د امام علي(ع) حکومت

د امام علي(ع) حکومت

د امام علي(ع) د واکمنۍ سیمه، د رسول جعفریان له کتاب "اطلس شیعه" څخه اخیستل شوې ده. په دې نقشه کې، د امام علي(ع) تر کنټرول لاندې سیمې په شنه رنګ او د معاویه تر کنټرول لاندې سیمې په سور رنګ ښودل شوي دي.
نور نومونه	علوي حکومت (۳۵-۴۰ق)
د جغرافیایي بهیر	د حِجاز، عراق، ایران، مصر، یَمن، عُمّان او جزیره ځمکې
ځانګړتیا	عدالت • د خدای دین ته غاړه ایښودل • د خلکو له ارادې او غوښتنې څخه راپورته کیدل • د راشدین خلفاوو د واکمنۍ پای
مهمې کړنې	د پیغمبر(ص) د سیرت بیا راژوندي کول • له ټولنې څخه د فساد له منځه وړل • د نژادي تبعیض او طبقاتي نظام له پامه غورځول
مهمې پیښې	حَکَمیّت
پلازمینې	کوفه
جنګونه	جَمَل • صِفّین • نَهرَوان
څخه مخکې	د امام حسن(ع) خلافت او د بني امیه خلافت
څخه ورسته	د عثمان خلافت
چارواکي	مالک اَشْتر • ابن عباس • عُثمان بن حُنَیْف • محمد بن اَبي بَکر • قُثَم بن عباس

د امام علي(ع) حکومت د اسلام په پیل کې د مسلمانانو د څلورم خلیفه په توګه د امام علي(ع) پنځه کلنې واکمنۍ ته اشاره کوي. دا واکمني په ۳۵ هجري کال کې پیل شوه او په ۴۰ هجري کال کې پای ته ورسیده. دا دوره د اسلامي واکمنۍ او د عدالت او مذهبي اصولو پر بنسټ د حکومت ترټولو مهمه دوره ګڼل کیږي.

د شیعو له نظره، د امام علي(ع) په ۳۵ هجري کال کې واک ته رسیدل، د هغه پيښې او بیعت یو ناوخته تکمیل و چې د غدیر خم په سیمه کې پیغمبر(ص) علي(ع) د خپل ځای ناستي او د اسلامي امت د امام په توګه معرفي کړی و. د علي بن ابي طالب واکمني د دریم خلیفه له واکمنۍ د خلکو د خپګان وروسته او د عثمان د وژنې او د اکثریت مسلمانانو د ټینګار وروسته رامینځته شوه.

د تاریخي راپورونو له مخې، امام علي د ټولنې حالات خورا فاسد لیدل او له همدې امله یې په پیل کې د خلافت منلو څخه انکار وکړ؛ ځکه چې د تیرو دریو خلیفه ګانو په دوره کې، ژور ټولنیز ویشونه راڅرګند شول، او په اسلامي حکومت کې د پیغمبر(ص) د دښمنانو بیا توان ته رسیدو سره، د پیغمبر(ص) ډېر سنتونه بدل شول او یو نوی جهالیت رامینځته شوی و.

د تاریخ پوهانو په وینا، موجودو فسادونو سره د امام علي مبارزې د هغه د خلافت د دورې لپاره ډېره لویه ستونزه وه. هغه له ټولو زیات د عدالت په پلي کولو، د پیغمبر(ص) د سنت په بیا راژوندي کولو، له ټولنې څخه د فساد له منځه وړلو او د ټولو مسلمانانو ترمنځ د مساوات رامینځته کولو باندې ټینګار کاوه. او همدا د دې لامل شول چې هغه دریو لویو داخلي جګړو سره مخ شي، چې په هغو کې د جمل، صفین او نهروان جنګونه وو، چې د حکومت د وخت لوی توان او وخت په همدې ولګید.

د امام علي حکومت د څلورو کلونو او نهو میاشتو وروسته د هغه د شهادت سره پای ته ورسید. څیړونکي وايي چې که څه هم هغه خپل ټول پلانونه په بشپړ ډول پلي نه کړی شول، خو د یو عادلانه او وړ حکومت په رامینځته کولو سره، هغه د نژادي او اقتصادي تبعیض مخه ونیوله او له ځان وروسته یې د اسلامي حکومتونو لپاره د حکومت یو معیار پریښود.

په اسلامي او شیعه تفکر کې د امام علي(ع) د واکمنۍ مقام

د امام علي(ع) واکمني د دریم خلیفه عثمان بن عفان له وژنې وروسته په ۳۵ هجري کال کې پیل شوه. د لبنان د یو تاریخ پوه حسن زین په وینا، امام د خپلې واکمنۍ په دوران کې، د راتلونکو نسلونو لپاره د اسلامي حکومت د ارزښتونو، اصولو او احکامو سم انځور پریږدي.

یو ایراني څېړونکی رسول جعفریان، د اسلامي تاریخ په ډګر کې لیکلي دي چې د تیرو دریو خلیفه ګانو برعکس، علي(ع) یو خالص اسلامي حکومت تاسیس کړ چې له اسلامي اصولو څخه څخه یې هیڅ انحراف نه درلود او یوازې په اسلامي اصولو ولاړ و. د هغه په وینا، د هغه وخت د ټولنې شرایطو ته په پام سره، امام علي(ع) د خپلې واکمنۍ په جریان کې تر بل هر څه ډیر د عدالت په پلي کولو، د خدای د رسول د شخصیت په بیا راژوندي کولو، د ټولنې د فساد په اصلاح کولو او د عربو او غیر عربو ترمنځ د مساوات په رامینځته کولو ټینګار وکړ. البته، امام علي د چارو د اصلاح لپاره د خپلو پلانونو په بشپړه توګه پلي نه کړی شول؛ خو، د نهج البلاغې د څیړونکي مصطفی دلشاد تهراني په وینا، هغه ډېر بریالیتوبونه ترلاسه کړل؛ په داسې ډول چې له ځانه وروسته واکمنانو لپاره یې د حکومت یو معیار پریښود. لکه څنګه چې د ایران د اسلامي جمهوریت دوهم مشر سید علي خامنه اي هم د امام علي حکومت د ټولو دورو لپاره د حکومت یوه بشپړه نمونه ګڼي.

ابن ابي الحدید، چې د نهج البلاغه یو سني مفسردی، هغه په دې باور دی چې امام علي د سمې پالیسۍ او حکومتدارۍ له پلوه د هیڅ واکمن سره پرتله کیدی نشي. د هغه په وینا، ځینو سني متکلمان د امام علي پالیسي او د هغه عادلانه حکومت په هغو سختو شرایطو کې د معجزې په څیر ګڼلی دی. د امام علي شهادت سره، هغه دوره چې سنیان یې د خلفای راشیدین د دورې په نوم پیژني پای ته ورسیده؛ هغه دوره چې د سني سیاسي تفکر له نظره مثالی ګڼل کیږي، او له هغې وروسته، بدعتونه راڅرګند شول.

