش، ص۶۹۴.
  129. جعفریان، تاریخ تشیع در ایران (از آغاز تا دولت صفوی)، ۱۳۹۰ ش، ص۷۷۶.
  130. وګورئ: جعفریان، تاریخ تشیع در ایران (از آغاز تا دولت صفوی)، ۱۳۹۰ ش، ص۷۷۷تا۷۸۰.
  131. جعفریان، تاریخ تشیع در ایران (از آغاز تا دولت صفوی)، ۱۳۹۰ش، ص۷۷۸.
  132. جعفریان، تاریخ تشیع در ایران (از آغاز تا دولت صفوی)، ۱۳۹۰ ش، ص۷۸۱.
  133. هاینس، تشیع، ۱۳۸۹ش، ص۱۵۶و۱۵۷.
  134. چلونگر و شاهمرادی، دولت‌های شیعی در تاریخ، ۱۳۹۵ش، ص۲۷۶، ۲۷۷.
  135. قاسمی و کریمی، «جمهوری اسلامی ایران»، ص۷۶۵و۷۶۶.

سرچينې

  • ابن‌اثیر، علی بن محمد، اُسد الغابه فی معرفة الصحابه، دارالفکر، بیروت، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م.
  • ابن‌عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت، دارالجیل، ۱۹۹۲م/۱۴۱۲ق.
  • امیرخانی، علی، «نظریه نص از دیدگاه متکلمان امامی»، دوفصلنامه امامت‌پژوهی، ش۱۰، تیر ۱۳۹۲ش.
  • امین، سیدمحسن، اَعیان‌الشیعة، تحقق حسن امین، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۸م.
  • انجمن دین و زندگی عمومی پیو، نقشه جمعیت مسلمانان جهان، ترجمه محمود تقی‌زاده داوری، قم، انتشارات شیعه‌شناسی، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.
  • انصاری، حسن، «امامت (امامت نزد امامیه)»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۱۰، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
  • ایجی، میرسیدشریف، شرح‌المواقف، تصحیح بدرالدین نعسانی، قم، شریف رضی، چاپ اول، ۱۳۲۵ق.
  • برنجکار، رضا، آشنایی با فرق و مذاهب اسلامی، قم، کتاب طه، چاپ چهارم، ۱۳۸۹ش.
  • پاکتچی، احمد و دیگران، «توسل»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۱۶، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
  • تقی‌زاده داوری، محمود، گزارشی از آمار جمعیتی شیعیان کشورهای جهان براساس منابع اینترنتی و مکتوب، قم، انتشارات شیعه‌شناسی، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.
  • جبرئیلی، محمدصفر، سیر تطور کلام شیعه، دفتر دوم: از عصر غیبت تا خواجه نصیر طوسی، تهران، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ پنجم، ۱۳۹۶ش.
  • جعفریان، رسول، اطلس شیعه، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، چاپ پنجم، ۱۳۹۱ش.
  • جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا طلوع دولت صفوی، تهران، نشر علم، چاپ چهارم، ۱۳۹۰ش.
  • چلونگر، محمدعلی و سیدمسعود شاهمرادی، دولت‌های شیعی در تاریخ، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۵ش.
  • حکیمی، محمدرضا، خوشید مغرب، قم، دلیل ما، چاپ بیست و هشتم، ۱۳۸۶ش.
  • دفتری، فرهاد، «اسماعیلیه»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۸، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
  • دفتری، فرهاد، «بهره»، دانشنامه جهان اسلام، ج۴، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
  • دفتری، فرهاد، تاریخ و سنت‌های اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، فروزان روز، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.
  • ربانی گلپایگانی، علی، درآمدی بر علم کلام، قم، دارالفکر، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
  • ربانی گلپایگانی، علی، درآمدی به شیعه‌شناسی، قم، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی، چاپ چهارم، ۱۳۹۲ش.
  • رحمتی، محمدکاظم و سیدرضا هاشمی، «زیدیه»، دانشنامه جهان اسلام، ج۲۲، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۶ش.
  • سبحانی، جعفر، «تقیه»، دانشنامه جهان اسلام، ج۷، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
  • سبحانی، جعفر، «توسل»، دانشنامه جهان اسلام، ج۸، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
  • سبحانی، جعفر، اضواءٌ علی عقائد الشیعة الامامیه و تاریخهم، تهران، مشعر، ۱۴۲۱ق.
  • سبحانی، جعفر، الالهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل، به‌قلم حسن مکی عاملی، قم، مؤسسه امام صادق، چاپ ششم، ۱۳۸۶ش/۱۴۲۶ق.