د حکومت تشکیل

امام علي علیه السلام
د شیعو لومړنی امام

ژوند
د کعبې مولود • یوم الدار • د ابي طالب شعب • لیلة المبیت • مدینې ته هجرت • فاطمه(س) سره واده • د خیبر فتحه • د برائت د آیتونه ابلاغ • مباهله • د غدیر پیښه • د سقیفه بني ساعده پیښه • د فاطمه(س) شهادت • شپږ کسیزه شورا • د امام علي(ع) حکومت • د امام علي(ع) شهادت • د ژوند مهال ویش
لقبونه
امیرالمؤمنین • ولي الله • اسد الله • صدیق • قسیم النار و الجنة • ابوتراب • یعسوب‌ الدین • حیدر • ناطق قرآن • فاروق • صاحب اللواء • شاه مردان • زوج البتول • ساقی کوثر • صالح المؤمنین • خاصف النعل
میراث
د امام علي(ع) مصحف • د فاطمه(س) مصحف • علوي سیرت • نهج البلاغه • غُرَر الحِکَم • دُستُورُ مَعالِمِ الحِکَم • د امام علي(ع) دیوان • جَفْر • ناد علی دعا • د شقشقیه خطبه • بې الفه خطبه • بې ټکي خطبه • حرم
فضائل
د ولایت آیت • د لیلة المبیت آیت • د تبلیغ آیت • د اکمال آیت • د صادقین آیت • د خیر البریه آیت • د انفاق آیت • د نجوا آیت • د ود آیت • د مباهله آیت • د اولی الامر آیت • د مودت آیت • د اهل الذکر آیت • د نصر آیت • د انذار آیت • د اخوت آیت • د اطعام آیت • د شاهد آیت • د مائده سوره ۵۶ آیت • د توبه سوره ۲۰ آیت • د علم الکتاب آیت • د مدینة العلم حدیث • د رایت حدیث • د وصایت حدیث • د منزلت حدیث • یوم الدار حدیث • د طیر مشوی حدیث • د ولایت حدیث • د غدیر خطبه • لافتی الا علي • د شجره حدیث • سلونی قبل ان تفقدونی • د تشبیه حدیث • د ذکر علي عبادة حدیث • د علی مع الحق حدیث • ګوتۍ بخښل • د تهنیت کیسه • د بوتانو ماتولو پېښه
اصحاب
عمار بن یاسر • مالک اشتر • سلمان فارسي • ابوذر غفاري • مقداد• عبیدالله بن ابي رافع • حجر بن عدی • نورې

د عثمان له وژلو وروسته د مدينې خلک(د انصارو او مهاجرينو له ډلې) علي ته ورغلل چې له هغه سره بيعت وکړي او هغه د خليفه په توګه وټاکي. د مصر د یو سني لیکوال طه حسین په وینا، خلک د خلافت په موضوع حیران وو؛ ځکه چې د کوفې خلک د زبیر په خلیفه کیدو پسې وو، د بصرې خلک د طلحه په خلیفه کیدو پسې وو، او د مصر خلک د علي(ع) په خلیفه کیدو پسې وو، خو درې واړو د خلافت له منلو څخه انکار کاوه. که څه هم د عثمان خلافت د هغه د مخالفینو لخوا نسکور شو خو مخالفینو یې بیا هم اصل خلافت ته غاړه کیښوده او پوهیدل چې د نوي خلیفه خلافت به یوازې د مدینې د خلکو په تایید سره مشروع وي. له همدې امله، دوی د پیغمبر(ص) د اصحابو شاوخوا راټول شول او د خلافت لپاره یې د یو چا په غوره کولو ټینګار وکړ، او دوی علي(ع) د دې کار لپاره غوره کړ او د عثمان مخالفینو یوازې د بیعت د پروسې څارنه کوله. د تونس یو تاریخ پوه هِشام جُعَیط، هم د امام علي(ع) خلیفه کېدل د انصارو او مهاجرینو د ټاکنو پایله ګڼلی، نه د عثمان د مخالفینو د ټاکنو پایله.

د تاریخي راپورونو له مخې، د امام علي(ع) سره د خلکو بیعت د ۳۵ هجري قمري کال له ۱۸ ذی الحجې وروسته(په ۱۸ یا ۱۹ یا ۲۳ ذی الحجې) وشو. د شیعو په نظر، په ۳۵ هجري قمري کال کې د امام علي(ع) واکمني، د هغه بیعت یو ځنډیدلی پلي کول وو چې له مخې یې پیغمبر(ص) په څو مواردو کې علي بن ابي طالب د خپل ځای ناستي او د اسلامي ملت د رهبرۍ لپاره غوره کړ، په ځانګړې توګه د غدیر په پیښه کې. د امام سره د خلکو په بیعت کې، د مهاجرینو او انصارو سربیره، د عراق او مصر خلک هم شامل وو؛ له همدې امله، د امام په ټاکنې کې د عامو خلکو د شتون اړخ زیات شو. د لسمې پیړۍ د سني تاریخ پوه، دیاربَکْری په وینا، د بدر په جګړه کې ټولو ګډونوالو چې په هغه وخت کې ژوندي وو، له علي سره بیعت وکړ. د جعفر سبحاني په وینا، د اسلامي خلافت په تاریخ کې، هیڅ خلیفه د علی(ع) په څیر د نږدې متفق اکثریت سره د خلافت لپاره نه و ټاکل شوی.

دا هم وګورئ: د خلافت غصب

شرایط

د نهج البلاغه څیړونکی، دلشاد تهراني په دې باور دی چې د امام علي د خلیفه کیدو د مخه، د اسلام تر پوښښ لاندې یوه نوې جهالیت راڅرګنده شو، چې ټولنیز، کلتوري او اقتصادي بدلونونه یې په خپل ځان سره راوستل. د عمر بن خطاب د خلافت پر مهال، یو طبقاتي نظام رامنځته شو او ټولنیز عدالت له پامه وغورځول شو؛ ځکه چې دوهم خلیفه د هغو کسانو لپاره چې په اسلام راوړو کې مخکې وو او ځینو قبیلو ته ځانګړي امتیازات ورکړي وو. او قریشو ته يې په غیر قریشو، مهاجرینو ته یې په انصارو او عربو ته یې په غیر عربو ترجیح ورکړې وه. د اسلامي تاریخ د لبناني پروفیسور ابرایم بَیْضون په وینا، اسلامي دولت د عمر بن خطاب د واکمنۍ پر مهال د واک خپل اوج ته ورسید؛ خو د عثمان واکمنۍ سره، د حکومت لاره له خلافت څخه پاچاهۍ ته بدله شوه.

د عثمان بن عفان د واکمنۍ پر مهال، د شتمنو او بې وزلو ترمنځ واټن د زغملو وړ نه شو پاتی، او غنیمت، جزیه او مالیات یوازې د ځینو خاصو اشخاصو په لاس کې شول.‌‌‌ له اسلامي فتوحاتو وروسته، ډیره شتمني د مسلمانانو لاس ته راغله؛ په هرصورت، د راپورته شوي تبعیض له امله، د شتمنو خلکو یوه طبقه راڅرګنده شوه چې دین یې د خپلې هوساینې لپاره د وسیلې په توګه کارولی و. د مصري لیکوال مامون غریب په وینا، د عثمان له کړنو څخه نارضایتۍ، د مختلفو عواملو له امله، د وخت په تیریدو سره رامینځته شوه او داسې یوې مرحلې ته ورسیده چې د هغې د مخنیوي لپاره هیڅ ځواک نه و. د امویانو په واک کې راوستلو سره، عثمان په داسې ډول عمل وکړ چې ځینې یې «د حکومت اموی کول» بولي. دا هغه دوره وه چې په شام کې قبیلوي حکومت راڅرګند شو چې مذهب یې په داسې ډول بدل کړ چې قبیلې بیرته له اسلام مخکې جاهلي تعصبونو ته ورستانه شي. دا د اسلام څخه مخکې تعصبونه هغه وخت خپل اوج ته ورسیدل کله چې امام علي خلیفه شو.

د عثمان له واکمنۍ څخه د نارضایتۍ وروسته، د مصر، بصرې، کوفې او مدینې څخه د خلکو یوې ډلې د هغه کور محاصره کړ. ځینو یې د عثمان پر کور برید وکړ او هغه یې وواژه. د عثمان له وژنې وروسته، د خلکو پام د خلافت لپاره علي(ع) ته راواوړید او له هغه یې وغوښتل چې هغه واکمني ومني.

همدارنګه وګورئ: د عثمان د قتل پیښه

د واکمنۍ نه منل

امام علي(ع):

«ما پریږدئ او بل ولټوئ؛ ځکه چې موږ هغه څه ته ورروان یو چې مختلف مخونه او مختلف لوري لري. زړونه پدې مسله کې ثابت او عقلونه ثابت نه پاتی کیږي. د حق ښکلی مخ د فساد تورو ورېځو پوښلی دی او د حق مستقیمه لاره نامعلومه پاتې ده.»

* سرچينه: نهج البلاغه، د صبحي صالح تصحیح سره، ۹۲خطبه، ۱۳۶مخ.

د مختلفو تاریخي بیانونو له مخې، امام علي، د خلافت منلو لپاره د خلکو د تکراري غوښتنو په ځواب کې، دا ونه منله او له هغوی څخه یې وغوښتل چې بل چا ته مخه کړي. د دریمې او څلورمې پیړۍ د تاریخ پوه اِبن‌اَعْثم کوفي په وینا، هغه له خلکو وغوښتل چې د دې دندې لپاره طلحه او زبیر ته مخه کړي او له هغوی څخه یې وغوښتل چې حکومت ومني. کله چې امام علي طلحه او زبیر ته د خلافت وړاندیز وکړ، نو دوي امام علي د خلیفه کیدو لپاره ډیر مستحق وګڼل. د اِبن‌اَعْثم کوفي په وینا، کله چې طلحه او زبیر علي(ع) ته د خلافت وړاندیز وکړ، امام علي احتمال ورکاوه چې دوی به په راتلونکي کې د هغه د حکومت لپاره ستونزې رامینځته کړي؛ خو دوی ژمنه وکړه چې د علي د واکمنۍ پر وړاندې به هیڅ اقدام ونه کړي.

د بامداد اسلام کتاب لیکوال، عبدالحسین زَرّین‌کوب په دې باور دی چې علي(ع) په جدي توګه خلافت نه دی منلی او د هغه موخه دا نه وه چې په دې خبرو سره د خلکو پام ځانته راواړوي. جعفریان په دې باور دی چې د امام علي(ع) د خلافت د منلو څخه د انکار دلیل دا و چې هغه موجوده ټولنه دومره فاسده ګڼله چې د خپلو معیارونو مطابق په کې خپل پروګرامونه نه شي اجرا کولی او رهبري یې ناممکنه ګڼله.

د واکمنۍ د منلو شرطونه

وروسته له دې چې خلکو علي(ع) سره د بیعت کولو لپاره ټینګار وکړ، هغه په دې شرط ومانه چې د هغه واکمني به د خدای د کتاب او د پیغمبر(ص) د سنت پر اساس ولاړه وي، او خلکو هم په همدې اساس له هغه سره بیعت وکړ.‌‌‌ علي(ع) شرط وکړ چې د هغه سره بیعت باید په پټه نه وي، بلکې په ښکاره او جومات کې وشي، او دا بیعت باید د بیعت کوونکو په رضایت سره وشي. اسکافي، چې په څلورمه هجري پیړۍ کې یو شیعه فقیه او متکلم، لیکلي چې د حکومت لپاره د خلکو بشپړ ملاتړ د امام علي(ع) لپاره د خلافت منلو لپاره یو بل شرط و. همدارنګه، د طبري په وینا، د امام علي(ع) د حکومت له تاسیس وروسته، یو کس امام علي(ع) ته د بیعت کولو لپاره لاړ او له هغه څخه یې وغوښتل چې خپل حکومت د دوو شیخانو په سنت ولاړ کړي، خو هغه د بیعت لپاره داسې شرط ونه مانه. د دې شرط د نه منلو دلیل دا و چې که د ابوبکر او عمر سنت د خدای د کتاب او د پیغمبر(ص) د سنتو سره په ټکر کې وي نو هیڅ ارزښت نه لري.

غیر اجباري بیعت

د امام علي(ع) په حکومت کې د خلکو ګډون او د هغه سره بیعت پرته له کوم جبر څخه ترسره شو. د مصري لیکوال او روڼ اندي طه حسین په وینا، علي(ع) هیچا ته اجازه نه ورکوله چې څوک په زور سره بیعت ته مجبور کړي. کله چې ځینو خلکو د بیعت کولو څخه انکار وکړ نو امام علي هغوي آزاد پریښودل او د هغوی د خوندیتوب ضمانت یې ورکړ. مالک اشتر غوښتل چې له هر چا څخه بیعت واخلي ترڅو په راتلونکي کې د حکومت پر وړاندې هیڅ اقدام ونه شي؛ خو علي(ع) د هغه مخالفت وکړ. په هرصورت، د جرمني شیعه څیړونکی ویلفِرْد مادِلونگ په وینا، هغه خلک چې د عثمان پر وړاندې یې بغاوت کړی و، د امام علي(ع) د ارادې پر خلاف، به هغوي خلک اړ ایستل چې له هغه سره بیعت وکړي. جعفر سبحاني د دې نظر په رد کولو سره دا عقیده د هغو خلکو له خبرو څخه راوتلی ګڼي چې په تاریخ کې یې دروغ جوړ کړي دي.

هغه کسان چې بیعت یې ونه کړ

د دریمې او څلورمې پیړۍ د سني تاریخ پوه ابن جریر طبري په وینا، د انصارو له یو څو کسانو پرته ټولو له علي(ع) سره بیعت وکړ. ابراهیم حَرَکات، د مراکش تاریخ پوه، وايي چې هغه خلک چې له علي(ع) سره بیعت کولو څخه یې انکار وکړ هغه کسان وو چې د عثمان(ع) د واکمنۍ پر مهال یې مسؤلیتونه یا امتیازات ترلاسه کړي وو. په دې کسانو کې شامل وو: حَسّان بن ثابِت، کَعْب بن مالک، مَسْلَمة بن مُخَلَّد، محمد بن مَسْلَمه او څو نور چې د عثمانیانو څخه ګڼل کېدل. عبدالله بن عُمَر، زید بن ثابت، او ااُسامَة بن زید د غیر انصارو مخالفینو څخه وو، چې ټول د عثمان له نږدی کسانو ګڼل کېدل.

د حکومت ساحه

د اموي خلافت له پیل څخه تر پایه پورې د اسلامي سلطنت پراختیا(۱۳۰ هجري).

د امام علي خلافت ته د رسیدو سره، د عثمان ټول سلطنت، پرته له شامه، د هغه تر واکمنۍ لاندې راغی. په هغه وخت کې د اسلام جغرافیایي سیمه له شمال څخه تر قسطنطنیه او کسپین سمندر پورې، له شمال لویدیځ څخه تر روم پورې، له شمال ختیځ څخه تر نیشابور او مرو پورې، له جنوب څخه تر یمن پورې، له لویدیځ څخه تر مصر پورې، له ختیځ څخه تر سِجِستان پورې او په جنوب ختیځ کې تر عمان پورې غځېدلې وه، او د حجاز، عراق، ایران ځمکې پکې شاملې وې، شام، مصر، یمن، عمان او ټاپو پکې شامل وو. له همدې امله، که څه هم د شام ځمکه د اسلامي دولت برخه وه، خو امام علي پرې واکمن نه شو او دا د معاویه بن ابو سفیان په لاس کې پاتې شوه.

د ایران ډیری سیمې د دولت له مرکز څخه د واټن له امله ډیرې مهمې نه وې. په هرصورت، بصره خورا مهمه وه ځکه چې د هغه تر کنټرول لاندې مرکزونه او ښارونه پراخ وو او په کې اهواز، فارس، کرمان، سیستان، بحرین او عمان شامل وو، او له دې سیمو څخه خراج بصرې ته لیږدول کیده. د مصر ځمکه نه یوازې د اسلامي نړۍ لپاره بلکې د ټولو دولتونو لپاره د نیل سیند، د هغې د سوکالۍ، لوی نفوس او د تمدن، علم او کلتور د شتون له امله مهمه وه، او امام علي د هغې د تنظیم لپاره سمدستي اقدام وکړ. د دولت تر واکمنۍ لاندې سیمې نه یوازې د جغرافیې له پلوه، بلکې د جوړښت، د نفوسو د جوړښت او دودونو له پلوه هم توپیر درلود؛ له همدې امله، اړینه وه چې تجربه لرونکي، هوښیار او بل کسان یې د واکمنۍ لپاره وټاکل شي.