  • سجادی، صادق، «آل ادریس»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۱، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
  • سلطانی، مصطفی، تاریخ و عقاید زیدیه، قم، نشر ادیان، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.
  • سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، قم، مکتبة آیةالله العظمی المرعشی النجفی، ۱۴۰۴ق.
  • شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، الملل و النحل، تحقیق محمد بن فتح‌الله بدران، قم، الشریف الرضی، ۱۳۷۵ش.
  • شهید ثانی، زین الدین بن علی، الرعایة، فی علم الدرایة، تحقیق عبدالحسین محمدعلی بقال، قم، مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی، ۱۴۰۸ق.
  • شیخ صدوق، محمد بن علی، خصال، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، ۱۳۶۲ش.
  • شیخ طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفة الرجال، مشهد، مؤسسه نشر دانشگاه مشهد، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
  • شیخ طوسی، محمد بن حسن، الاقتصاد فیما یتعلق بالاعتقاد، بیروت، دارالاضواء، چاپ دوم، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
  • صابری، حسین، تاریخ فرق اسلامی، تهران، سمت، چاپ پنجم، ۱۳۸۴ش.
  • صدر، سیدمحمدباقر، بحثٌ حول المهدی، تحقیق عبدالجبار شراره، قم، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م.
  • طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، قم، انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
  • طباطبایی، سیدمحمدحسین، شیعه در اسلام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ شانزدهم، ۱۳۸۳ش.
  • علامه حلی، کشف‌المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، تحقیق و تعلیق حسن حسن‌زاده آملی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ هفتم، ۱۴۱۷ق.
  • فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، تصحیح مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم، نشر هجرت، ۱۴۱۰ق.
  • فیاض، عبدالله، پیدایش و گسترش تشیع، ترجمه سیدجواد خاتمی، سبزوار، انتشارات ابن‌یمین، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
  • قاسمی ترکی، محمدعلی و جواد کریمی، «جمهوری اسلامی ایران»، دانشنامه جهان اسلام، ج۱۰، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
  • کاشفی، محمدرضا، کلام شیعه ماهیت، مختصات و منابع، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ سوم، ۱۳۸۷ش.
  • محرمی، غلامحسن، تاریخ تشیع از آغاز تا پایان غیبت صغری، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ دوم، ۱۳۸۲ش.
  • مشکور، محمدجواد، فرهنگ فرق اسلامی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ دوم، ۱۳۷۲ش.
  • مظفر، محمدرضا، اصول‌الفقه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۳۰.
  • مفید، محمد بن محمد، الافصاح، فی امامة امیرالمؤمنین علیه‌السلام، قم، مؤسسةالبعثه، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
  • مفید، محمد بن محمد، اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، قم، المؤتمر العالمی للشیخ المفید، ۱۴۱۳ق.
  • مفید، محمد بن محمد، تصحیح اعتقادات الامامیه، تحقیق حسین درگاهی، قم، المؤتمر العالمی للشیخ المفید، ۱۳۷۱ش.
  • مکارم شیرازی، ناصر، دایرةالمعارف فقه مقارن، قم، مدرسه امام علی بن ابی طالب (ع)، چاپ اول، ۱۴۲۷ق.
  • «(من مات و لم یعرف امام زمانه مات میتة جاهلیة) در کتب اهل‌سنت»، سایت مؤسسه تحقیقاتی حضرت ولی عصر (عج)، تاریخ درج مطلب: ۲۴ تیر ۱۳۹۰ش، تاریخ بازدید: ۱۰ مهر ۱۴۰۲ش.
  • هالم، هاینس، تشیع، ترجمه محمدتقی اکبری، قم، نشر ادیان، چاپ دوم، ۱۳۸۹ش.
  • ابن‌عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، تحقیق علی شیری، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، الطبعة الاولی، بی‌تا.
  • ناشی اکبر، مسائل الامامة، مقطتفات من الکتاب الاوسط فی المقالات، تحقیق: یوسف فان اس، بیروت، ۱۹۷۱م.

بهرنۍ لینک