پلازمینه

د کوفې د جومات یو زوړ انځور.

دا هم وګورئ: کوفه

د اصحاب جمل له ماتې وروسته، امام علي(ع) کوفې ته لاړ او دا یې د اسلامي حکومت مرکز جوړ کړ. هغه باور درلود چې د جمل جګړه د معاویه لخوا یوه دسیسه وه؛ له همدې امله، هغه د خپل حکومت پلازمینه دمشق ته نږدې ولیږدوله ترڅو د فتنې اصلي سرچینه، معاویه له منځه یوسيد. له بلې خوا، د حجاز ځینې خلکو د امام علي خلافت ونه منل. ځکه چې امام علي د پيغمبر(ص) په زمانه کې په جګړو کې په فعاله توګه ګډون درلود او د حجاز مشران د هغه له خوا وژل شوي وو. له همدې امله د حجاز ځینو خلکو له علي(ع) سره د بیعت کولو څخه انکار وکړ او ځینو یې له شرمه بیعت وکړ.

د اسلام او شیعه مذهب د تاریخ یو کارپوه، سید جعفر مرتضی عاملي په دې باور دی چې د پلازمینې بدلون ستراتیژیک دلیلونه درلودل. هغه د کوفې ځینې خصوصیات په لاندې ډول لیست کړي دي: د عراق بډایه اقتصاد او د مدینې او حجاز په پرتله د هغې اقتصادي برتري، د امام علي لپاره د کوفې د خلکو اطاعت او مینه، د افرادو او پوځي اکمالاتو اسانه چمتو کول، او له نورو سیمو سره اسانه اړیکه. کله چې امام علي خلافت ته ورسېد، کوفه د اسلامي نړۍ په مرکز کې موقعیت درلود او د ایران، حجاز، شام او مصر له مرکز څخه یې واټن تقریبا ورته و؛ له همدې امله حضرت علي(ع) هغه ته د قُبّةُ الاِسلام (د اسلام ګنبد او مرکز) نوم ورکړ. وروسته له هغه چې کوفه د اسلامي دولت د پلازمینې په توګه وټاکل شو، مدینه له خپل سیاسي حیثیت څخه ښکته شوه، او د قرآن او سنتو د تدریس مرکز پاتې شو او نور د خلافت مرکز نه و.

د مسلمانانو د فتوحاتو ختمیدل

اصلي مقاله: د مسلمانانو فتوحات

د مرتضی مطهري په وینا، چې په څوارلسمه پیړۍ کې یو شیعه عالم، امام علي(ع) د مسلمانانو فتوحاتو او د اسلام جغرافیایي پراختیا ته پام ونه کړ، او خپلې ټولې هڅې یې د اسلامي ټولنې د اصلاح لپاره خاص کړې. د هغه په وینا، حضرت علي(ع) احساس کاوه چې اسلام په ظاهري ډول پراخ شوی خو له دننه څخه فاسد شوی دی. له بلې خوا، ځینې لیکوالان په دې باور دي چې امام علي د خپلې واکمنۍ پر مهال د تړون ماتوونکو پر وړاندې په داخلي جګړو کې ښکیل وو، له همدې امله په هغه دوره کې د مسلمانانو فتوحاتو دوام ونه کړ.

د حکومت جوړښت

د امام علي د خلافت پر مهال اسلامي حکومت په سیاسي لحاظ متمرکز او له اداري پلوه غیر متمرکز او خپلواک و. د امام علي د حکومت جوړښت د لومړیو دوو خلیفه ګانو سره ورته ګڼل کیږي؛ په هرصورت، د هغه حکومت د پالیسۍ او فعالیت له پلوه له دوی څخه په بنسټیز ډول توپیر درلود؛ په داسې ډول چې علوي حکومت د شیعو او د اسلامي فرقو د ډیرو مفکرینو لپاره یو مثالی ماډل ګڼل کیږي. د عثمان د واکمنۍ پر مهال، ټول دولتي چارواکي د اموي کورنۍ څخه غوره شوي وو، حتی هغه کسان چې د پیغمبر(ص) دښمنان وو، او همدا کسان د امويانو د واک ترلاسه کولو او د امام علي د واکمنۍ پر مهال د بحرانونو د رامینځته کیدو لامل شول. له همدې امله، کله چې خلافت امام علي ته راغی، هغه هڅه وکړه چې د هیواد اداري او سیاسي سیسټم اصلاح کړي. د هشام جُعَیط په وینا، علي(ع) د خلافت د بیا رغونې او اسلامي امت د یووالي د بیرته راوستلو هڅه کوله. د همدې دلیل لپاره، هغه د خپل حکومت لپاره د مالک اشتر په څیر خلک وکارول، چا چې د عثمان په وژنه کې د پام وړ رول نه و لوبولی، او دا طریقه د مدینې خلکو لخوا هم تایید شوه.

استازي

اصلي مقاله: د امام علي(ع) د استازو لړلیک

علي بن ابي طالب د د هغه د استازو سرعت او موثریت ځینو ته بشپړ واک ورکړ. د علي د حکومت استازي په دوه ډوله وو: ځینې یې په حساسو او لویو سیمو کې ګمارل شوي وو، او نور یې په کوچنیو سیمو کې. هغه اشخاص چې د مهمو سیمو لپاره غوره شوي وو بشپړ حکومتي واک یې درلود؛ په دې چارواکو کې عثمان بن حُنَیْف، مالک اَشْتر، محمد بن اَبي بَکر او قُثَم بن عباس شامل وو. د دوی بشپړ واک نظامي چارې، د قاضیانو ټاکل، د حدودو پلي کول، د حاجیانو څارنه، د دښمن سره جګړه، او د خراج او غنیمت راټولول وو. علي بن ابي طالب په دوامداره توګه د خپلو والیانو د حکومتدارۍ څارنه کوله ترڅو د فساد مخه ونیسي. چارواکي د دوی د فعالیت پراساس هڅول یا سزا ورکول کیدل، او علي(ع) د دوی د ستونزو د حل لپاره د دوی د ژوند چارې برابرولې. د عبدالحسین زرین کوب په وینا، نوي واکمنان نه په کوفه کې منل شوي وو او نه په شام کې.

د مشرۍ وړتیا

د مشرۍ لپاره وړتیا درلودل د امام علي(ع) په سیاسي ژوند کې یو له مهمو چورلیزونو څخه ګڼل کیږي. هغه به خپل حکومتي استازي یوازې د وړتیا، پوهې او عفت پر بنسټ ټاکل نه د قومي او قبیلوي تړاوونو پر بنسټ. مغیره بن شعبه امام علي(ع) ته وړاندیز وکړ چې معاویه او د عثمان ټول استازي د یو څه وخت لپاره په خپلو دندو پاتې شي ترڅو د علي(ع) واکمني ټینګه شي. ابن عباس هم د مغیره وړاندیز خیرخواه ګڼلی و. په هرصورت، علي ابن ابي طالب دا وړاندیز ونه منل. د امام علی(ع) د دې کار دلیل د هغه عدالت غوښته او د اهلیت قانون ګڼلی شوی دی. د امام علي(ع) د واکمنۍ په راتګ سره، د عثمان ټول هغه استازي چې د خپلوۍ له امله یې حکومتي مقامونه ترلاسه کړي وو، له دندې ګوښه شول. علي(ع) د طلحه او زبیر وړاندیزونه هم رد کړل، چې غوښتل یې په بصره او کوفه حکومت وکړي. دواړه، خپه شول، مکې ته لاړل او له عائشې سره یوځای شول، چې د جمل د جګړې لپاره یې لاره هواره کړه.

شرطة الخمیس

اصلي مقاله: شرطة الخمیس

علي بن ابي طالب د شرطة الخمیس په نوم یوه وسله واله ډله جوړه کړه ترڅو د ټولنې له امنیته مطمئن شي او د پیښو او حادثو څارنه وکړي. په اسلامي دولت کې، شرطه خورا مهم رول درلود، او د پولیسو د مشر مقام یو له مهمو پوستونو څخه ګڼل کیده، او د ښار د والي وروسته، هغه د ښار مسؤلیت په غاړه درلود. د مجرمینو نیول، د جرم مخنیوي لپاره اړین اقدامات کول، په ټولنه کې د عامه نظم او امنیت ساتل، او د خلکو د ملکیت او حقونو ساتنه د شرطة الخمیس له دندو څخه وو.

قضایي جوړښت

د خلافت پراخوالي ته په پام سره، علي(ع) د قضاوت واک ځینو اشخاصو ته وسپاره. په دې کسانو کې اَبوالاَسْوَدِ دُؤَلی په بصره کې، شُرَیح بن حارث کِنْدي په کوفه کې، او رِفاعَة بن شَدّاد په اهواز کې وو. د عراقي مورخ باقر شریف قَرَشي په وینا، کله چې امام علي(ع) واک ته ورسېد، که څه هم علي(ع) کله ناکله پخپله قضاوت کاوه، هغه په کوفه کې د قاضي مقام شریح قاضي ته وسپاره او هغه ته یې امر وکړ چې ترسره شوي قضاوتونه امام ته وړاندې کړي ترڅو هغه د شویو قضاوتونو د سموالي څارنه وکړي. د امام علي(ع) د واکمنۍ پرمهال، قضا خپلواکه وه او د ټولنې له ټولو غړو سره به یې مساوي چلند کاوه. قاضي حتی کولی شو چې د مسلمانانو خلیفه محکمې ته راوبلي او د قضايي سیسټم د قوانینو سره سم د هغه په وړاندې حکم صادر کړي؛ د مثال په توګه، کله چې علي(ع) خپله شتمني د یو عیسوي سړي په لاس کې وموندله، نو له دې سببه چې هغه د ملکیت شاهد نه درلود، نو قاضي د عیسوي سړي په ګټه پریکړه وکړه.

د قُرَشی په وینا، امام علي لومړنی خلیفه وو چې زندان یې جوړ کړ. که څه هم زندانونه له اسلام څخه مخکې موجود وو، د پیغمبر(ص) او شیخانو په وخت کې، زندانونه نه وو، او په مدینه کې، د پیغمبر(ص) د جومات تر څنګ یو کور د افرادو د بندیانو لپاره کارول کیده، او په مکه کې، د صَفوان بن اُمَیّه کور کارول کیده. د علي(ع) د واکمنۍ پرمهال، د بندیانو لپاره یو ځانګړی پروګرام و: هغوی ته د قرآن زده کړه او د لوستلو او لیکلو زده کړه لازمي وې. بندیانو ته اجازت ورکړې شوې و چې د جمعې په لمانځه کې ګډون وکړي او د لمانځه وروسته بیرته زندان ته راستانه شي. د حنفي فقیه قاضي ابو یوسف په وینا، امام علي لومړنی کس و چې بندیانو ته یې خواړه او جامې چمتو کولې، او دا عمل د هغه وروسته خلیفه ګانو هم غوره کړ. که بندیان پیسې درلودې، نو لګښتونه به یې له خپلو پیسو څخه ورکول، او که نه یې درلودې نو له خزانې څخه به یې ورکولې.

د حکومت طریقه

عدالت

ابونَوار کرباس فروش/ د کینوس پلورونکی:

«علي بن ابي طالب له خپل غلام سره زما خوا ته راغی او دوه کینوس کمیسونه یې واخیستل. بیا یې خپل غلام ته وویل: «کوم یو چې دې خوښ وي وایې خله.» غلام یو واخیست. بیا علي بل کمیس واخیست او هغه یې واغوست.»

* سرچينه: ابن حنبل، فضائل امیر المومنین علي بن ابي طالب(ع)، ۱۴۳۳ هجري ق، ۱۲۸-۱۲۹ مخونه.

د عدالت جاري کول د امام علي(ع) د واکمنۍ تر ټولو مهم هدف ګڼل شوی دی. د عراقي لیکوال عزیز سید جاسم په وینا، د حکومت په برخه کې د امام علي(ع) لومړی عملي اقدام د اقتصادي مساوات رامنځته کول وو. پخوانیو خلیفه ګانو خزانه، په اسلامي جګړو د کسانو د مخینه پر اساس یا په ایمان او ورته چارو کې د لوی ریکارډ پر بنسټ ویشله؛ خو علي(ع) دا سنت د قرآني حکم خلاف وګڼه او د هغې پر ضد ودرېد. همدارنګه، کله چې علي ابن ابي طالب خلافت په غاړه واخیست، ټولې هغه ځمکې چې عثمان مختلفو اشخاصو ته ورکړې وې د خدای ملکیت اعلان کړې او امر یې وکړ چې دا ملکیتونه خزانې ته بیرته ورکړل شي.

علي(ع) د عدالت په اداره کولو او د هغه فساد له منځه وړلو کې چې د په کلونو کلونو رامینځته شوی و، د ډېر احتیاط له امله د ځان لپاره دښمنان جوړ کړل. د هغه دې طریقې نه یوازې طلحه او زبیر، بلکې د هغه ورور عقیل او د هغه د تره زوی عبدالله بن عباس هم په غوسه کړل. د خزانې په ویشلو کې، هغه د شتمنو قریشو او غیر مسلم غلامانو ترمنځ هیڅ توپیر ونه کړ، او دې عدالت د عربو مشران په غوسه کړل.

د بیت المال ویش

د بیت المال په راټولولو او ساتلو کې د امام علي د واکمني خورا محتاطه ارزول شوې ده. علي(ع) په بیت المال کې سختي کوله؛ حتی کله چې د هغه لور له علي بن ابي رافع، د بیت المال کلیدار څخه د مرغلرو هار د امانت په توګه واخست، نو هم یې له خپلې لور او هم یې له علي بن ابو رافع دواړو څخه یې پوښتنې وکړې. امام علي د بیت المال په ویش کې د یو کس په اسلام کې لومړیتوب ته اهمیت ورنه کړ او د ایمان زر راوړل یې یوازې یو معنوي کار وګڼه، او ټول مسلمانان یې د مسلمانانو د حقونو په ترلاسه کولو کې مساوي ګڼل. کله چې د ځینو شتمنو خلکو له اعتراضونو سره مخ شو چې ولې د عُمَر بن خَطّاب د سنت سره سم، هغه د بیت المال په ویش کې د ایمان او خپلوۍ خصوصیت ته نه ګوري نو هغه د پیغمبر(ص) سنت د عمر په پرتله غوره وګڼه او د دوی ډیرو غوښتنو ته یې منفي ځواب ورکړ.

له خلکو سره اړیکې

د لبنان د تاریخ پوه حَسَن زِیْن په وینا، د امام علي(ع) د واکمنۍ پرمهال، خلکو په اسانۍ او چټکۍ سره د حکومت له لوړو پوړونو سره اړیکې نیولې شوې او په فعاله توګه په حکومتي چارو کې یې برخه اخستې شوه. د علي(ع) د واکمنۍ پرمهال، د خلکو لپاره د نیوکې او اعتراض لپاره مناسبه فضا رامینځته شوه. د ځینو پوهانو په وینا، په هغه وخت کې، د هر ښار خلکو د خپلو واکمنانو څارنه کوله او خپل شکایتونه علي(ع) ته رسولی شول. د نهج البلاغه د ۲۱۶ نمبر خطبې له مخې، امام علي(ع) له خلکو وغوښتل چې له هغه سره په صادقانه توګه خبرې وکړي او له واکمن سره په خبرو کې له محافظه کارۍ څخه ډډه وکړي.

د نهج البلاغه د ۵۱ نمبر مکتوب له مخې، علي(ع) خَراج او مالیه راټولونکو ته نصیحت وکړ چې له خلکو سره په عادلانه، انصاف او صبر سره چلند وکړي. همدارنګه، کله چې امام علي(ع) مالک اشتر د مصر د والي په توګه وټاکه، له هغه یې وغوښتل چې د ټولو خلکو(مسلمانانو او غیر مسلمانانو) سره مهربان او ښه چلند وکړي او له هغوی سره انساني چلند وکړي.

د مخالفینو آزادي

د مصطفی دلشاد تهراني په وینا، د امام علي په واکمنۍ کې آزادي په څرګنده توګه موجوده وه؛ ځکه چې د هغه د واکمنۍ له پیل راهیسې، د خلکو بیعت په آزاده توګه د علي(ع) سره شوی و، او هغه د خپلو مخالفینو آزادي تضمین کړه او هیچا ته یې اجازه نه ورکوله چې له دوی سره بد چلند وکړي. علي(ع) مسلمانان او غیر مسلمانان د حکومت تر ساتنې لاندې ګڼل، او د هغه په حکومت کې، هیڅوک د خپلې عقیدې له امله له انساني او ټولنیزو حقونو څخه محروم نه وو. د څوارلسمې پیړۍ د شیعه تاریخ پوه سید جعفر شهیدي په وینا، علي ابن ابي طالب حتی د خوارجو په څیر خلکو سره هم په زغم سره چلند کاوه او هغوی یې آزاد پریښي وو، او یوازې هغه وخت یې ورسره مقابله وکړ کله چې هغوي په خلکو تیری وکړ.

د دین او قانون په پلي کولو کې سختي

علي ابن ابي طالب په مذهبي مسلو کې د قانون دقیق پلي کولو، او د حکومت کولو په سمه طریقه، خورا جدي و او سترګې به یې ورباندې نه پټولې او د قانون په پلي کولو کې به یې له اشرافو او مشرانو، یا خپل خپلوانو او نږدې ملګرو سترګې نه پټولې.‌‌‌‌‌‌ د علي(ع) د قانون سختې پابندۍ حتی هغه د خپلو ځینو نږدې ملګرو لپاره هم د زغملو وړ نه و پریښې. په دې لاره کې به امام(ع) حتی د خپلو نږدې ملګرو سره هم سخت و؛ د مثال په توګه، کله چې د هغه غلام، قنبر، په ناڅاپي ډول د سزا ورکولو په وخت کې درې اضافي دُرې ووهلې، علي(ع) امر وکړ چې دا درې دُرې دې جبران شي او قنبر ته درې دُرې ورکړل شوې. همدارنګه، د امام علي(ع) د لیک له مخې چې په بصره کې یې استازی عثمان بن حنیف ته لیکلی و، امام علي(ع) عثمان بن حنیف په دې غندلې و چې په یوې عالي غونډې یې ګډون کړی و چې په کې غریبان نه وو، او هغه یې د زهد او تقوا لاره باندې عمل ته رابللې و. د دلشاد تهراني په وینا، د خپلو حکومتي استازو د قانون ماتولو په وړاندې د امام علي حساسیت د نهج البلاغه په لیکونو کې په څرګنده توګه لیدل کیدی شي.

علم او پرمختګ ته پاملرنه

له امام باقر(ع) څخه د نقل شوي روایت له مخې، خلک به د لمر خاته په وخت کې د امام علي شاوخوا راټولېدل او هغه به هغوی ته فقه او قرآن ورزده کاوه. بې سوادو ته به یې تدریس کاوه. په مکه کې د هغه والي قُثَم بن عباس ته په خپل لیک کې، هغه ته سپارښتنه وکړه چې نالوستو ته تعلیم ورکړي او له عالمانو سره ملګرتیا وکړي. مالک اشتر ته په خپل لیک کې، هغه ته دا هم لارښوونه وکړه چې د ښو دودونو له ګډوډولو څخه ډډه وکړي.

د خپل یو والي ته په یوه لیک کې، امام علي(ع) هغه ته لارښوونه وکړه چې د ښارونو پراختیا ته پاملرنه وکړي. علي(ع) د ځمکو د ښه والي او آبادۍ لپاره، د کانالونو او سیندونو د جوړولو لپاره ګامونه پورته کړل، او خپلو چارواکو ته یې امر وکړ چې د ځمکو او څاګانو د ویجاړولو مخه ونیسي. د هغه حکم سره سم، بزګران ډیر تولید ته د هڅولو او پراختیا لپاره لږه مالیه اخیستل کیده. د علي(ع) په روایتونو کې، د کرنې، او سوداګرۍ په اړه نصیحتونه لیدل کیږي.

په حکومتولۍ کې د امام علي(ع) ننګونې

د امام علي د حکومت مهال ویش

۳۵ قمري کال
۱۸، ۱۹ یا ۲۳ ذي الحجه	د خلافت لپاره د امام علي سره د خلکو بیعت
۳۶ قمري کال
۱۰ جمادي الاولی یا ۱۰ جمادي الثانی	د جمل د جګړې لپاره د امام علي(ع) له مدینې څخه وتل
۱۵ جمادي الثانی	د جمل جنګ
۱۲ رجب	کوفې ته ننوتل او د خلافت د مرکز په توګه یې غوره کول
۵ شوال	د صفین د جګړې لپاره د شام په لور د امام علي(ع) د لښکر حرکت
د ۳۶ هجري کال په وروستیو کې	د معاویه د مخکښې لښکر او د امام علي(ع) د مخکښې لښکر ترمنځ مقابله او د شام د لښکر شاتګ
۳۷ قمري کال
۱ صفر	د صفین د جګړې رسمي پیل
۱۷ صفر	د صفین د جګړې پای او د منځګړیتوب(حکمیت) لپاره د وخت او ځای ټاکل
رمضان	په دومة الجندل کې د حکمیت پیلول او د عمرو عاص لخوا د ابو موسی اشعري دوکه، د حکمیت له پایلو سره د امام علي مخالفت
د حکمیت پیښې وروسته	د معاویه د ځواکونو لخوا د بریدونو لړۍ پیلول چې د غارات په نوم پیژندل کیږي.
۳۸ قمري کال
-	د مالک اشتر شهادت
د صفر میاشت	د محمد بن ابي بکر شهادت او په مصر باندې د عمرو بن عاص واکمني
۹ صفر	د نهروان جنګ او د خوارجو ماتې
۴۰ قمري کال
۲۱ رمضان	د امام علي(ع) شهادت

د لبنان د یو تاریخ پوه حسن زین په وینا، امام علي(ع) په داسې وخت کې حکومت په لاس کې واخیست کله چې فساد او له مذهبي قوانینو او اصولو انحراف د اسلام سیاسي، اقتصادي او ټولنیز نظام له خطر سره مخ کړی و او اسلامي حکومت ته د حرص په سترګه کتل کېدل. مصطفی دلشاد تهراني هم په دې باور دی چې د علي(ع) له حکومت څخه مخکې، له اسلام مخکې دورې دودونه بیرته راګرځیدلي وو، او د دې دودونو بیرته راګرځیدل د امام علي(ع) د خلافت په وخت کې د ستونزو لپاره بنسټ کیښود. ستونزې لکه د واک لپاره د مشرانو لیوالتیا، د خلکو بې بصیرتي، متضاد ټولنیزې غوښتنې، د خلکو دنیاداري، قبیلوي چلند، د وړتیا لرونکي مشري خرابیدل، سیاسي او اقتصادي اشرافیت او د هغه د ملګرو د یوې ډلې تحجر او لنډ نظري، هغه ستونزې وې چې هغه حضرت(ع) ورسره مخ و.

رسول جعفریان د عثمان له وژنې وروسته د اسلامي ټولنې سیاسي وضعیت هم ګډوډ بللی دی، چې د حکومت لپاره یې تیاره راتلونکې په ګوته کوي. هغه د علي(ع) د حکومت ترټولو مهمې ستونزې په لاندې ډول لیست کړې:

• اقتصادي تبعیض: د عمر بن خطاب د خلافت په جریان کې، په اسلام کې د یو کس وړاندې والی او د یو خاص قبیلې شونه د بیت المال په ویش کې د هغه د برخې د زیاتیدو او کمیدو سبب وه، او د عثمان بن عفان د خلافت په جریان کې، دا تبعیض زیات شو. د امام علي خلافت او د بیت المال مساوي ویش د ګټه اخیستونکو لخوا لاریونونه راوپارول، چې په پایله کې يې دا کسان له معاویه سره یوځای کړل.
• نژادي تبعیض: اسلامي فتوحاتو سره، مختلف نژادونه له عربو سره ګډ شول؛ خو دوی مساوي حقونه نه درلودل. علي بن ابي طالب دا نژادي تبعیض له منځه یوړ، خو ځینو عربو د هغه چلند ونه زغمه، او حکومت د هغوی له اعتراضونو سره مخ شو.
• مذهبي انحرافات او شکونه: پخوانیو خلیفه ګانو داسې سنتونه رامینځته کړي وو چې د پیغمبر(ص) له سنتو سره یې سمو نه درلود؛ خو امام علي د پیغمبر(ص) د ژوند له سنت څخه انحراف ته لیواله نه و..
• ټولنیز فساد: د عثمان په دوره کې، ټولنیز او اخلاقي فساد پراخ و، په ځانګړې توګه د صحابه او د هغوی د اولادونو په منځ کې، او د امام علي په وینا، اسلام یوازې په نوم پاتې شو،

جګړې او بغاوتونه

اصلي مقاله: د امام علي(ع) جنګونه

د امام علي(ع) د واکمنۍ نږدې ټوله دوره په جګړه کې تېره شوه: د جمل جګړه د امام علي(ع) د واکمنۍ په موده کې لومړۍ جګړه وه، چې د جمل د اصحابو، یعنې طلحه، زبیر او عایشه د بیعت د ماتولو له امله رامنځته شوه. دا جګړه د امام علي(ع) په بریا سره پای ته ورسیده. د صفین جګړه د معاویه سره وه. امام علي غوښتل چې معاویه د شام له حکومت څخه لرې کړي؛ خو معاویه انکار وکړ او په پایله کې، دواړو خواوو د جګړې لپاره چمتووالی ونیو او د صفین جګړه پیل شوه. د دواړو لښکرو ترمنځ د سختې جګړې وروسته، معاویه او عمرو بن عاص، چې د خپل پوځ ماتې یې نږدې ولیدله، قرآنونه یې په نېزو کېښودل او مخالف لښکر ته یې د منځګړیتوب منلو غوښتنه وکړه. دې چل کار وکړ او د صفین جګړه پرته له کومې پایلې پای ته ورسېده.

خوارج، چې امام علي(ع) یې د منځګړیتوب منلو ته اړ کړی و، کله چې منځګړیتوب پایلې ترلاسه نه کړې، له علي(ع) څخه یې وغوښتل چې توبه وباسي او د منځګړیتوب قرارداد پریږدي. کله چې خوارج د علي(ع) له مخالفت سره مخ شول، نو دوی ډېر جرمونه وکړل. له همدې امله، علي(ع) د هغوی سره د جګړې لپاره لاړ او په نهروان، سیمه کې یې هغوی ته سخته ماتې ورکړه.

ویلفِرْد مادِلونګ، یو جرمني مستشرق، په یوه تحلیل کې باور لري چې د علي د خلیفه کیدو وروسته، اسلامي ټولنه په دریو ډلو وویشل شوه او د مسلمانانو کورنۍ جګړې پیل شوې: ۱. د علي ملاتړي، ۲. د اموي کورنۍ او د عثمان ملاتړي، ۳. د قریشو اکثریت چې د شیخینو په څیر د خلافت بیرته راستنیدل یې غوښتل. د رسول جعفریان په وینا، د امام علي د اصلاحاتو پالیسۍ د مخالفت او جګړو اصلي لامل و؛ ځکه چې د امام علي واک ته رسیدو سره، د ځینو اشخاصو ګټې په خطر کې شوې.

د حسن زین او رسول جعفریان په وینا، علي بن ابي طالب هیڅکله کومه جګړه نه ده پیل کړی. هغه یوازې هغه وخت جګړه وکړه کله چې اړتیا وه او د هرې جګړې دمخه به یې خلک سولې ته رابلل. سره له دې چې د امام علي(ع) د خلافت په دوران کې د جګړو ډېر وخت ونیو، خو د علي(ع) د خلافت سیاسي، ټولنیز او اقتصادي اړخونه کم رنګ نه شول. د ابراهیم بَیْضون په وینا، د امام علي(ع) واکمني د پیغمبر(ص) د واکمنۍ سره ورته ده ځکه چې د هغه حضرت(ص) د دوران په شان دوامداره جګړې په کې وې او د پیغمبر(ص) د واکمنۍ دوام ګڼل کیږي.

دا هم وګورئ: د جمل جنګ، د صفین جنګ، د نهروان جنګ، او غارات

په پای کې

د علي بحریني نقاشي چې امام علي(ع) باندې ګوزار انځوروي

د امام علي(ع) واکمني څلور کاله او نهه میاشتې دوام وکړ او د هغه په شهادت سره پای ته ورسیده. د حکومت پوځي ځواکونه له جګړې ستړي شول، او د دوی ترمنځ اختلافات رامنځته شول، او په ځینو مواردو کې، به دوي د علي(ع) له امرونو څخه سرغړونه کوله. معاویه د حکومت د ځینو پوځي قوماندانانو(لکه اشعث بن قیس) سره پټې اړیکې ټینګې کړې او هغوی ته یې د ځینو ډالیو په ورکولو او په خپل پوځ کې د لوړو مقامونو د ورکولو له لارې، هغوی د امام علي(ع) په پوځ کې د اوازو خپرولو او عسکرو ته د ویرې ورکولو لپاره استخدام کړل. د علي(ع) په شهادت سره، د هغه ملګرو د خلافت لپاره له امام حسن(ع) سره بیعت وکړ. د علي(ع) د واکمنۍ او د امام حسن(ع) د خلافت له پرېښودو څخه شپږ میاشتې وروسته، د مسلمانانو ترمنځ جګړه پای ته ورسېده، او د معاویة بن ابي سفیان په راڅرګندېدو سره، ظاهري یووالي اسلامي ملت ته راستون شو. د هشام جُعَیْط، د تونس د تاریخ لیکونکي په وینا، دې یووالي د مسلمانانو په زړونو کې ریښې نه درلودې. او د هغه وخت د حکومت په وړاندې پټ حرکتونه فعال شول.

دا هم وګورئ: د امام علي(ع) شهادت

بریالیتوب یا ناکامي؟

که څه هم امام علي د خپلې واکمنۍ په جریان کې د خپلو ټولو اهدافو په ترلاسه کولو کې پاتې راغلل، خو هغه د د پیغمبر(ص) د نبوي حکومت سیرت خلکو ته، په ځانګړې توګه هغو کسانو ته چې پیغمبر(ص) یې نه وو لیدلی، وښود. که څه هم امام علي(ع) د خپلو ټولو اصلاحي پلانونو په بشپړ ډول پلي کولو کې بریالی نه شو، خو د نهج البلاغه د څېړونکي مصطفی دلشاد تهراني د تحلیل له مخې، هغه د پام وړ بریالیتوبونه ترلاسه کړل او د راتلونکو حکومتونو لپاره یوه نمونه شوه. رسول جعفریان، یو شیعه تاریخ پوه، د امام علي د ظاهري ناکامۍ لاملونه په لاندې ډول لیست کړي دي: د هغه وخت په ټولنه کې ژوره ریښه لرونکی فساد او فتنه، د عراقي قبیلو ګډوډ حالت، د قبیلوي مشرانو د موقف پیاوړتیا، او د امام علی(ع) د خپل حکومت د پیاوړتیا لپاره د ظلم او ظالمانو څخه د ګټې نه اخیستل.

د مصري عالم احمد امین په وینا، علي بن ابي طالب په خپلې واکمنۍ کې د دیني سنتو د پابندۍ له امله ناکام شو. دا په داسې حال کې دي چې عمر بن خطاب او معاویة بن ابي سفیان د مذهبي متنونو په خلاف قضیو کې د خپل قضاوت او پریکړې سره سم عمل وکړ او بریالي شول؛ لکه څنګه چې د ځینو سني سرچینو لخوا راپور شوی، کله چې عمر باندې اعتراض وشو چې ولې هغه د پیغمبر(ص) په خلاف، په دولتي کارونو کې بدکاران او منافقین ګمارلي وو، هغه د دوی د ځواک کارول توجیه کړل او د دوی ګناه یې په خپلې ذمې واخسته. له همدې امله، شیعه عالم علامه طباطبایي وايي چې هغه منافقین چې د پیغمبر(ص) د واکمنۍ پر مهال یې مخالفت کاوه، د لومړنیو دریو خلیفه ګانو په وخت کې کله چې دوی په خلافت کې واک ته ورسیدل نو خپل مخالفت یې بند کړ او له مسلمانانو سره یوځای شول.

ولې امام علي(ع) د خپل واکمنۍ د پیاوړتیا لپاره انعطاف ونه ښود؟

تاریخ پوه جعفر سبحاني په دې باور دی چې که امام علي(ع) د معاویه د فساد په وړاندې انعطاف ښودلی وای، نه یوازې د هغه د واکمنۍ ستونزې به حل شوې نه وای، بلکې نورې به هم زیاتې شوې وای. د هغه په اند، که معاویه په شام کې په واک کې پاتې شوی وای، نو علي(ع) به په لومړیو ورځو کې خپل ډیری ملاتړي له لاسه ورکړي وای؛ ځکه چې دوی د عثمان د اجنټانو له خوا د ظلم او بې عدالتۍ له امله پاڅون کړی و، او د عثمان د اجنټانو ساتلو به دوي مایوسه کړي وو. له بلې خوا، د معاویه لنډمهاله پاتې کېدلو به هم د علي(ع) د خلافت سره د معاویه مخالفت نه و کم کړی، ځکه چې معاویه یو هوښیار او سیاستوال و چې په دې خبره پوهیده. سبحاني د عثمان وژنه د معاویه لپاره تر ټولو لوی فرصت ګڼه، که چیرې هغه په لومړیو ورځو کې له دې فرصته ګټه نه وې اخستی، نو د تل لپاره به یې له لاسه ورکړی وای.

ځینو تاریخ پوهانو ویلي دي چې د امام علي واکمني ځکه متزلزله شوه چې هغه په خپل حکومت کې له چالاکۍ او سیاست څخه کار وانه خیست. د جرمني شیعه څیړونکی ویلفرډ مادلونګ هم امام علي په سیاست کې یو ساده او بې له لید لوري سړی بللی دی؛ ځکه چې هغه د ابن عباس دې مشورې ته، چې د ستونزو څخه د مخنیوي لپاره یې معاویه له دندې ګوښه نه کړي، پام ونه کړ. له بلې خوا، د لبنان تاریخ پوه حسن زین وايي چې د تاریخ په څېړلو سره، سړی پوهیدلی شي چې د حکومت څخه د فساد د لرې کولو لپاره د امام علي ټولې کړنې سمې وې، که څه هم دا کارونه د هغه د خپل حکومت د سقوط لامل شوي وو. د هغه په اند، د معاویه او عثمان د استازو له پامه غورځولو او طلحه او زبیر ته د ځینو پوستونو له ورکولو څخه ډډه کولو سره، امام علي(ع) چې د اسلامي اصولو او ارزښتونو پر بنسټ یو داسې حکومت رامینځته کړي چې د اسلامي حکومت یوه ریښتینې بیلګه وي چې د نمونې په توګه به وکارولی شي او په وروستیو وختونو کې به دا طریقه تعقیب شي.

ځانګړی لیکنې

د لبناني تاریخ پوه حسن زین لخوا لیکل شوی کتاب الامام علي بن ابي طالب و تَجْرِبَةُ الحُکْم.

د امام علي د واکمنۍ او د هغې د پیښو د تحلیل په اړه مختلف کتابونه لیکل شوي دي، چې ځینې یې په لاندې ډول دي:

• الامام علی بن ابي طالب و تَجْرِبَةُ الحُکْم: دا کتاب په عربي ژبه د لبناني تاریخ پوه حسن زین لخوا لیکل شوی دی. پدې کتاب کې، لیکوال خلافت ته د امام علي د رسیدو او د هغه د حکومت کولو طریقې لپاره شرایط او اساسات څیړلي دي. دا کتاب د امیر سلماني رحیمي لخوا د «حکومت امام علي(ع)» تر سرلیک لاندې په فارسي ژبه ژباړل شوی دی.
• دولت آفتاب: مصطفی دلشاد تهراني، د نهج البلاغه یو متخصص، د دې کتاب ایرانی لیکوال دی. په دې کتاب کې، دلشاد تهراني د علي بن ابي طالب سیاسي فکر او د حکومتدارۍ سیرت تحلیل کړی دی. د کتاب په مقدمه کې، هغه د علوي حکومت د جوړولو شالید څیړي، او بیا په شپږو برخو کې، هغه د امام علي ژوند د نهج البلاغه په ټینګار سره څیړي.
• علي بن ابي طالب(ع) سُلطة الحق: دا کتاب د عراقي لیکوال عزیز سید جاسم لخوا لیکل شوی، او د هغې محتويات د صادق جعفر الرَّوازق لخوا څیړل شوي دي. په دې کتاب کې، لیکوال د علي بن ابي طالب شخصیت او سیاسي ژوند په یوولسو فصلونو کې بیانوي. موسی دانش دا په فارسي ژبه ژباړلی او د «امام علی(ع) نماد حکومت حق» تر عنوان لاندې یې خپور کړی دی.
• الامام علی(ع) فی رُؤْیَة النَهْج و روایة التاریخ: ابراهیم بَیْضون، د لبنان په پوهنتون کې د تاریخ پروفیسور، د دې کتاب لیکوال دی. په دې کتاب کې، هغه د امام علي(ع) د دورې پیښې په څلورو اصلي فصلونو کې تحلیلوي او د خلافت څخه مخکې او وروسته خلافت پورې اړوند پیښې بیانوي، او همدارنګه د علي(ع) حکومت او سیاسي فکر بیانوي. علي اصغر محمدي سیجاني دا کتاب د «رفتارشناسی امام علی(ع) در آیینه تاریخ» تر سرلیک لاندې په فارسي ژبه ژباړلی دی.

اړونده لیکنه

• د امام علي(ع) ۲۵ کلنه چوپتیا

باندنۍ تړنې

• (د امام علي(ع) د واکمنۍ وضعیت)«اوضاع حکومت امام علی(ع)»
• (د امام علي(ع) خلافت او د شيعه امامت د نظريې تثبیت)«خلافت امام علی(ع) و تثبیت نظریه امامت شیعی»